KTÜ HARİTA MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ. JDZ 432- İşçi Sağlığı ve İş güvenliği Ders Notları. İş Güvenliği Kavramı

Transkript

1 KTÜ HARİTA MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ JDZ 432- İşçi Sağlığı ve İş güvenliği Ders Notları Yrd.Doç.Dr. H.Ebru ÇOLAK Ders No# 1. İş Güvenliği ve İşçi Sağlığı Kavramları ve Tanımları Türkiye de İş Güvenliği İş Güvenliği nin önemi ve amacı Dünya da İş Güvenliği nin Gelişim Süreci İş Güvenliği Kavramı Günümüzde üretimin en önemli faktörü olan insan, teknolojik gelişmelere paralel olarak, işyerlerinde çeşitli problemlerle karşılaşmaktadır. Bu problemler önce insan sağlığına, sonra işletmeye ait her türlü mala yönelik tehditler oluşturmaktadır. Sanayi devrimi ile birlikte işçi istihdamı artmış ve iş güvenliğine yönelik problemler ortaya çıkmaya başlamıştır. İş alanındaki faaliyetlerin çeşitliliği ve işlemlerin karmaşıklığının artması ile birlikte tehlikeler çoğalmış ve bu kapsamda bazı kuralların ve yasal mevzuatların oluşturulması gerekmiştir. İşte tüm bunlardan dolayı konu ile ilgili bilimsel araştırmalar başlamış, tıbbın, tekniğin ve diğer bilim dallarının ortak bir çalışma alanı olarak, İş Güvenliği kavramı ortaya çıkmıştır. Hipokrat ın kurşun zehirlenmesini tespiti ile başlayan alana ait çalışmalar, günümüzde pek çok çalışmanın yanında, sadece meslek hastalıkları ile ilgilenen hastanelerin kurulmasını gerekli hale getirmiştir. 1. İş Güvenliği tanımı İş kazalarını ve bunların neden oldukları kayıpları en aza indirmek amacıyla, bilimsel araştırmalara dayalı güvenlik önlemlerinin saptanması ve uygulanması doğrultusundaki çalışmalar kısaca iş güvenliği terimi içinde toplanmaktadır. Genel anlamda iş güvenliği kavramı çalışanların, işletmenin ve üretimin her türlü tehlike ve zararlardan korunmasını içermektedir. İnsan hayatının öncelik taşıması nedeniyle, işletme ve üretim güvenliği konularının ikinci planda kaldığı ve uluslar arası alanda iş güvenliği kavramıyla genel olarak çalışanların güvenliğinin ifade edildiği görülmektedir. Bu yaklaşım esas alındığında, kavram için aşağıdaki tanım uygun görülmektedir: *** İşyerinde, çalışma koşullarından kaynaklanan, çalışanlara yönelik tehlikelerin araştırılması ve önlenmesi amacıyla yapılan yöntemli çalışmaların tümüne iş güvenliği denir. ** İş güvenliği: İşyerini, işin yürütümü nedeniyle oluşan tehlikelerden ve sağlığa zarar verebilecek koşullardan arındırarak, daha iyi bir çalışma ortamı sağlamak için yapılan sistemli çalışmalardır. KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 1

2 * İş Güvenliği: İş yerlerinde işin yapımı sırasında, sağlığa, işe ve işyerine, zarar verebilecek olan, çeşitli sebeplerden kaynaklanan, olumsuz şartlardan korunmak amacı ile yapılan planlı çalışmaların hepsine İş Güvenliği denir. 2. Türkiye de iş güvenliği Ülkemizde hızla gelişen sanayi ve buna paralel olarak artan işçi istihdam sayısı kuşkusuz ki bir çok sorunu da beraberinde getirmektedir. Bu sorunlardan en büyüğü olarak da nitelendirebileceğimiz İŞ KAZALARI ve MESLEK HASTALIKLARI'na karşı alınabilecek önlemler ve işçilerin karşı karşıya bulundukları kaza ve risklere karşı onları uyarmak, gerekli eğitimlere tabii tutmak, 4857 Sayılı İş Kanunu gereğince de devlet tarafından zorunlu tutulan yasalar konusunda da çalışanı bilinçlendirmek; işverenin birincil öncelikleri arasında sayılabilecek hem vicdani hem de yasal sorumlulukları arasındadır. Dünyada ve ülkemizde sanayileşme ve teknolojik gelişmelere paralel olarak özellikle işyerlerinde üretken faktör olan çalışan kişilerin sağlığı ve güvenliği ile ilgili bir takım sorunlar ortaya çıkmıştır. Başlangıçta fazla önemsenmeyen bu sorunlar iş verimini ve işletmeyi tehlikeye sokmasıyla önem kazanmış ve üzerinde düşünülmesi gerekliliği doğmuştur. Bu aşamada yapılan çalışmalar sonucunda işyerlerinde çalışma düzenini ve koşullarını kapsayan birtakım kurallar ve kanunlar yürürlüğe konmuştur. Ancak geçen zaman içinde bu düzenlemelerin yetersiz olduğu görülmüş ve soruna daha değişik açılardan yaklaşılması gerekliliği baş göstermiştir. Bunun üzerine yapılan çalışmalar ve araştırmalar sonucunda İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği kavramı doğmuş, konuya bilimsel olarak yaklaşılmaya başlanmıştır. "İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği tıbbın, tekniğin ve diğer bilim dallarının çalışma alanı olmuştur. Teknolojik gelişmenin süreklilik arzetmesi nedeniyle her gün çalışma alanlarına katılan yeni işkolları, kimyasal maddeler, makine ve teçhizatlar bu konu üzerinde çalışmanın kesintisiz olmasını ve yeni teknoloji ile karşılaşılan yeni sorunların araştırılmasını ve çözümlenmeye çalışılmasını gerektirmektedir. İşçi sağlığı ve iş güvenliğinin en çok kabul gören tanımına göre; İş güvenliği, işyerlerindeki çalışma koşullarının sağlık ve güvenlik içinde olmasını temin eden ve sonucunda iş kazaları ile meslek hastalıklarını azaltan bir bilimdir. Diğer bir tanım ise: İşyerlerinde işin yürütülmesi sırasında, çeşitli nedenlerden kaynaklanan sağlığa zarar verebilecek koşullardan korunmak amacıyla yapılan sistemli ve bilimsel çalışmalardır. İş güvenliği hukuki açıdan, İşin yapılması sırasında işçilerin karşılaştığı tehlikelerin ortadan kaldırılması veya azaltılması konusunda, esas olarak işverene, kamu hukuku temelinde getirilen yükümlere ilişkin hukuk kurallarının bütünüdür. şeklinde tanımlanmıştır. Tanımlara göre işçi sağlığı ve iş güvenliği kavramı, işçinin sağlık ve emniyetinin işyeri sınırları ve iş dolayısıyla doğan tehlikeler karşısında korunmasını kapsamaktadır. Ancak özellikle yaşama çevresinde de işçinin korunmasının gerekli olduğu fikrinin ileri sürülmesiyle birlikte bu tanımlamaların yeterli olmadıkları ortaya çıkmaya başlamıştır. Böylece içeriği daha geniş olan bir tanımlama ile karşı karşıya kalınmaktadır. Geniş anlamda işçi sağlığı ve iş güvenliği kavramı işyeri ile sınırlı sağlık ve emniyet tedbirlerinin yeterli koruma sağlayamayacağını kabul eden ve işçinin sağlığını ve güvenliğini etkileyen ve ilgilendiren ve işyeri dışından kaynaklanan riskleri de kapsamına dahil eden bir kavramdır.bu bağlamda her türlü işte çalışanların bedensel, ruhsal ve sosyal durumlarının iyileştirilmesi, çalışma şartlarının düzenlenmesi, çalışanların fiziksel, bedensel ve ruhsal niteliklerine uygun işlere yerleştirilmeleri, işin insana, insanın da işe uyumunun sağlanması işçi sağlığı ve iş güvenliği konuları arasındadır. KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 2

3 İşçi sağlığı sağlıklı bir yaşam çevresi için gereken sağlık kurallarını içerirken; iş güvenliği, daha çok işçinin yaşamına ve vücut bütünlüğüne yönelik tehlikelerin ortadan kaldırılması için gerekli teknik kuralları ele alır. (*) Ülkemizde her 6 dakikada bir iş kazası olmakta, her 6 saatte de bir işçimiz hayatını kaybetmektedir. Bu evlerinden çıkan ve çocuklarının geçimlerini sağlamak için çalışmaya giden 4 işçimizin akşamları evlerine dönememeleri anlamına gelmektedir. İstatistikler her 2, 5 saatte 1 işçinin iş göremez hale geldiğini açıklamaktadır..bu çok acı bir durumdur. İş Kazaları istatistiklerinde Avrupa'da ilk sırayı, dünyada ise 3. sırayı almaktayız.. 3. İş Güvenliğinin Önemi Dünyada ve ülkemizdeki sanayileşmeye ve teknolojik gelişmelere paralel olarak özellikle iş yerlerinde çalışan kişilerin güvenliği ile ilgili bir takım sorunlar ortaya çıkmıştır. İş yerlerinde güvenliğe tehdit unsur eden problemleri önceden alarak iş yerlerini güvenli hale getirmek gerekmektedir. İş güvenliği kavramında, çalışanların can güvenliği ve sağlığı, makine araç ve gerecin, işyerinin, çevrenin, üretilen malın güvenliği yer almaktadır. Bu kapsamdan, iş dünyasında çalışan çok sayıda insan, büyük miktarlar tutan malzeme, makine, araç ve gereçler, yani para; çevre, ekoloji, iş dünyası ile ilgisi olmayan milyonlarca insanın hayatı ve mutluluğu anlaşıldığına göre iş güvenliğinin önemi kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle denilebilir ki, bir iş yerinde değil, bir ülkede İş Güvenliği varsa orada sağlık ve mutluluk vardır. İş güvenliği yoksa, can kaybı, sakatlık, hastalık, para ve zaman kaybı vardır. Bu nedenle iş güveliği önemlidir. 4.İş Güvenliğinin Amacı Güvenliğinin tanımı ve öneminden anlaşıldığı gibi amaçları şu şekilde sıralanabilir: 1. Çalışanları korumak ve onlara en yüksek sağlıklı ortam sunmak, 2. Çalışma koşullarının olumsuz etkilerinden onları korumak, 3. İş ve işçi arasında mümkün olan en iyi uyumu sağlamak, 4. İşyerlerindeki riskleri tamamen ortadan kaldırmak ya da zararları en aza indirebilmek, 5. Üretimin güvenliğini korumak, 6. İşletmenin güvenliğini sağlamak, 7. Ekolojik çevreye zarar vermemek. İş güvenliğinin ilk amacı yaşamımızı tehdit eden kaza ve hastalık gibi tehlikelerden tüm insanları korumak, zarar verici olayları en alt düzeye indirmek ve insanların yaşamlarında daha güvenli ve mutlu olmalarını gerçekleştirmektir. Her insanın çalışma koşulları, rahat ve tehlikesiz bir iş düzeni tüm hayatını bedensel ve ruhsal sağlığını etkiler. Bu durumda iş güvenliğinin sağlanması mutlu bir toplum için temel koşullardan biridir. Bu sosyal amacın yanı sıra, iş güvenliğinin sağlanması maddi kayıpları azaltacağından da hiç küçümsenmemesi gerekir. Manevi kayıpların yanında milli servet kaybının da bilincine varılmıştır. Amaç: Çalışanları korumak, Üretim güvenliğini sağlamak ve İşletme güvenliğini sağlamaktır. KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 3

4 1. Çalışanları korumak: İşin devamlı ve çalışanlara zararlı olmamasıdır. İş güvenliğinin ana amacı çalışanları işyerinin olumsuz etkilerinden korumak, rahat ve güvenli bir ortamda çalışmalarını sağlamak, başka bir ifadeyle çalışanları iş kazaları ve meslek hastalıklarına karşı koruyarak ruh ve beden bütünlüklerini sağlamaktır. Avrupa Birliği iş sağlığı (OSHA) departmanı tarafından üye ülkelerdeki çalışma sağlığı profilini yansıtmayı amaçlayan pilot bir çalışma yapılmıştır. Bu çalışmada örneklem grubu üzerinde çalışma ortamından kaynaklanan maruziyetler konusunda görüşmeler yapılmış ve örnek bir profil çıkarılmıştır. Buna göre çalışanların maruziyet ifade ettikleri indikatörler şunlardır: Gürültü % 28, Vibrasyon % 24, yüksek sıcaklık % 20, % 23 düşük sıcaklık, % 34 ağır kaldırma, % 58 tekrarlayan hareketler, % 45 postür bozuklukları, % 14 kimyasallar, % 54 yüksek hızlı - stresli çalışma, % 67 zorlayıcı - buyruğa dayalı iş ortamı, % 4 fiziksel şiddet, % 45 monoton iş ortamı. 2. Üretim Güvenliğini Sağlamak: Bir iş yerinde üretim güvenliğinin sağlanması, veriminde artmasını sağlayacağından özellikle ekonomik açıdan önemlidir. İş yerinde çalışan işçilerin korunmasıyla meslek hastalıkları ve iş kazaları sonucu ortaya çıkan iş gücü ve iş günü kayıpları azalacak, üretim korunacak dolaysıyla da şi veriminde artma olacaktır. 3. İşletme Güvenliğini Sağlamak: İş yerinde alınacak tedbirlerle, iş kazalarından veya güvensiz çalışma ortamından dolayı ortaya çıkabilecek makina arızaları, patlama, yangın gibi olaylar ortadan kaldıralacağından işletme güvenliği sağlanmış olur. Herhangi bir iş yerinde çeşitli amaçlarla kullanılan bir makinanın bakımı, testleri zamanında ve gerektiği gibi yapılmayıp işyerinde güvenli bir şekilde muhafaza edilmediği takdirde, bu makinanın yol açabileceği kaza öncelikle o işyerinde çalışanların hayatını tehlikeye sokacaktır. İşyerinde patlama ile meydana gelecek hasar ve yangın da işletmeyi büyük bir zarara sokacaktır. İşyerinin tekrar çalışabilecek duruma gelmesi için geçen süre içinde ise üretim kısmen veya tamamen duracaktır. Bu durum ise iş verimliliği büyük oranda olumsuz bir şekilde etkileyecektir. İş Sağlığı ve Güvenliği kurallarına uyularak yapılacak olan üretim; 1- Can kaybı veya sakatlıklar önlenecek, 2- Meslek hastalığı veya ruhsal hastalıklar önlenecek, 3- Çalışanların veya yakınlarının ekonomik kayıpları, 4- İşveren açısından ve ulusal açıdan üretim kaybı önlenecek, 5- Malzeme kaybı, 6- İşyeri kaybı, 7- Ülke ekonomisine doğrudan ve dolaylı zararları önlenecek, 8- Gelecekte daha sağlıklı bir çalışma ortamı, daha güvenli bir çalışma ortamı oluşturma bilinci gelişecektir. 5. İşçi Sağlığı Bütün mesleklerde çalışanların sağlıklarını sosyal, ruhsal ve bedensel olarak en üst düzeyde tutmak, çalışma koşullarını ve üretim araçlarını sağlığa uygun hale getirmek, çalışanları zararlı etkilerden koruyarak işin ve çalışanın birbirine uyumunu sağlamak üzere kurulmuş bir tıp dalıdır. 6. Dünyada İş Güvenliğinin Tarihsel Gelişimi İnsanlık tarihinin başlangıcından itibaren insanlar, kendi sağlıklarını ve yaşamlarını tehlikeye sokan işlerde çalışmışlar, günün koşullarına göre gerekli korunma önlemlerini arama çabası içinde olmuşlardır. KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 4

5 Çalışma yaşamı içinde çeşitli hastalıklar, kazalar, işsizlik vb. pek çok risk vardır. Bunlar arasında iş kazaları ve meslek hastalıklarının ayrı ve önemli bir yeri vardır. Teknik gelişmelerin hızı, makineleşme, sanayileşme ve kimyasal madde kullanımı bir takım rahatsızlıkları da beraberinde getirmiştir. Rahatsızlıklar çoğaldıkça haklı olarak toplumun bu konudaki duyarlılığı da artmış, teknik elemanlar ve bilim adamları konuyla daha çok ilgilenmeye başlamışlardır. Sanayide, yapı işlerinde, madenlerde, yollarda ve hemen hemen çalışılan her yerde meydana gelen kazaların yarattığı tehlikelerin, insanlığı ne ölçüde tehdit eder hale geldiği herkes tarafından anlaşılmaya başlanmıştır. Bu ortamda, bu tehlikelerle bilinçli olarak mücadele edilmesi gereği ortaya çıkmış ve "iş güvenliği" kavramı doğmuştur. Bu kavramın gelişmesi sonucunda, zaman içinde teknik ve özerk bir bilim dalı haline gelmiştir. Çalışanların sağlığı ile yapılan iş arasındaki ilişkileri ilk olarak Yunanlı düşünür Heredot un araştırdığı ileri sürülmektedir. Heredot işçilerin sağlıklı olması, dolayısıyla verimli çalışabilmeleri için kendilerine yeterli besin verilmesi üzerinde durmuştur. Aynı çağlarda Eflatun ve Aristotales in de iş kazalarına ilişkin açıklamalar yaptıkları bilinmektedir. Ancak bilimsel esaslara dayalı olarak bu konunun ele alınması 17. yüzyılda İtalya'da Bernandino Ramazzini tarafından gerçekleştirilmiş ve kendi tecrübe ve bulgularına dayanarak yazdığı meslek hastalıkları kitabıyla işçi sağlığının kurucusu olarak tarihe geçmiştir. Daha sonraları İngiltere'de ortaya çıkan Sanayi Devriminin ortaya çıkardığı sağlık ve iş güvenliği sorunları da devletin bu alana müdahale etmesi ve yasal düzenlemeler yapması gereğini ortaya çıkarmıştır. 19 yy başlarında çalışma koşullarının devlet müdahalesi ile düzenlenmesi gereği açıkça ortaya çıkmış ve yasal düzenlemeler yapılmıştır: Çalışma süresi 10 saate indirilmiştir yılında çıkarılan fabrikalar yasası ile 9 yaşın altındaki çocukların çalıştırılması yasaklanmıştır. 18 yaşın altındaki çocukların gece çalışmaları yasaklanmıştır 1842 yılında kadın ve çocukların maden ocaklarında çalışmaları yasaklanmış 1844 yılında fabrikalarda işyeri hekimi bulundurmak zorunluluğu getirilmiştir. İş kazasına uğrayanlara tazminat ödenmesi esası 1885 te Almanya da uygulanmaya başlamıştır. 7. Türkiye de İş Güvenliğinin Tarihsel Gelişimi Çalışma yaşamı içinde bugün de çeşitli hastalıklar, kazalar, işsizlik vb. pek çok risk vardır. Bunlar arasında iş kazaları ve meslek hastalıklarının ayrı ve önemli bir yeri vardır. Tüm teknik gelişmelere ve bunların sağladığı rahat yaşam koşullarına rağmen, kaza ve hastalık risklerinin tümüyle ortadan kaldırılması sağlanamamıştır. Türkiye de İşçi sağlığı ve iş güvenliğinin ortaya çıkması sanayileşme olgusu ile başlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu'nda ilk sanayileşme çabaları 19. yüzyılda Avrupa'da ortaya çıkan sanayi devriminin etkisiyle başlamış ve bu yüzyılın ikinci yarısında da işçi sayısının artmasına bağlı olarak işçi sağlığı ve iş güvenliği sorunları ortaya çıkmaya başlamıştır. Türkiye de, Osmanlı İmparatorluğu zamanında Tanzimat tan önceki dönemde üretim şekli zanaatkârlıktı. Bu dönemde loncaların işçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda çalışmalar yaptığı bilinmektedir. Tanzimat ve Meşrutiyet dönemlerinde iş ilişkilerinin düzenlenmesi Mecelle çerçevesinde yapılmıştır. İşçileri korumak amacıyla çıkartılan ilk mevzuat 1865 tarihli Dilaver Paşa Nizamnamesi dir. İşçi sağlığı ve iş güvenliği olarak kendi dönemi açısından oldukça çağdaş sayılabilecek bir gelişme 1869 tarihli Maadin Nizamnamesi dir. Bu dönemde, işçilere yönelik koruyucu mevzuatın yalnızca KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 5

6 maden işçilerine yönelik olmasının nedeni; çok sayıda işçi çalıştıran maden kömürü sektörü dışında önemli sayılabilecek başka bir sanayinin olmayışıdır. Cumhuriyet döneminde de işçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili birçok yasal düzenleme yapılmıştır. Özellikle kömür havzalarındaki maden işçilerinin iş şartlarına yönelik yasal düzenlemeler 1921 de başlamıştır. Bu düzenlemelerde 18 yaşından küçük işçilerin maden ocaklarında çalıştırılmaları yasaklanmış ve ülkemizde ilk defa iş süresi 8 saat ile sınırlandırılmıştır de 394 Sayılı Hafta Tatili Kanunu ile çalışanlara haftada 1 gün tatil hakkı getirilmiştir yılında 818 sayılı borçlar kanunu yürürlüğe girmesi işçi sağlığı-iş güvenliği konusunda ayrıntılı hükümler getirmiştir tarihli önemli bir kanun 1593 sayılı Umumi Hıfzısıhha kanunudur. Kanunda çocuk ve kadın işçilerin korunmasına iş yerlerinde iş yeri hekimi bulundurulmasına belirli büyüklükteki iş yerleri için revir veya hastane açılması hükümleri yer alır. Cumhuriyet sonrası yapılan düzenlemeler arasında şüphesiz en önemlisi 1937 yılında yürürlüğe giren 3008 sayılı İş Kanunu'dur. Böylece ilk kez işçi sağlığı ve iş güvenliği konusu ayrıntılı ve sistemli olarak düzenlenmiştir. Daha sonra bu kanuna dayanılarak çok sayıda tüzük çıkartılmıştır sayılı kanuna göre çıkarılan tüzükler: 1-27/10/1939 tarihli ve 02/12245 sayılı fazla saatler çalışma nizamnamesi 2-06/11/1940 tarihli 02/14637 sayılı günde ancak 8 saat ve daha az çalışılması 3-05/02/1941 tarihli 02/15156 sayılı işçilerin sağlığını koruma ve iş emniyeti nizamnamesi 4-11/10/1943 tarihli 02/20378 sayılı iş müddetleri nizamnamesi 5-22/07/1948 tarihli 03/7869 sayılı ağır ve tehlikeli işler tüzüğüdür. 6-12/08/1952 tarihli 03/15556 sayılı parlayıcı, patlayıcı, tehlikeli ve zararlı maddelerle çalışılan iş yerleri ve işlerde alınacak tedbirler hakkında tüzüğüdür. 7-28/05/1953 tarih ve 4/922 sayılı maden işletmelerinde alınacak emniyet tedbirleri hakkında tüzük Diğer yasal düzenlemeler: 1945 yılında 4792 sayılı kanunla işçi sigortalar kurumu yürürlüğe girmiştir yılında 4772 sayılı kanunla iş kazalarıyla meslek hastalıkları ve analık sigortaları kanunu yürürlüğe girmiştir yılında Çalışma Bakanlığı kurulmuştur de 5690 sayılı kanunla sanayi ve ticarette iş teftişi hakkındaki 81 numaralı milletler arası sözleşme yürürlüğe girmiştir sayılı İş Kanunu,1967 yılında 931 sayılı İş Yasası ile yürürlükten kaldırılmıştır. 931 sayılı İş Yasanın Anayasa Mahkemesi tarafından usul yönünden bozulması üzerine hemen hiçbir değişiklik yapılmadan 1971 yılında 1475 sayılı İş Yasası (İş Kanunu) yürürlüğe konulmuştur. Son olarak 22/05/2003 tarihinde 4857 sayılı İş kanunu ve bu kanuna dayalı olarak 09/12/2003 tarihli İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği yönetmeliği yürürlüğe girmiştir. KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 6

7 Ünite# 2 İş kazası tanımı, Teknik ve hukuki açıdan iş kazası kavramları, İş kazalarının Türkiye deki sayısal durum değerlendirmesi 1. İş kazası Kavramı: Genel olarak kaza, kasıt söz konusu olmaksızın meydana gelen, beklenmedik ve sonucu arzu edilmeyen bir olayı belirtmektedir. Kaza kavramının bu genel tanımı üzerinde yaygın bir fikir birliği bulunmasına karşın iş kazası kavramının tanımında farklı yaklaşımların bulunduğu, kavram üzerindeki tartışmalardan ve uzmanlar arasındaki görüş ayrılıklarından anlaşılmaktadır. Çalışma hayatında iş kazalarının işçi, işveren, sigorta kurumları ve diğer bazı kuruluşları ilgilendiren hukuksal sorunlara neden olması ve bu arada, işçinin korunması ana kuralı, iş kazası anlamının genişlemesine neden olmuş ve tanımını güçleştirmiştir. Hangi olayların iş kazası olduğu, hangilerinin olmadığı hususunda yapılan tartışmalar değerlendirilince, bu kavramın iki ayrı yaklaşımla incelenmesinin uygun olacağı görüşü ağırlık kazanmaktadır: - Teknik açıdan iş kazası kavramı - Hukuksal açıdan iş kazası kavramı 2. Teknik Açıdan İş Kazası Kavramı İş kazası kavramını teknik açıdan inceleyen araştırmacılardan bazıları kavramı geniş anlamda değerlendirmişlerdir. Bu gruptaki araştırmacıların kavramla ilgili tanımlarından bazıları aşağıda sunulmuştur: İş kazası (ya da genellikle kaza), önceden planlanmamış ve kontrol altına alınamamış olan, çevresinde sakıncalar yaratabilecek olaylardır. İş güvenliği tekniği açısından olayın, çevredeki canlı veya cansızlara zarar getirmesi olasılığı söz konusudur. İş kazası, olaylar zincirinde beklenmedik ve hatalı bir davranış ya da teknik bir arıza nedeniyle ortaya çıkan, sonucunda her zaman bir sakatlanma, ölüm ya da tahrip görülmese bile belirli bir faaliyetin tamamlanmasını engelleyen bir olaydır. İş kazası, kişilere ve/veya eşyaya zarar verdiği için işletmedeki faaliyetin durmasına veya kesintiye uğramasına neden olan, istenmeyen ani bir olaydır. Kaza, beklenmeyen bir çabuklukla bir zararı doğuran bütün sebepler kompleksidir. Sadece kişilere zarar veren olayların iş kazası sayılabileceği görüşünü savunan araştırmacılardan Federal Alman Dr.Skiba, iş kazasını şöyle tanımlamaktadır. - Kaza, dıştan ve ani bir etkiyle meydana gelen ve kişilere zarar veren istenmeyen bir olaydır. KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 7

8 Kazanın oluşumunu inceleyen araştırmacıların, ilginç bir açıklama örneği olarak dik duran domino taşları modelini kullandıkları görülmektedir. Bu modele göre Kaza zinciri faktörleri şöyle sıralanmaktadır: 1. Doğa koşulları (doğal yapı) 2. Kişisel eksiklikler 3. Güvensiz durum ve davranışlar 4. Kaza 5. Zarar (ölüm, yaralanma) 3. Hukuksal Açıdan İş Kazası Kavramı Hukuk sisteminde iş kazası tanımlanırken, çalışanın korunması amacıyla, işle ilişkili olan ve çalışana zarar veren olayların iş kazası kapsamına alınmasına çalışıldığı görülmektedir Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu nun (2006) Madde 13- İş kazası; a) Sigortalının işyerinde bulunduğu sırada, b) ( Değişik bend: 17/04/ S.K./8.mad) İşveren tarafından yürütülmekte olan iş nedeniyle sigortalı kendi adına ve hesabına bağımsız çalışıyorsa yürütmekte olduğu iş nedeniyle, c) Bir işverene bağlı olarak çalışan sigortalının, görevli olarak işyeri dışında başka bir yere gönderilmesi nedeniyle asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda, d) ( Değişik bend: 17/04/ S.K./8.mad) Bu Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamındaki emziren kadın sigortalının, iş mevzuatı gereğince çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, e) Sigortalıların, işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere gidiş gelişi sırasında, meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedenen ya da ruhen özüre uğratan olaydır. İş kazasının 4 üncü maddenin birinci fıkrasının; a) (a) bendi ile 5 inci madde kapsamında bulunan sigortalılar bakımından bunları çalıştıran işveren tarafından, o yer yetkili kolluk kuvvetlerine derhal ve Kuruma da en geç kazadan sonraki üç işgünü içinde, b) (b) bendi kapsamında bulunan sigortalı bakımından kendisi tarafından, bir ayı geçmemek şartıyla rahatsızlığının bildirim yapmaya engel olmadığı günden sonra üç işgünü içinde, (Mülga madde: 17/04/ S.K./8.mad) (Değişik paragraf: 17/04/ S.K./8.mad) iş kazası ve meslek hastalığı bildirgesi ile doğrudan ya da taahhütlü posta ile Kuruma bildirilmesi zorunludur. Bu fıkranın (a) bendinde belirtilen süre, iş kazasının işverenin kontrolü dışındaki yerlerde meydana gelmesi halinde, iş kazasının öğrenildiği tarihten itibaren başlar. Kuruma bildirilen olayın iş kazası sayılıp sayılmayacağı hakkında bir karara varılabilmesi için gerektiğinde, Kurumun denetim ve kontrol ile yetkilendirilen memurları tarafından veya Bakanlık iş müfettişleri vasıtasıyla soruşturma yapılabilir. Bu soruşturma sonunda yazılı olarak bildirilen hususların gerçeğe uymadığı ve olayın iş kazası olmadığı anlaşılırsa, Kurumca bu olay için yersiz olarak yapılmış bulunan ödemeler, ödemenin yapıldığı tarihten itibaren gerçeğe aykırı bildirimde bulunanlardan, 96 ncı madde hükmüne göre tahsil edilir. İş kazası ve meslek hastalığı bildirgesinin şekli ve içeriği, verilme usûlü ile bu maddenin uygulanmasına ilişkin usûl ve esaslar, Kurum tarafından çıkarılacak yönetmelikle düzenlenir. KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 8

9 4. İş Kazalarının Sayısal Durumu Ülkemizde meydana gelen iş kazalarıyla ilgili sayısal veriler, Sosyal Güvenlik Kurumu Genel Müdürlüğü tarafından her yıl yayınlanan istatistik yıllıklarından elde edilmektedir. Günde 8 saat, yılda yaklaşık 300 gün çalışıldığı kabulüyle, inşaat sektöründe ; Her iş günü yaklaşık 40, her iş saati 5, her 12 dakikada 1 iş kazası meydana gelmektedir. Her iş günü yaklaşık 2 kişi sürekli iş göremez duruma düşmekte, 1 2 kişi iş kaza sonucu yaşamını yitirmektedir. İnşaat sektöründeki iş kazalarının % 3.6 si ölümle sonuçlanmaktadır. Bu oran Türkiye deki tüm iş kazaları için % 1.3 dür. KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 9

10 KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 10

11 KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 11

12 Kaynaklar: Anadolu Üniversitesi, İş Sağlığı ve İş Güvenliği ders kitabı, Prof.Dr. Nüvit GEREK (*) İş Güvenliği Kurs Notları, İTÜ İnşaat Fakültesi, Yapı İşletmesi Anabilimdalı, Yrd.Doç.Dr. Uğur MÜNGEN KTÜ Harita Mühendisliği Bölümü, JDZ 432 İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ders Notları 12