OFİYOLİTLİ ÇAMLIBEL (YILDIZELİ) BÖLGESİNİN STRATİGRAFİ VE PETROGRAFİSİ

Transkript

1 OFİYOLİTLİ ÇAMLIBEL (YILDIZELİ) BÖLGESİNİN STRATİGRAFİ VE PETROGRAFİSİ Yusuf TATAR Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon ÖZET. Çamlıbel (Yıldızeli) yöresini içine alan çalışma bölgesindeki kayaçlar Akdağ metamorfitleri, ofi yolitik seri, Üst Kretase sedimentitleri, ofiyolitik seriyi kesen asit ve bazik plutonitler, Paleojen sedimentitleri, Tersiyer volkanitleri ve Neojen sedimentitleri olarak birimlere ayrılmıştır. Akdağ metamorfitleri esas itibariyle açık renkli, orta ilâ iri taneli mermerlerden ibarettir; arada kuvarsit, mikaşist ve amfibolit merceklerine de rastlanır. Bunların Hersiniyen orojenez! veya daha öncesine ait bir rejyonal metamorfizma ürünü olmaları olasılığı mevcuttur. Ofiyolitik seride alttan üste doğru serpantinit, kısmen şistleşmiş diyabazlar ve seriye dahil edilen sedimentitler (radyolarit, az çok mermerleşmiş kırmızı ve gri kalkerler) şeklinde bir stratigrafik sıralanma görülür. Söz konusu sedimentitler genellikle küçük, dağınık zuhurlar halinde olup, içlerinde fosil bulunamamıştır. Bölgede Üst Kretase sedimentitlerinin metamorf olmayışları ve içlerinde «olistolit» olarak nitelendirilebilecek serpantinit bloklarının bulunuşu, ofiyolitik serinin Üst Kretase öncesinde yerini almış olduğuna işaret etmektedir. Üst Kretase sedimentitleri altta fliş, üstte Globotruncana içeren kalkerlerden oluşur; alt sınırı faylıdır, üstte Alt Paleosen-Orta Eosen yaşlı fliş ve kalkerlerden oluşan birimlerce, açılı diskordansla örtülür. Serpantinit ve diyabazlar, bileşimleri granit-siyenit-gabro arasında değişen damar şekilli plutonitlere kesilmiştir. Bu plütonik kayaçların batıda Yozgat, doğuda Berdiga dağları yöresindeki benzeri bileşimli plutonitler gibi, Laramiyen orojenik fazına bağlı olarak oluştukları kabul edilmiştir. Tersiyer volkanitleri latıtporfir (Subvolkanik lakolit veya stok), riyolitik tüf ve bazaltik-andezitik volkanitier olmak üzere üç birime ayrılmıştır. Sonuncular arazinin güneydoğu kesiminde Neojen (Pliyosen?) yaşlı, gevşek çimentolu, klastik karasal sedimentlerle örtülmüştür. GİRİŞ Bu yazı, 1971 yılında İ.T.Ü. Maden Fakültesine sunulmuş olan doçentlik tezinden (Y. Tatar, 1971) yararlanılarak hazırlanmıştır. Çalışma bölgesi Yıldızeli (Sivas) kuzeyinde Çamlıbel dağları ve yöresini içine alır ve yaklaşık 300 km 2 genişliğindedir. Arazinin en yüksek noktası Karaziyaret tepedir (1933 m); Yıldızeli ise 1358 m yükseklikteki bir alüvyal düzlük üzerinde bulunmaktadır. Bölgenin coğrafik konumu (koordinatları) ile bölge ve çevresinin jeolojik genel yapısı Şekil l üzerinde görülmektedir. Bölgeye ait en eski jeolojik çalışmalar 19 uncu yüzyıl sonlarıyle 20 nci yüzyıl başlarına rastlar (örneğin G. Berg, 1910; A. Philippson, 1918). Geniş listesi F. Baykal (1966) tarafından verilen bu çalışmalar daha çok kısa geziler sırasında yapılmış genel gözlemlere dayandığından, pek ayrıntılı bilgi kapsamazlar. Bölgemizin büyük bir kısmı ile Tokat ve Zile çevresini içine alan sahada l :IOO 000 ölçekli jeoloji haritası çalışması F. Baykal (1947) tarafından yapılmıştır. Şekil l de görülen genel jeoloji haritasının orijinali, 1966 yılından önce yapılmış olan l :IOO 000 ölçekli haritalardan yararlanılarak M.T.A. Enstitüsü tarafından hazırlatılmıştır. 1 Bölgenin metamorfizması, tektoniği ve ofiyolit sorunlarının ayrı bir yazıda anlatılması planlanmıştır.

2 ÇAMLIBEL BÖLGESİNİN STRATİGRAFİ VE PETROGRAFİSİ 57 Şek. l - Çalışma bölgesinin coğrafik konumu (koordinatlar) ve Yıldızeli dolaylarının l : ölçekli jeoloji haritası (M.T.A. Enstitüsü tarafından yayınlanan Sivas ve Samsun paftalarından alınmıştır). l - Neojen,karasal,ayrılmamış; 2 - Oligo-Miyosen, jipsli fasiyes; 3 - Oligosen,jipsli seri; 4 - Eosen, ayrılmamış; 5 - Eosen, volkanik fasiyes; 6 Eosen, fliş; 7 - Mesozoyik, ofiyolitli seri, ekseriya Kretase; 8 - Üst Kretase, ayrılmamış; 9 - Üst Kretase, fliş; 10 - Jura-Kretase; II - Metamorfik seri, ayrılmamış; 12 - Granit, granodiyorit, kuvarslı diyorit; 13 - Diyorit, gabro, diyabaz; 14 - Serpantinit; 15 - Bazalt; 16 - Traverten; 17 - Şariyaj, bindirme, fay. Kendi arazi çalışmalarımız 1969 ve 1970 yılları yaz aylarına rastlamaktadır. Lâboratuvar çalışmaları ise kısmen K.T.Ü. Jeoloji Bölümünde, kısmen de Zürich Teknik Üniversitesinde yapılmıştır. Bölgede toplanan örnekler içindeki mikrofosiller Zürich'te Prof. Dr. H. Bolli ve Dr. J. P. Beckmann tarafından tayin edilmiştir. Çalışmanın hazırlanmasında ilgi ve yardımlarını gördüğüm kişilere ve kurumlara içtenlikle teşekkür etmeyi bir borç sayarım.

3 58 Yusuf TATAR STRATİGRAFİ VE PETROGRAFİ Çalışma bölgesinde ayırt edilen kayaç birimleri, Şekil 2 deki stratigrafik kesitte yaş sırasına göre gösterilmiştir. Aşağıda sunulan stratigrafik ve petrografik bilgiler için de, yaşlıdan başlanarak, yine Şekil 2 deki sıra izlenmiştir. I. AKDAĞ METAMORFİTLERİ Bu isim bölgemizde bulunan ve Akdağ masifine ait olduğu kabul edilen metamorfik kayaç topluluğu için kullanılmıştır. Ilıca'nın 1.5 km güneyinde Yellice tepe çevresinde metamorfitler 5 km 2 kadar bir alan kaplar ve görünür kalınlıkları 300 m kadardır. Metamorfitlerin birkaç yüz metre boyutlarında küçük zuhurlarına Ortaçakmak-Yukarıçakmak-Yiğitler köyleri arasında rastlanır. Başka küçük bir zuhur da Pamukpınar'ın 2 km kuzeyinde bulunmaktadır (Şek. 9). Bütün bu zuhurlar Üst Kretase ve Eosen yaşlı tortul birimler üzerinde yabancı (allokton) olarak dururlar. Orijinal çalışmanın tamamlanmasından sonra Kızılköy'ün daha batısında, çalışma bölgesinin dışında yapılan gezilerden, bu yabancılığın «tektonik klip» olarak nitelendirilmesinden çok, tortulaşma sırasındaki kayma hareketleriyle (D. Richter, 1973) meydana gelmiş olabileceğini destekleyen izlenimler elde edilmiştir. Akdağ metamorfitleri içinde saptanan ve incelenen kayaç türleri aşağıda anlatılmıştır. I.I. Kuvarsit ve mikaşist Yellice tepenin 750 m güneydoğusunda, mermerlerin alt seviyelerinde, aynı tepenin zirvesinde küçük zuhurlar halinde bulunurlar. Kuvarsit genellikle açık renkli, ince taneli, kısmen breşiktir. Yer yer biraz muskovit içerir. Pamukpınar'ın l km kuzeybatısında, mermer içinde ardışıklı tabakalar halinde de kuvarsit görülmüştür. Biyotitli şist ve muskovit!! şistlere kuvarsitler içinde ince bantlar halinde, ayrıca mermerler içinde küçük mercekler biçiminde bazı yerlerde (örneğin Ortaçakmak'ın 1.5 km doğusunda) rastlanmıştır Amfibolit Yellice tepenin 50 m kuzeyinde ve 500 m güneyinde; ayrıca Aksak tepede, Ortaçakmak'ın 500 m kadar doğusunda, daima mermerler içinde, uzunlukları 5-10 metreyi geçmeyen küçük mercekler halinde görülmüştür. Petrografik olarak skapolitli kuvarsit amfibolit (Şek. 15), granatlı amfibolit, biyotitli amfibolit gibi türleri saptanmıştır. Yellice tepe zirvesinin 300 m kadar güneyindeki skapolitli kuvarsit-amfibolit içinde diyopsit ve ayrıca bol miktarda titanit görülmüştür. Buradaki skapolitlerin oluşumu rejyonal metamorfizmadan ziyade, derinlerde yerleşmiş plütonların (Şek. 15) pnömatolitik etkisine bağlı olarak düşünülebilir (bkz. W. E. Tröger, 1969, s. 136). Gerçekten K. Nebert (1955) de Akdağmadeni yakınlarındaki granitlerin kontaktlannda skapolit içeren kalksilikat felsler saptamıştır Mermer Çalışma alanı içinde kalan Akdağ metamorfitleri esas itibariyle mermerlerden ibarettir. Mermerler çoğunlukla beyaz, kısmen gri, yer yer de sarımtırak renkli, genellikle orta ilâ iri kristallidir. Nadiren dolomitik kısımları bulunur. Arazide çoğunca masif, kısmen hafif şistî görünürler. Elverişsiz mostra koşullarından ötürü tabakalı yapı nadiren görülebilmiştir.

4 Şek. 2 - Çamlıbel (Yıldızeli) yöresinin genelleştirilmiş, ölçeksiz stratigrafik kesiti.

5 ÇAMLIBEL BÖLGESİNİN STRATİGRAFİ VE PETROGRAFİSİ 59 Mikroskobik inceleme ile mikalı (flogopitli) mermer, granatlı ve diyopsitli mermer, skapolitli mermer, flogopitli ve diyopsitli mermer gibi türleri de ayırt edilmiştir. Flogopitli mermerlere Ortaçakmak'ın 2 km güneydoğusunda, Yiğitler köyünün l km batısında ve Ilıca'nın l km güneyinde rastlanmıştır. Granatlı ve diyopsitli mermer Yukarıçakmak'ın 1250 m güneydoğusunda bulunur. Bu mermer kalsitten başka biyotit, granat (kahverengi, muhtemelen andradit), diyopsit, kuvars ve titanit içerir. Kuvars ve bazı diyopsit kristallerinin Şekil 16 daki gibi yuvarlak olduğu saptanmıştır. Metamorfizmanın şiddeti oldukça yüksek olduğundan, bunları kalker içinde yuvarlak kum tanecikleri olarak kabul etmek güçtür; metamorfizma ile oluştuklarını kabul etmek gerekir. Bu takdirde de yuvarlak oluşlarının açıklanması güçleşir. Ancak «kartopu granatlarındaki» (P. Niggli, 1948, s. 246) gibi, rejyonal metamorfizma sırasındaki dönme hareketleri, muhtemel bir açıklama olarak düşünülebilir. Ortaçakmak'ın 3 km doğusunda bulunan mermer içinde diyopsit, flogopit, kuvars ve titanitten başka skapolit de bulunmuştur. Pamukpınar'ın 2 km kuzeyindeki mermerlerin de dolomitik kısımlarına rastlanmıştır Akdağ metamorfitlerinin metamorfizması ve yaşı hakkında Akdağ masifinin bölgemiz içinde kalan kuvarsit, biyotitli ve muskovitli şistler gibi kayaçları yeşil şist fasiyesine veya mesozona ait rejyonal metamorfik kayaçlardır. Amfibolitler ise yine mesozona, fakat amfibolit fasiyesine dahil edilebilir. Mermerlerin çoğunca orta ilâ iri kristalli oluşları bunların da oldukça yüksek dereceli bir metamorfizmanın ürünü olduklarını gösterir. Akdağ masifinde çalışmış olan başka araştırmacılar da masifte epi ve mesozonal metamorfitler saptamışlardır (F. Baykal, 1947; R. Vache, 1953; K. Nebert, 1955; İ. Ketin, 1956). Masifin kristalin paraşistlerinin tortullaşma veya metamorfizma yaşları hakkında önemli jeoloji delilleri bulunamamıştır. Bölgemiz için metamorfizmanın sadece Üst Kretaseden yaşlı olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü bölgedeki Üst Kretase sedimentitlerinde hiç bir metamorfizma eseri görülmemiştir. F. Baykal (1947, s. 197), Akdağ masifinin metamorfitlerini Paleozoyik yaşta kabul eder. İ. Ketin (1963, s. 20) ise, Orta Anadolu kristalin masifi içinde bulunan metamorfitlerin yaşlarının Paleozoyikten Juraya kadar değişebileceğini belirtmektedir. Bölgemizin 150 km kadar doğusundaki metamorfitlerin fosilli, metamorf olmayan Liyas ile örtülmeleri (K. Nebert, 1961) ve Gümüşhane çevresinde de Permo-Karbonifer yaşlı büyük granit plutonlarının varlığı (E. Çoğulu, 1970), rejyonal metamorfizmanın Hersiniyen orojenez devresine veya daha öncesine bağlı olarak gelişmiş olabileceğini düşündürmektedir. 2. OFİYOLİTİK SERÎ Ofiyolitik seri kavramı ile bölgedeki Ofiyolitler ve bunların sıkı sıkıya beraberinde bulunan, yaş bakımından da ofiyolitlerle az çok ilişkili oldukları düşünülen sedimentitlerden ibaret kayaç topluluğu kastedilmektedir. Çalışma bölgesinin yarısına yakın bir kısmı ofiyolitik seri ile kaplıdır. Bölgede ofiyolitik serinin kayaçlarında alttan üste doğru serpantinitler, diyabazlar ve sedimentitler şeklinde genel bir stratigrafik sıralanma saptanmıştır (Şek. 2). Bu sıralanma diğer birçok bölgelerin ofiyolitik serilerindeki stratigrafik sıralanmalara az çok uymaktadır (A. Rittmann, 1960, s. 181; M. Vuagnat, 1964; J. P. Bassaget, 1966; O. Kaya 1972). Öte yandan bölgemiz ofiyolitik serisindeki sedimenter kayaçların genellikle küçük ve dağınık zuhurlar halinde ofiyolitlerin üzerinde, yer yer de içlerinde sokulu olarak bulunuşları, seriye ofiyolitik melanj (A. Gansser, 1974) görünümü kazandırmaktadır.

6 60 Yusuf TATAR 2.1. Ultramafikler Serpantinit. Ultramafitlerin esasını ve temelini serpantinitler oluşturmaktadır. Serpantinitlerin ofiyolitik serinin temelini oluşturduğu arazide kolayca izlenebilmektedir. Vadiler boyunca aşınma ile diyabaz örtüsü altından serpantinitler açığa çıkmıştır. Bazı yerlerde, örneğin Kurtsekisi tepede, serpantinitler üzerinde çepeçevre aşınma ile ortaya çıkmış diyabaz kalıntılarına rastlanır. Serpantinitlerin tabanı bölge dahilinde mostra vermemektedir. Ofiyolitik serinin güneyindeki sınırlar ise tektoniktir. Bu duruma göre de serpantinitler için en az 400 m kadar bir görünür kalınlık söz konusu olmaktadır. Serpantinitler çoğunca masif görünümlü, yer yer kırıklı, fazla tektonize olan kısımlarda ezikli ve kısmen şistî yapıya sahiptir. Serpantinleşme derecesi genellikle yüksektir. Bu oranın % 15 gibi düşük olduğu peridotitlere, Çamlıbel geçitinin l km kuzeydoğusunda rastlanmıştır. Geçitin 1.75 km doğusunda da yarı yarıya serpantinleşmiş peridotitler bulunmuştur. Mikroskobik inceleme sonucu peridotitlerin bu kısımlarda lerzolit özelliği taşıdığı anlaşılmıştır. Bu kayaçlarda olivin yaklaşık Fo 85 bileşimlidir ve bazen piroksen içinde inklüzyonlar halinde de bulunur. Serpantinitler içinde serpantin mineralleriyle olivin ve piroksenden başka klorit (şeridanit), manyetit, kromit, uvarovit ve grossüler mineralleri saptanmıştır. Şeridanite arazinin kuzeydoğu kesiminde, uvarovite Balıbey'in 2 km kadar güneyinde ve Çamlıbel'in 3 km kadar kuzeybatısında rastlanmıştır. Sonuncu yerde uvarovitli örnek içinde ayrıca grossüler de bulunmuştur Piroksenit. Bölgede bulunan başka bir ultramafik kayaç türü de piroksenittir. Ancak piroksenite sadece Pamukpınar'ın 5 km kuzeyinde, serpantinitler içinde iki küçük damar halinde rastlanmıştır. Piroksenit hipersten, diyopsit, uralit ve kromit mineralleri kapsar. Hipersten içinde prizmatik dilinime paralel çok ince klinopiroksen levhacıkları olduğu gibi, kısmen uzunca, kısmen şekilsiz klinopiroksen adacıkları da görülmüştür. Hiperstenle bu sonuncular arasındaki sınırlar geçişlidir (Şek. 17). Hipersten içindeki bu oluşuklar ayrışım (ekssolüsyon) ürünü oluşuklardır (bkz. W. E. Tröger, 1967, s. 380) Diyabaz Ultramafitlerin üzerindeki bazik volkanit örtüsünün bölgemizdeki görünür kalınlığı m arasında değişmektedir. Bu volkanitlerin diyabaz tanımına uygun kayaçlar olduğu, özellikle mikroskobik incelemeler sonucunda ortaya çıkmıştır. Ofiyolitik seri içinde yer alan bazaltik-andezitik bileşimli bu denizaltı volkanitlerinin sonradan kloritleşme ve kısmen de uralitleşme şeklindeki yeşillenmeleri karakteristik özelliklerindendir. Bölgede serpantinitler içindeki rodenjitler hariç tutulursa, diyabaz damarlarına, ya da diyabazların çıkış kanalı olarak yorumlanabilecek yapılara rastlanmamıştır. Yastık lavlara ise orijinal çalışmanın tamamlanmasından sonra, yol yapımı sırasında açılan mostralarda, Büyüktor- Kurtsekisi tepeleri arasında rastlanmıştır. Diyabazlar genellikle ince taneli, değişik tonlarda yeşil renklidir. Kahverengi veya koyu gri kısımları da bulunur. Alaca köyü civarında bademli diyabazlar yanında tüf ve aglomeralar da yer alır. Diyabazların porfirik dokulu olan kısımları da vardır, özellikle kuvvetli tektonize kısımlarda ve alt seviyelerde, ilk bakışta kendini şistleşme şeklinde belli eden, değişik dereceli bir metamorfizma görülür. Bazı kısımlarda albitleşmeye de rastlanmıştır.

7 ÇAMLIBEL BÖLGESİNİN STRATİGRAFİ VE PETROGRAFİSİ 61 Diyabazlar içinde mikroskopta birincil mineral olarak plajiyoklaz (andezin-labrador), genellikle diyopsitik klinopiroksen, hornblend, manyetit ve hematit,titanit, ilmenit; bademler içinde zeolit (natrolit), kuvars, volkanik cam saptanmıştır. İkincil mineraller ise klorit, uralit, albit, epidot ve stilpnomelandır. Bunlardan klorit yaygındır, diğerlerine ise yer yer rastlanır. Stilpnomelan Kurtsekisi tepenin kuzey ucunda bulunmuştur. Karaziyaret tepede, bu tepenin 2 km kadar güneyinde ve bölgenin kuzeybatı köşesinde görülen ikincil albitleşmeler (Şek. 3), buralardaki diyabazların «spilit» olarak adlandırılmasını gerektirir (F. Turner & J. Verhoogen, 1960). Albitleşmiş kayaçlarda birincil dokuların korunmuş olması, albitleşmemn (oto) metasomatik bir olay olduğunun bir delili sayılabilir. Bölgemizde oldukça yaygın bir Tersiyer volkanizması söz konusu olduğundan, bazı kesimlerde ofiyolitik seriye ait diyabazlarla Tersiyer volkanitlerinin karışık olarak bulunabileceğini hatırda tutmak gerekir. Bunların birbirinden ayırt edilebilmesi için de daha ayrıntılı özel petrografik çalışmalar yapılmalıdır Ofiyolitik serinin sedimenter kayaçları Ofiyolitler üzerinde, yer yer de tektonik mercek ve kamalar (ekaylar) halinde içlerinde sokulu olarak radyolaritler, radyolaritlerle birlikte görülen kırmızı yarı mermerler, ayrıca gri yarı mermerler bulunur. Gri renkli veya açık renkli olanlarda yer yer mermerleşme tam sayılacak derecede görülür. Bu kayaçlar, yaş ve oluşum ortamı bakımından aralarında yakınlık bulunabileceği görüşünden gidilerek, ofiyolitik seriye dahil edilmiştir. Genellikle küçük ve dağınık zuhurlar halinde bulunan bu litolojik birimlerde, oluşum sıralarını ve stratigrafik kalınlıkları saptamak güçtür. Ancak radyolaritler bazı yerlerde kırmızı yarı mermerlerin altmda, bazı yerlerde üstünde görülür. Kızılpınar tepesi 1.5 km güneybatısında radyolaritlerin arasında kırmızı yarı mermerlere rastlanmıştır. Şek. 3 - Diyabazlarda ikincil albitleşme. Karaziyaret tepe 2 km güneyi. Solda ikincil minerallerle istilâ edilmiş hornblend kristalleri, sağda bozuk şekilli bir badem. l - Albit ve kuvars karışımı; 2 - Kalsit; 3 - Opak mineraller (çoğunca hematit). Yukarıda anılan sedimentitlerin çoğu diyabazların, bir kısmı da doğrudan doğruya serpantinitlerin üzerinde yer alır; ufak bloklar, ya da ekaylar şeklinde bunların arasında sokulu olarak da bulunurlar (Şek. 10). Küçüklükleri nedeniyle bu zuhurların çoğu haritada gösterilememiştir. İçlerinde fosil bulunamadığından bu kayaçların yaşı hakkında kesin bir şey söylemek olanağı yoktur. Ancak bölgemizdeki Üst Kretase sedimentitlerlnin hiç metamorfizmaya uğramamış olmaları, bunların, hiç değilse, Üst Kretaseden daha yaşlı olabileceklerinin bir delilidir Ofiyolitik seride metamorfizma Ofiyolitik seride metamorfizma ayrı bir yazının konusu içinde düşünüldüğünden, fazla ayrıntıya yer verilmeden aşağıda bu konunun sadece ana çizgileri açıklanmıştır.

8 62 Yusuf TATAR Bölgemiz dahilinde ofiyolitik seriye ait metamorfik kayaçları şöyle sıralayabiliriz: Serpantinit, Rodenjit, Albit-epidotfels, Yeşil şist ve glokofanşist, Amfibolit, Mermerler ve kalkşist. Bölgedeki ultramafitler çok ileri derecede serpantinleşmiş durumdadır. Rodenjitlere serpantinitler içinde Balıbey'in l km güney ve 1.5 km batı-güneybatısında rastlanır. Bunlar diyorit veya diyabaz gibi bazik kayaç damarlarının, muhtemelen serpantinleşme sırasında, metasomatik yolla başkalaşmasıyle oluşmuştur. ÇamlıbePin 2 km kuzeydoğusunda, diyabazların içinde ve diyabazlardan türemiş albit-epidotfels; 1.7 km doğu-güneydoğusunda serpantinit içinde sokulu kafalar şeklinde küçük albit-klorit-epidotfels zuhurları bulunmuştur. Bunların da serpantinitler içinde sokulu diyabazlardan türemiş olması muhtemeldir. Yeşil şistlere bölgenin özellikle kuzeybatı kesiminde, serpantinitler üzerinde veya serpantinitlerle diyabazlar arasında rastlanır. Bunlar genellikle boyutları birkaç metreden birkaç yüz metreye kadar çıkan zuhurlardır. Yer yer serpantinitler içinde sokulu küçük zuhurlar olarak da bulunurlar. Arazide yeşil şistlerin homojen olmadığı, yer yer daha az şistleşmiş kısımlardan diyabazlara geçiş gösterdikleri gözlemlenmiştir. Bu gözlem ve mikroskobik bulgular yeşil şistlerin diyabazlardan türemiş olduğunu belirlemektedir. Yeşil şistlerin içinde klorit, epidot, kuvars, albit, aktinolit ve opak mineraller bulunur. Balıbey'in 1.5 km güneyinde, serpantinit içinde 2 m kadar büyük iki şist parçası da kuvars, stilpnomelan, serisit-muskovit, epidot, plajiyoklaz, ayrıca albit ve granat (mikroskopta hafif yeşilimsi) mineralleri içerir. Yine Balıbey'in l km güneydoğusunda serpantinit içinde, 2 m kadar büyük bir granatlı amfibolit merceği bulunmuştur. Bu kayaç içindeki hornblendler kısmen glokofanlaşmıştır. Arazide küçük zuhurlar halinde glokofanlı şistlere de rastlanmıştır. Yukarıçakmak')n 1.5 km kuzeybatısında diyabazlar içinde 3-5 m büyüklükte birkaç mercek halinde, kuvars, albit, glokofan, aktinolit, stilpnomelan ve opak mineraller içeren şistler vardır. Susuzyurt tepenin 1.7 km güneybatısında, serpantinit üzerindeki 3-5 m kadar boyutlarında bir gri renkli mermer bloku içinde glokofan la dolu damarcıklar bulunmuştur. Balıbey çevresinde bazı kırmızı ve gri mermer zuhurları içinde grammatit-aktinolit ve diyopsit; epidot ve titanit; diyopsit, klorit ve serpantin; klorit ve grammatit mineralleri içeren kısımlara rastlanmıştır. Bu minerallerin rejyonal metamorfizma etkisi ile oluştuğunu kabul etmek gerekmektedir; çünkü serpantinitlerle mermerler arasındaki kontaktlar hep tektoniktir Ofiyolitlerin yaşı, oluşumu ve yerleşme sorunu Bölgedeki ofiyolitlerin oluşum, yerleşme ve yaş sorunları hakkındaki bulgu ve görüşler de 2.4 te anılan ayrı bir yazının konusu içinde düşünülmektedir. Ancak bu yazıda da belirli bir bütünlük sağlanması bakımından aşağıda ofiyolitlerin yerleşme yaşı hakkında kısa bilgi verilmiştir. Çalışma sahasındaki ofiyolitleri Wijkerslooth (1942) ve Kaaden (1963) Paleozoyik yaşta kabul ederler. Blumenthal (1945) ise, Amasya yakınlarında ofiyolitlerin Liyas sedimentitleri ile örtülmüş olduklarından, Liyastan daha yaşlı olmaları gerektiğini belirtmiştir. A. Doğan (1972) da Amasya bölgesinde Dogger-Malm ve Turoniyen-Kampaniyen olmak üzere, iki ayrı yaşta ofiyolitlerin varlığını kabul etmektedir.

9 ÇAMLIBEL BÖLGESİNİN STRATİGRAFİ VE PETROGRAFİSİ 63 Çalışmalarımız sırasında bölgedeki ofiyolitlerin yerleşme yaşı ile ilgili olarak ortaya çıkan jeoloji delillerini şöyle sıralayabiliriz: a. Üst Kretaseyi taban konglomerası ve açılı diskordansla örten Paleojen flişi serpantinitler! ve diyabazları da örter. b. Üst Kretase sedimentitleri içinde, tortullaşma sırasında havzaya kaymış olduklarını kabul edebileceğimiz serpantinit blokları bulunmaktadır. c. Ilıca'nın 2 km kuzeydoğusunda, Üst Kretase flişi içinde bazik volkanik tüf blokları bulunmuştur. Bunların ve ayrıca fliş kumtaşlarında bol miktarda bulunan volkanik malzemenin diyabazlardan aşınıp gelmiş olduğu kabul edilebilir. Flişlerin genellikle sinorojenik sedimenter kayaçlar, ofiyolitlerin de inisiyal magmatik kayaçlar oluşu böyle bir kabulü desteklemektedir. d. Diyabazlar yer yer yeşil şist haline dönüşecek kadar bir metamorfizmaya uğradıkları halde, Üst Kretase sedimentitlerinde hiç bir metamorfizma izi görülmemiştir. Yukarıda sıralanan deliller bölgedeki ofiyolitlerin yerleşme yaşlarının Üst Kretaseden daha eski olduğunu kanıtlayacak niteliktedirler. 3. ÜST KRETASE SEDİMENTİTLERİ Ofiyolitlerin güneyinde, genişliği km arasında değişen doğu-batı uzantılı bir sedimentit kuşağı yer alır. Bu kuşaktaki Üst Kretase sedimentitleri Paleosen-Eosen yaşlı flişler tarafından açılı diskordans ve taban konglomerasıyle örtülür ve doğu kesimde de Tersiyer volkanitleri ile kesilirler. Güney ve kuzeydeki sınırlar faylıdır. Jeoloji kesitlerinden analaşılacağı üzere bu sedimentitlerin toplam görünür kalınlıkları 2 km civarındadır. Bunlar litolojik bakımdan iki kısma ayrılarak incelenmiştir Üst Kretase flişi «Fliş» adı verilen bu kayaç birimi bölgede daha çok kumlu-marnlı fasiyeste gelişmiştir. Kürtboğazı'nın batısında, üst seviyelerde yer yer kırmızı, çörtlü kalkerler de bulunur (Şek. 14). Mostra durumu pek elverişli olmadığından, bunlar haritada ayrılamamıştır. Bu kalkerler içinde: Globotruncana helvetica (Şek. 19) Globotruncana lapparenti s.l. Globotruncana schneeganssi Globotruncana inornata (?) gibi, Turoniyen yaşı veren Globotruncana türleri bulunmuştur. Ilıca'nın 2 km kuzeydoğusunda, eski yolun batı kenarındaki mostrada, kalker-marnkumtaşı ardalanması şeklindeki tabaka serisi içinde, kumtaşları bol miktarda klinopiroksen ve plajiyoklaz parçacıkları ile volkanik kayaç kırıntıları içermektedir. Ayrıca mostranın alt seviyesindeki kumtaşı tabakaları içinde, boyutları l metreye kadar ulaşan volkanik tüf blokları bulunmuştur. Mikroskobik inceleme tüfün kristal ve volkanik kayaç parçacıkları içeren karışık bir tüf olduğunu göstermiştir (Şek. 4). Fliş kumtaşlarında bol miktarda rastlanan bu volkanik malzeme büyük bir ihtimalle diyabazlardan türemiştir ki, bu da diyabazların yaşı hakkında bir ipucu meydana getirmektedir.

10 64 Yusuf TATAR Şek. 4 - Üst Kretase flişi içinde tüften mikroskobik görüntüler, a : l - Cam ara maddeli ve plajiyoklaz mikrolitli uzun parça; 2 - Kloritik-camsı ara madde; 3 - Bükülmüş büyük plajiyoklaz kristalleri, b : Tamamen kloritleşmiş hornblend, c : Kloriti k-camsı ara madde ve plajiyoklaz mikrolitli, düzensiz kenarlı parça, d : İri plajiyoklaz yanında camsı hamur içinde yönlenmiş plajiyoklaz mikrolitleri. Kürtboğazı-Aşağıçakmak arasında flişi kesen andezit damarlarının (Şek. II) kontakt metamorfik etkileri olmuştur. Kızılpınar tepenin 300 m güneyinde, böyle bir damarın kontaktından alınan bir marn örneğinde yeniden kristalleşme, epidot ve kuvars oluşumu gözlemlenmiştir (Şek. 18), Bu marn içinde 3-5 mm çaplarında, oldukça küresel ve ana kayaçtan kolayca ayrılabilen yumrucuklar bulunmaktadır (Şek. 13). Mikroskopta bunların ana kayaçla aynı maddeden ibaret oldukları; herhangi bir ışınsal veya konsantrik yapılarıyle ooid çekirdeği sayılabilecek bir kısımları bulunmadığı görülmüştür. Sadece ana kayaca göre biraz daha yoğundur. Makroskobik olarak da ana kayaçla aralarında bir fark görülmez. Ayrıca bu yumrucuklar tabaka yüzeylerinde deği), tabakaların içinde bulunurlar. Elde edilen veriler bunların oluşumlarını açıklamak için yeterli olamamıştır Üst Kretase kalkeri Yukarıda anılan, haritada flişlerden ayrılmamış, kırmızı ve genellikle çörtlü kalkerlerden başka, Öksüz tepede, Orta tepede ve Mezarardı tepede normal stratigrafik kontaktla flişlerin üzerinde kalker gelmektedir. Çoğunca pembemsi-yeşilimsi, kısmen de açık gri renklerde ve kompakt olan bu kalkerlerin Öksüz tepedeki görünür kalınlıkları 100 m kadardır. Kalkerler iyi tabakalıdır; tabaka kalınlıkları ortalama cm civarındadır. İçlerinde nadiren çört merceklerine de rastlanır, öksüz tepe ve yakın çevresinden alınan örneklerde Globotruncana lapparenti grubu Globotruncana lapparenti (Brotzen) Globotruncana tricarinata (Quereau) gibi, Senoniyen yaşı veren Globotruncana türleri tayin edilmiştir.

11 ÇAMLIBEL BÖLGESİNİN STRATİGRAFİ VE PETROGRAFİSİ OFİYOLİTİK SERİYİ KESEN ASİT VE BAZİK PLUTONİTLER Ofiyolitik seri içinde, iki hat boyunca yerleşmiş küçük plütonik gövdeler bulunmaktadır. Bu hatlardan birisi Yahya ağılı yakınından batıya doğru, yaklaşık 300 yönünde; diğeri de arazinin kuzeybatısında, Horoz tepeden kabaca 240 yönünde uzanır. Bu plutonitlerin bileşimleri kısmen dereceli geçişli olarak değişir. Harita üzerinde gabro ve granit bileşimli olmak üzere iki kısım gösterilmiştir Gabro Kürtboğazı'nın 2 km kuzeybatısında ve Horoz tepenin güneydoğusunda, granitik kayaçlarla kısmen iç içe olan gabro zuhurları vardır. Boyutları m arasında, diyabazları kesen pegmatitik bir gabro zuhuru da Ortaçakmak'ın 3 km kuzey-kuzeybatısında bulunmaktadır. Yahya ağılının 750 m kuzeyindeki gabroların içinde küçük granit damarcıkları bulunur; bu durum gabroların granitlere göre daha önceden oluştuğunu göstermektedir. Gabrolarda plajiyoklaz (fazla ayrışmamış kısımlarda sönme açılarına göre labrador olarak belirlenmiştir), klinopiroksen (diyopsit ve diyallaj), hornblend, olivin, ilmenit ve manyetit birincil; epidot, klorit, aktinolit, uralit, prehnit ve serpantin mineralleri ikincil mineraller olarak saptanmıştır. Plajiyoklazlarda kaolinleşme, kloritleşme ve epidotlaşmadan başka, yer yer önemli derecede prehnitleşmeye rastlanır. Gabrolar genellikle orta taneli ve masif dokuludur. Ilıca'nın 3.2 km kuzeydoğusunda, gabro gövdelerinin arasında ve kenarlarında iri kristalli anortozitik kısımlar da vardır. Başlıca birincil minerali plajiyoklaz (labrador) olan bu kayaçlarda da kaolinleşme, epidotlaşma, prehnitleşme ve albitleşme saptanmıştır Granit ve siyenit Haritada granit olarak gösterilmiş kısımlarda mineralojik bileşimleri granitle siyenit arasında değişen kayaçlar bulunur. Genellikle pembe renkli; ince, kısmen orta eşboy kristalli olan bu kayaçların içinde feldispatlar (plajiyoklaz ve ortoklaz), kuvars, hornblend, biyotit, epidot, klorit, apatit, titanit ve nadir olarak ortit mineralleri bulunmuştur. Çoğu yerlerde pembe ortoklaz, bazı kısımlarda da uzunca, sütunumsu plajiyoklaz kristalleri ana minerallerdir. Kayaçların mineralojik bileşimleri genellikle granit tanımına uyar, ancak kuvars miktarı yer yer % 20 nin altında olan siyenitik kısımlar da vardır. Böyle kısımlarda pembe ortoklazın bolluğu dikkati çeker. Hornblend en fazla % 15 kadardır. Diğer tali mineraller arasında apatit bol bulunur. Bu kayaçlarda tipik bir özellik de yazı graniti strüktürünün sık bulunmasıdır (Şek. 20). Granitle diyabaz kontaktında, Horoz tepenin m kadar kuzeyinden doğuya doğru 500 m uzunluğunda bir mostra boyunca epidotlaşma izlenmiştir. Epidot kontaktta, fakat genellikle granit içindeki çatlakları dolduran ince damarcıklar halinde görülür (Şek. 5). Nispeten kalınca damarcıklarla granit arasında, geçişli sınırlarla kuvarslaşma da bulunmaktadır. Aynı mostrada granitlerin girintili çıkıntılı şekilde diyabazlar arasına sokulmuş olduğu ve sınır yakınında diyabazlar içinde küçük granit apofizlerinin bulunduğu gözlemlenmiştir (Şek. 6).

12 66 Şek. 5 - Granit çatlaklarında epidozit damarcıkları. Horoz tepenin 50 m kuzeyinden alınan bir el örneğine göre çizilmiştir, l - Granit; 2 - Epidozit; 3 - Kuvars. Aralardaki sınırlar geçişlidir Ofiyolitleri kesen asit ve bazik plutonitlerin yaşı hakkında Bölgede mineralojik bileşimleri gabrodan granite kadar değişen plütonik kayaçlar ofiyolitleri kesen damarlar durumunda görülür. Buna göre bunlar ofiyolitlerden daha gençtir. Ofiyolitlerin yaşı ise kesin olarak bilinmemektedir, öte yandan yaşları fosillerle Paleosen- Eosen olarak saptanmış olan kumtaşlarında sık rastlanan yazı graniti dokulu kırıntıların granitlerden geldiği kabul edilmiştir. Buna karşılık, Senoniyen öncesine ait Üst Kretase flişleri içinde bu tür kırıntılara rastlanmaması dikkat çekicidir. Bu bulgular intruzyonun Üst Kretase-Paleosen arasında, muhtemelen Laramiyen orojenik fazına bağlı olarak meydana gelmiş olabileceğini göstermektedir. Bu yaş doğuda Refahiye dolaylarında (K. Nebert, 1961) ve daha batıda Yozgat bölgesinde (İ. Ketin, 1956), benzeri bileşimli plütonların yaşına uymaktadır. 5. PALEOJEN SEDİMENTİTLERİ Alt Tersiyer yaşlı sedimenter kayaçlar doğuda latitporfir gövdesi çevresinde ve kısmen üzerinde; kuzeybatıda serpantinitlerin, diyabazların ve Üst Kretase sedimentitlerinin üzerinde; ayrıca Eldemir ağılı ile Kızılköy arasında Tersiyer volkanitleriyle bir arada bulunur. Harita üzerinde Paleojen flişi ve Paleojen kalkeri olmak üzere iki birim ayırt edilmiştir Paleojen flişi Paleojen sedimentitlerinin alt seviyesini oluşturur. Mostra durumu kesit çıkarmak için elverişli olmamasına rağmen, genellikle alttan üste doğru konglomera, konglomeratik kumtaşı, kumtaşı, kumlu kalker şeklinde dereceli bir istiflenmeden söz edilebilir. Bunlara, özellikle Ortaçakmak ve Yukarıçakmak civarında kumtaşları, marn ve koyu gri renkli kalker ardalanması bir fliş görünümü kazandırmaktadır. Taban konglomerasıyle birlikte Üst Kretase ile aralarındaki açılı diskordans, özellikle Büyüksırıklı tepe çevresinde belirgin olarak görülür ve bölgede Laramiyen orojenik fazının etkili olduğunu kanıtlar. Taban konglomerası en iyi Bilâlotu tepenin 2 km kadar doğusunda görülür. Burada çoğunlukla köşeli, küçük çakıllarla birlikte, boyutları cm ye ulaşan bloklar da bulunur. Bu parçalar çoğunlukla mermer, amfibolit, kuvarsit gibi Akdağ metamorfitleri ile kırmızı Üst Kretase kalkerlerinden ibarettir. Radyolarit ve özellikle serpantinit parçaları nadir olarak görülmüştür.

13 ÇAMLIBEL BÖLGESİNİN STRATİGRAFİ VE PETROGRAFİSİ 67 Kumtaşları kuvars, volkanik kayaç kırıntıları, feldispatlar, yazı graniti dokulu kırıntılar, epidot ve apatit tanecikleri kapsar. Çimento maddesi genellikle kalsittir. Yazı graniti dokulu kırıntıların granitlerden geldiği kabul edilmiştir. Paleojen flişinin görünür kalınlığı Kızılköy çevresinde l km kadardır. Bu birim normal olarak Paleojen kalkeri tarafından üstlenir, Eldemir ağılının 1.5 km kuzeybatısında ise Neojen konglomerası doğrudan doğruya Paleojen flişini örter. Paleojen flişi fosillidir. Pamukpınar'ın 2 km kuzeydoğusunda gri ' kumtaşı içinde Nummulites sp.; Yukarıçakmak'ın l km güneybatısından alman koyu gri renkli kalker örneği içinde de Globigerina sp. Globorotalia sp. (bullbrocki?, Şek. 23) Acarinina Truncorotalia gibi Üst Paleosen-Orta Eosen yaşı veren mikrofosiller tayin edilmiştir Paleojen kalkeri En fazla Kızılköy'le Kürtboğazı arasında ve latitporfir çevresinde bulunan Paleojen kalkeri genellikle Paleojen flişi; Eldemir ağılı çevresinde ve Tilki tepede de andezitik-bazaltik Tersiyer volkanitleri ile altlanır. Latitporfir ile kontaktı magmatiktir. Latitporfirin kalker üzerinde mermerleşme ve silisyum metasomatozu gibi kontakt etkileri olmuştur. Kalkerlerde koyu gri renk hâkimdir. Eldemir ağılı çevresinde, Yukarıçakmak'la Ortaçakmak arasında açık gri; Pamukpınar-Kızılköy arasında sarımtırak renkler görülür. Tabakalanma derecesi pek iyi değildir, özellikle açık gri renkli kalkerler masif yapılıdır. Kızılköy çevresinde görünür kalınlıkları 100 m kadardır. Kalkerler genellikle az çok kumludur ve hemen her tarafta da bol miktarda mikrofosil içerirler. Gri ve masif kalkerler kumlu değildir. Eldemir ağılı yakınındaki kalkerler içinde Nummulites sp. (Şek. 24) Alveolina sp. «Flosculina» sp. Rotalia cf. tuberculata Orbitolites sp. Sphaerogypsina sp. gibi mikrofosiller bulunmuştur. Bu kalkerler içinde ayrıca çok sayıda büyük Ostrea sp. (Şek. 25) ve tayinleri yapılmamış Lamellibranchiata fosilleri vardır. Bu fosil kapsamına göre kalkerlerin yaşı Üst Paleosenden Orta Eosene kadar uzanmaktadır. Pamukpınar'ın l km kuzeydoğusunda kırmızı, kirli gri killi kalkerlerle bir arada jips zuhuru da bulunmaktadır. Mostra durumu stratigrafik ilişkinin pek açık olarak tanınmasına elverişli değilse de, morfolojik seviye durumu buradaki jipslerin Paleojen kalkerleri ile aynı yaşta olabileceklerini göstermektedir. F. Baykal (1947, s. 203) da bu bölgede Eosen yaşlı jipsli serilerden söz etmektedir.

14 68 Yusuf TATAR 6. TERSİYER VOLKANİTLERİ Çalışma bölgesinde Ilıca-Yiğitler köyü hattının güneyindeki arazide ve Yiğitler köyünün kuzeyinde Tersiyer yaşlı volkanik kayaçlar bulunur. Tüm olarak bölgenin yarısına yakın bir kısmını kaplayan bu kayaçlar latitporfir, riyolitik tüf, andezitik-bazaltik volkanitier olmak üzere üç birime ayrılarak incelenmiştir Latitporfir Bölgenin Yiğitler köyü-yukarıçakmak-heceoğlu ağılı arasında, 25 km 2 kadar bir alanda, güneydeki andeziti k-bazalti k volkanitlerden farklı ve latitporfir olarak tayini yapılan Subvolkanik kayaçlar mostra verir. Mostra durumu bu Subvolkanik gövdenin lakolit veya stok şekilli olabileceğini göstermektedir. Kayaçların porfirik dokusu ve üzerlerinde düşük şiddette kontakt metamorfizmaya uğramış Paleojen kalkerlerinin varlığı, bunun Subvolkanik bir oluşuk olduğunu kanıtlamaktadır. Bu Subvolkanik gövdenin görünürdeki kalınlığı en az 500 m kadardır. Kayaçlar makroskobik olarak gri-turuncu renkli, çoğunlukla kaba porfirik dokuludur. Birçok kısımlarda pembe ortoklaz iri kristallerinin büyüklüğü 5-6 cm ye (Şek. 21), nadiren 10 cm ye kadar çıkar. Çoğu kısımlarda plajiyoklaz da iri kristaller halinde bulunur. Mineralojik bileşim ve özellikle plajiyoklazın toplam feldispata oranının % 50 civarında oluşu kayacın «latitporfir» olarak adlandırılmasını gerektirir (A. Streckeisen, 1967). Hornblend ve çoğunlukla karbonatlaşmış durumdaki klinopiroksen iri kristallerinin boyutları feldispat iri kristallerine göre daha küçüktür. Hamurda da plajiyoklaz, ortoklaz, opak mineraller (manyetit ve hematit) titanit ve camsı-kloritik ara madde bulunur. Devlet oyuğu tepenin l km kuzeyinde titanlı hornblende de rastlanmıştır. Birincil kuvars en çok 1-2 mm büyüklükte, ksenomorf kristaller halinde, bazı yerlerde tali olarak görülür. Latitporfirin Paleojen kalkerleri üzerindeki kontakt metamorfik etkisi bunun Eosenden daha genç olduğunu kesin olarak gösterir. Üst yaş sınırı hakkında ise belirgin deliller bulunamamıştır. Latitporfirin güneyindeki Neojen (Eosen sonrası) konglomeralarında arazi çalışmaları sırasında porfirin çakıllarına rastlanmamıştır. Halbuki aynı konglomeralar içinde Paleojen sedimentitlerinin kırıntıları bol miktarda bulunmaktadır. Bu durum konglomeraların birikmesi sırasında porfirlerin üzerlerinin örtülü olmuş olabileceği ile açıklanabilir. Aslında konglomeraların da kesin yaşları belli olmayıp, sadece Eosenden daha genç oldukları bilinmektedir. Bu nedenle porfirin yaşını belirlemede bu konglomeralardan yararlanma olanağı da pek yoktur. Gözlemler latitporfirin Eosenden sonra, muhtemelen Oligosen veya Miyosende meydana gelmiş olacağını göstermektedir. Doğuda Refahiye bölgesinde de Tersiyer stratigrafisi ve volkanik faaliyeti bu bölgedekine az çok benzemektedir (Y. Tatar, 1973) Riyolitik tüf Pamukpınar'ın kuzeyinde ve Yellice tepenin l km kadar kuzeydoğusunda epeyce yer kaplayan açık renkli tüfler bulunmaktadır. Buralarda tüfler Paleojen sedimentitlerince altlanır. Aynı tüflerin iki küçük mostrası da Ortaçakmak'ın 1.5 km doğusunda ve 1.5 km güneyinde, Üst Kretase flişleri üzerinde bulunur. Bu tüfler ince zerreli, sıkılaşmış, belirgin bir tabakalaşma göstermeyen, beyaz veya sarımtırak renkli tüflerdir. Yer yer yeşillenmiş kısımları bulunur. Görünür kalınlıkları Küçüksırıklı tepe de 200 m kadardır. Mikroskopta rekristalize ana madde içinde plajiyoklaz,

15 ÇAMLIBEL BÖLGESİNİN STRATİGRAFİ VE PETROGRAFİSİ 69 ortoklaz ve kuvars kristalleri ve kristal parçacıkları görülür. Bunlar da ana madde gibi açık renkli ve kısmen ayrışmış olduklarından, makroskobik olarak pek seçilemezler. Yapılan bir röntgen toz filmi çok ince zerreli, rekristalize ana maddenin çoğunca kuvarstan ibaret olduğunu ortaya çıkarmıştır. Bu sonuçlar tüflerin riyolit bileşimli olduklarını göstermektedir. Tüflerin içinde az miktarda manyetit, limonit, karbonat, apatit gibi minerallere de rastlanmıştır. Bunlardan özellikle limonit ve karbonat (muhtemelen kalsit) ikincil oluşuklardır. Tüflerde ayrıca yer yer volkanik kayaç kırıntıları da bulunur. Ortaçakmak'ın 1.5 km doğusundaki tüfler içinde yeşillenmiş (palagonitleşmiş) kısımlar da bulunmaktadır. Tüfler Paleojen sedimentitlerinden başka, Pamukpınar'ın 2 km kuzeyinde muhtemelen Oligosen yaşlı bindirme hattını da örttüklerinden, Miyosen yaşlı veya daha genç olmalıdır Andezitik-bazaltik volkanitier Bölgede Ilıca-Yiğitler köyü hattının güneyinde kalan, az engebeli ve alçak arazi esas itibariyle andeziti k-bazalti k Tersiyer volkanitlerinden yapılıdır. Volkanitler lavlar, tüfler ve aglomeralardan ibarettir ve genellikle karışık durumda bulunurlar; bu nedenle haritada lav, tüf ve aglomeralar ayrı olarak gösterilememiştir. Bu çalışmada andezit-bazalt ayırımı için renk indisi göz önünde tutulmuştur (A. Streckeisen, 1967, s. 198). Andezitik bileşim hâkim olmakla beraber bazı kısımlarda tipik bazaltik lavlar da bulunmaktadır, örneğin, Menteşkaya-Gökyol arasında tüflerle ardışıklı seviyeler halinde veya damar ve stoklar şeklinde tüfleri kesen bazalt zuhurları vardır (Şek. 7). Esasen sınırları pek belirgin görülemeyen küçük bazalt gövdelerine hemen her tarafta rastlanır. Andezitlerin göze çarpan makroskobik renkleri kahverengimsi gri, yeşilimsi gri veya yeşil; bazaltlarınki ise siyahtır. Tipik aglomeralara Argaz ağılı-pehlivan tepe arasında ve Aşağıçakmak'ın 1.25 km güneyinde (Şek. 8), ayrıca arazinin güneydoğu kesiminde rastlanır. ı~20 m. j Şek. 7 - Menteşkaya-Gökyol arasında bazalt (I) ve tüf (2) ardalanması. Şek. 8- Neojen konglomeraları (I) üzerinde aglomera (2) ve lavlar (3). Aşağıçakmak 1.25 km güneyi. Kısmen tabakalı tüf ve tüfitler Menteşkaya tepe güneyinde Gökyol civarında; bol Nummulitli tüfit mostraları ise Eczacı yakınında bulunur. Glokonit de içeren bu tüfitlerde Nummulites sp. Rotalia sp. Discocyclina Asterocyclina gibi Eosen yaşı veren mikrofosiller bulunmaktadır. Gökyol civarındaki tüflerde yer yer ignimbritik dokuya da rastlanır.

16 70 Yusuf TATAR Aşağıçakmak'la Kürtboğazı arasında Üst Kretase flişlerini kesen andezit damar (Şek. 11) ve stoklarının da güneydeki andezitik-bazaltik volkanitlerle aynı yaş ve kökene sahip oldukları kabul edilebilir. Lavlar mineralojik bileşim bakımından pek fazla değişiklik göstermez. Mikroporfirik dokulu olan andeziti k-bazalti k lavların hamurunda plajiyoklaz, klorit, manyetit, klinopiroksen, volkanik cam ve apatit birincil minerallerdir. İkincil mineral olarak kalsit, epidot ve nadiren de kuvarsa rastlanır. İri kristal olarak plajiyoklaz, klinopiroksen ve hornblend bulunur. Sönme açısı ölçmelerine göre iri plajiyoklazların bileşimleri andezin-labrador arasında değişmektedir. Andezitlerde nadiren oligoklaz da saptanmıştır. Klinopiroksenler diyopsitik bileşimlidir. Hornblend kristallerinin çoğu kenarlarından cevherleşmiş, yani opasit zırhı denilen ve manyetitle klorit karışımından ibaret olan bir kenarla çevrilmiştir. Bazaltların mineralojik bileşimleri ve dokusal özellikleri andezitlerinkinden hemen hemen farksızdır. Dikkati çeken bazı farklar şunlardır: a. Klinopiroksen, hornblend ve manyetit gibi koyu renkli minerallerin miktarı toplam olarak andezitlerinkinden fazladır; başka bir deyimle bazaltların renk indisi andezitlerinkinden daha büyüktür. b. Bazaltların hamurundaki volkanik camlar mikroskop altında genellikle kahverengi, andezitlerinki ise daha açık renklidir. c. Bazaltların içinde nadiren olivin de bulunmuştur. Bu mineral kısmen serpantinleşmiş ve kloritleşmiş durumda görülür. Bazı kısımlarda da pillit ve iddingsit olivinin yerini almıştır. Andezitik-bazaltik volkanizmanın yaşı ile ilgili olarak bulunan deliller de şunlardır: a. Eczacı ağılı yanındaki tüfitler Eosen yaşı veren mikrofosiller içermektedir. b. Üst Kretase flişlerini kesen ve onların üzerinde kontakt metamorfik etkisi olan andezit damarları bulunmaktadır. c. Andezitik-bazaltik lavlar Kızılköy'ün 1.5 km doğusunda ve güneydoğusunda doğrudan doğruya Paleosen ve Eosen sedimentitleri üzerinde yatar. Ayrıca aynı köyün 3 km doğusunda bu sedimentler içinde damarlar halinde de görülür. d. Aşağıçakmak'ın 1.25 km kadar güneyinde Neojen sedimentitleri üzerinde de aglomera ve lavlar bulunmuştur (Şek. 8). Yukarıda sıralanan delillerden anlaşılacağı üzere Yıldızeli çevresinde andezitik-bazaltik volkanizma Üst Kretaseden sonra Eosende (veya belki Paleosende) başlamış, Neojene kadar da devam etmiştir. 7. NEOJEN SEDİMENTİTLERİ ; Bölgede karasal kumtaşı ve konglomera ile temsil edilen Neojen Yiğitler köyü-nuh ağılı hattının güneyinde, andezitik-bazaltik volkanitlerin üzerinde oldukça geniş bir yer kaplar. Pişticioğlu ağılının güneyinde ve Eldemir ağılı-eczacı ağılı arasında bunlar Paleojen sedimentitlerince altlanır. Genel olarak yatay duran bu sedimentitlerin görünür kalınlıkları Gocuktu tepede 50 m kadardır. Çoğunca gri, bazı kısımlarda kırmızımsı renklidirler. İyi bir tabakalaşma ve tane büyüklüklerine göre iyi bir seçilme göstermezler. Tam bir diyajenez de geçirmemişlerdir. İçlerinde bol miktarda römaniye (taşınmış) Nummulitler bulunur. Eczacı ağılının 500 m kuzeyinde, 10 cm çaplı, oldukça iyi yuvarlaklaşmış bir Fusulinli kalker bloku bulunmuştur. Litolojik özellikleri bunların karasal çökeltiler olduğunu göstermektedir. F. Baykal (1947, s. 203) Zile civarındaki Neojen içinde tatlı su Gastropodlar) da bulmuştur.

17 ÇAMLIBEL BÖLGESİNİN STRATİGRAFİ VE PETROGRAFİSİ 71 Stratigrafik durumları bunların Eosenden daha genç olduklarını kesin olarak kanıtlamaktadır. Ancak içlerinde yaş veren fosil bulunamadığından ve üzerlerinde yaşları bilinen başka bir kayaç birimine rastlanmadığından, üst yaş sınırları hakkında kesin bir şey söylemek olanağı yoktur. Sivas dolaylarında benzeri birikintilerin Miyoseni örttükleri ve Miyosen çakılları içerdikleri başka araştırmacılar tarafından saptanmıştır (F. Kurtman, 1973, s. 19). K. Nebert (1961, s. 31) de, Refahiye bölgesinde yaşları fosillerle Pliyosen olarak tayin edilen karasal çökeltiler saptamıştır. Bu bilgilere dayanarak bölgemizdeki gevşek çimentolu kumtaşı ve konglomera çökeltilerinin Neojen (muhtemelen Pliyosen) yaşında olduğunu kabul edebiliriz. 8. KUVATERNER ALÜVYONLARI Çalışma bölgesinde Neojen sonrasına ait olup, geniş yer kaplayan oluşuklar bulunmaz. Sadece Ilıca-Pamukpmar-Yıldızeli ve Kürtboğazı-Yıldızeli aralarında, genişlikleri yaklaşık 0.5 km kadar olan vadi düzlükleri vardır. Yıldızeli'ne yakın yerlerde bunlar biraz daha genişler. Düzlükleri dolduran alüvyonlar içinde bunların çökelme zamanını gösterecek fosiller yoktur. Alüvyonlar içinde bol mineralli volkanik malzeme bulunduğundan, bu düzlükler Yıldızeli'- nin, sulama da yapılabilen verimli arazilerini meydana getirmektedir. Yayına verildiği tarih, 10 mayıs 1976 BİBLİYOGRAFYA ALP, D. (1972): Amasya yöresinin jeolojisi. İst. Üniv. Fen Fak. Monografileri, Tabiî İlimler Kısmı, sayı 22, İstanbul. BASSAGET, J.P. (1966): Contribution â l'etude geologique de la region au Sud du massif du Menderes entre Fethiye et Sandras Dağ. These, Grenoble. BAYKAL, F. (1947): Zile-Tokat-Yıldızeli bölgesinin jeolojisi. İst. Üniv. Fen Fak. Mecm., Seri B, XII/3, İstanbul. (1966): 1: ölçekli jeolojik harita ve izahnamesi (Sivas). M.T.A. Yayınl., Ankara. BERG, G. (1910): Geologische Beobachtungen in Kleinasien. Zeitsch. der Deutschen Geol. Ges., Bd. 62, Abh. BLUMENTHAL, M. (1945): Kuzey Anadolu'nun bazı ofiolit mıntakaları Liasdan evveli devreye mi aittir? M.T.A. Mecm., no. 1/33, Ankara. ÇOĞULU, E. (1970): Gümüşhane ve Rize granitik plutonlarının mukayeseli petrolojik ve jeokronometrik etüdü. /.T.Ü. Maden Fak. Yayınl., İstanbul. GANSSER, A. (1974): The ophiolitic melange, a world-wide problem on Tethyan Examples. Eclogae geol. Helv., vol. 67/3. KAADEN, G. van der (1963): Alpin tipi ultrabazik kayaçların kökeni ve bunların kromit Prospeksiyonu ile olan ilgisi hakkında çeşitli görüşler. M.T.A. Derg., no. 61, Ankara. KETİN, İ. (1956): Yozgat bölgesinin jeolojisi ve Orta Anadolu Masifinin tektonik durumu. T.J.K. Bült., cilt VI, sayı l, Ankara. (1963): 1: ölçekli jeolojik harita ve izahnamesi (Kayseri). M.T.A. Yayınl., Ankara. KURTMAN, F. (1973): Sivas-Hafik-Zara ve İmranlı bölgesinin jeolojik ve tektonik yapısı. M.T.A. Derg., no. 80, Ankara.

18 72 Yusuf TATAR NEBERT. K. (1961): Kelkit çayı ve Kızılırmak (Kuzeydoğu Anadolu) nehirleri mecra bölgelerinin jeolojik yapısı. M.TA Derg., no. 57, Ankara. NİGGLİ, P. (1948): Gesteine und Minerallagerstaetten, Bd. I. Birkhaeuser Verlag, Basel. PHILIPSON, A. (1918): Kleinasien. Handbuch der regionalen Geologie, Bd. V/2, Heft 22. RİCHTER, D. (1973): Olisthostrom, Olistholith, Olisthothrymma und Olisthoplaka als Merkmale vol Gleitungsund Resedimentationsvorgaengen infolge synsedimentaerer tektogenetischer Bewegungen in Geosynklinalbereichen. N. Jb. Geol, Palaeont., Abh., 143/3. RİTTMANN, A. (1960): Vulkane und ihre Taetigkeit. F. Enke Verlag, Stuttgart. STRECKEİSEN, A. (1967): Classification and nomenclature of igneous rocks. N. Jb. Mineral., Abh., no TATAR, Y. (1973): Refahiye'nin güneydoğusunda Conur köyü yöresi ofiolitleri. Cumhur/yetin 50. Yılı Yerbil. Kongr., M.TA, Ankara. TRÖGER, W.E. (1967): Optische Bestimmung der gesteinsbildenden Minerale, Bd. II, Verlag Schweizerbart, Stuttgart. TURNER, F. & VERHOOGEN, J. (1960): igneous and metamorphic petrology. McGraw-Hill, London. VACHE, R. (1963): Akdağmadeni kontakt yatakları ve bunların Orta Anadolu kristalinine karşı olan jeolojik çerçevesi. M.TA Derg., no. 60, Ankara. VUAGNAT, M. (1963): Remarques sur la trilogie serpentinites-gabbros-diabases dans Ie bassin de la Mediterranee Occidentale. Geol. Rnds., no. 53. WIJKERSLOOTH, P. de (1942): Türkiye ve Balkanlar'daki krom cevheri zuhuratı ile bu ülkelerin büyük tektoniğine olan münasebetleri. M.T.A. Mecm., no. 1/26, Ankara.

19 Yusuf TATAR Şek. 9 - Pamukpınar'ın 2 km kuzeyinde allokton Akdağ mermeri (I). Altta Paleojen flişi (2), üstte riyolit tüfü (3). Şek Serpantinit (S) içinde radyolarit (rd) ekayı. Kışla ağılı l km kuzeyi (harita dışı). Şek Üst Kretase flişi içinde andezit damarı. Damar genişliği 50 cm. Kızılpınar tepe 1.5 km güneyi.

20 Yusuf TATAR Şek Gevşek çimentolu Neojen kumtaşı (çekiç seviyesi) ve konglomerası. Öksüz tepe 1.8 km güneyi. Şek Üst Kretase füşinde «yumrucuklu» marn. Fazla açıklama için metne ve Şekil 18 e bakınız. Şek Kıvrımlanmış çörtlü, kırmızı Üst Kretase kalkeri. Yahya ağılı yanı. Bakış kuzeye.

21 Yusuf TATAR Şek Amfibolit içinde skapolit minerali (ortada açık renkli, dilinimli). Yellice tepe 500 m güneyi. Şek Diyopsitli mermer içinde yuvarlak diyopsit (ortada) ve yuvarlak kuvars (sağ üstte) Ortaçakmak'm l km kuzeydoğusu. Şek Hipersten içinde ekssoiüsyonla oluşmuş diyopsit levhacık ve adacıkları (siyah). Açık renkli kısımlar diyopsit-hipersten geçiş sınırıdır.

22 Yusuf TATAR Şek Şekil 13 teki marndan ince kesit (xn). Rekristalize marn içinde yeni oluşmuş kuvars agregatı (ortada açık renkli) ve epidot (ince uzun, yüksek rölyefli). Şek Kalker içinde Globotruncana helvetica. Fosil uzunluğu 0.85 mm. Ilıca'nın l km batısında Üst Kretase flişi. Şek Granit içinde yazı graniti strüktürü (orta kısımda). Büyüktor tepe 500 m doğusu. (xn).

23 Yusuf TATAR Şek Latitporfir içinde büyük (4 cm uzun), idiyomorf ortoklaz kristali. Yiğitler köyü 3 km batısı. Şek Bazalt içinde kenarlan cevherleşmiş (opasit zırhı) hornblend. N. Açık renkli iri kristaller plajiyoklaz. Pamukpınar l.l km batısı. Şek Globorotalia sp. (bullbrooki?). Gri, kompakt Paleojen kalkeri içinde. Ortaçakmak 1.3 km kuzeyi.

24 Yusuf TATAR Şek Nummulites sp., aksiyal kesit. Eldemir ağılı yanında Paleojen kalkeri içinde. Şek Ostrea sp. Yer ve kayaç Şekil 24 teki gibi.

25 Yusuf TATAR Şek Latitporfir içinde büyük (4 cm uzun), idiyomorf ortoklaz kristali. Yiğitler köyü 3 km batısı. Şek Bazalt içinde kenarları cevherleşmiş (opasit zırhı) hornblend. N. Açık renkli iri kristaller plajiyoklaz. Pamukpınar 1.1 km batısı. Şek Globorotalia sp. (bullbrooki?). Gri, kompakt Paleojen kalkeri içinde. Ortaçakmak 1.3 km kuzeyi.

26 Yusuf TATAR Şek Nummulites sp., aksiyal kesit. Paleojen kalkeri içinde. Eldemir ağılı yanında Şek Ostrea sp. Yer ve kayaç Şekil 24 teki gibi.

27

28