KENTİMİZDE BÜYÜK MÜHENDİSLİK YAPILAŞMASINDA JEOLOJİK JEOTEKNİK HANDİKAPLAR

Transkript

1 321 KENTİMİZDE BÜYÜK MÜHENDİSLİK YAPILAŞMASINDA JEOLOJİK JEOTEKNİK HANDİKAPLAR Hakk Batur DEMİRAY Jeoloji Mühendisi GİRİŞ İzmir kenti artan nüfus ve yeni rant olanaklar n n yaratt ğ cazibe nedeniyle, özellikle körfez sahil şeridinde kendini gösteren yüksek bina yap laşmas, ulaş m ihtiyac n karş lamaya yönelik olarak karayolu, tünel, demiryolu, liman ve su ihtiyac n karş lamaya yönelik olarak yeni yüksek su yap lar planlama ve uygulamalar n n yaratt ğ sorunlarla boğuşma yazg s yla karş karş yad r. Bu sunumda; kentimizin jeolojik manada taş d ğ riskler ve bunlar gerek yerel yönetimler ve gerekse ilgili imar yönetmeliklerinin alg lay ş biçimlerinin bir eleştirisinin yap larak, kent için jeolojik fark ndal k yarat lmas amaçlanm şt r. İZMİRDE YAPIMI TASARLANAN MÜHENDİSLİK YAPILARI VE TAŞIDIKLARI JEOLOJİK RİSKLERE GENEL BİR BAKIŞ İzmirde; aşağ daki tablodan da (Tablo-1) görüleceği üzere 6 s demiryolu, 6 s liman ve denizyolu, 5 i otoyol, 2 si hava alan, 2 si kent yenileme projeleri ve 10 u baraj ve gölet olmak üzere yap lan ve yap m planlanan projenin yan s ra yerel yönetimlerin planlad ğ çok say da kentsel dönüşüm projeleri ve yan s ra y ll k yaklaş k 6000 yeni yap ruhsat na konu bina inşaat söz konusudur. Bu projelerden, örneğin limanlar genellikle yeralt suyunun yüksek olduğu çok zay f jeolojik birimler üzerine oturacakt r. Demiryollar, otoyol ve köprüler ise İzmir i D-B ve KKD-GGB vb. yönlerden dilimleyen deprem yaratma potansiyeli yüksek aktif faylar kesecek güzergahlar üzerinde yeralacakt r. İzsu taraf ndan içmesuyu potansiyelini artt rmaya yönelik olarak tasarlanan yaklaş k 10 adet baraj ve gölet ise aktif faylara yak n, dolay s yla yamaç durayl l ğ riskleri taş yan ve İzmir çevresinin özgün jeolojisi nedeniyle aş r deforme jeolojik birimler üzerine oturacakt r. Diri faylar kesecek şekilde tasarlanan tünel, otoyol, baraj, sulama kanallar, metro, doğal gazboru hatlar gibi büyük mühendislik yap lar çok yüksek risk taş rlar. Bu şekildeki büyük mühendislik projelerinin aktif fay zonunun üzerinde ya da yak n nda ve koşut olarak veya fay hatt ndan ne kadar uzakl kta bulunmas gerektiğinin çok ayr nt l olarak araşt r lmas gerekmektedir. İçme suyu sistemlerinde faylanmadan dolay önemli hasarlar gelişebilir. Çünkü zemindeki yer değiştirmelerden dolay fay bloğunun bir taraf diğerine göre yükselerek ya da yatay olarak ötelenerek hatt n işlevsizleşmesine yol açabilecektir. Metro gibi yap larda ise faylanmadan dolay hasar gelişmesi kuvvetli bir olas l kt r. Birde bunlara İzmir çevresinde yerkabuğunun son y llarda elde edilen GPS verilerine göre, kuzeydoğu doğrultulu bir eksen boyunca, her y l mm mertebesinde güneybat ya doğru hareket ettiği gerçeği eklendiğinde, bu önemli mühendislik yap lar n n projelendirmeleri ve yap m esnas nda yap lmas gereken jeolojik araşt rmalar n önem ve kapsam kendiliğinden ortaya ç kar.

2 322 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / Kasım 2013 Tablo-1 İzmir de Yap m Planlanan Projeler İzmir gibi 1. derece deprem bölgesinde yer alan pek çok şehrimizde de görüldüğü gibi imar planlamalar m z ekonomik değildir. Burada ekonomiden kas t, deprem tehdidine çok yüksek oranda maruz kalacak bir ilde, deprem s ras nda yüksek oranda s v laşma vb. deformasyona uğrayacak zemin koşullar na uygun bir imar planlamam z olmamas d r. Bilindiği gibi İzmir şehri bat s ndan denizle s n rl, diğer yönlerde ise tepelerle çevrili bir körfezin k y s nda kurumuştur. Denizle k y kesimini çevreleyen yükseltiler aras nda yer alan düzlükler, doğal ya da bir k sm yla yapay olarak oluşturulmuş gevşek zeminlerin yan s ra; Yamanlar, Bornova P narbaş s rtlar, Buca, Hatay, Balçova-Narl dere s rtlar gibi yüksek kesimler ise günümüzden 10 ila 60 milyon y l önce oluşmuş sert-yumuşak kayal k zeminlerden oluşmaktad r. Bilindiği gibi denize komşu gevşek zeminlerin depremler s ras nda s v laşma başta olmak üzere yüksek deformasyonlara maruz kalmas dolay s yla, bu tip zeminler üzerine yap lacak özellikle çok katl yap lar, çok ağ r maliyetler getiren zemin islah çal şmalar gerektirmektedir. Ayr ca, istenildiği kadar bina alt nda kalan zemin şartlar islah edilsin, onu çevreleyen geniş alüvyal düzlük bütün olarak çal şacağ ndan ve özellikle 1999 Marmara Depreminde de görüldüğü gibi yay lma nedeniyle denize gömülmesi söz konusu olacağ ndan, yap lacak yat r m nda tam bir güvenlik sağlayacağ şüphelidir. Nitekim 1999 Marmara Depreminde de bu durum görülmüş ve önemli bir toprak parças n n, üzerindeki binalarla birlikte denize gömülmesiyle, Kocaeli Körfezinin coğrafyas değişmiştir (Şekil-1). Bu nedenle bu tip zeminler üzerine bir iki katl, düşük yüklere sahip basit yap lar n planlanmas uygun olacakt r. Buna karş l k Körfezimizi çevreleyen kayal k yükseltilere, (heyelan etütlerinin yap lmas sonucu güvenli olduğu kan tland ktan sonra) çok katl yap lar n planlamas, hem can kayb n n azalt lmas, hem de yat r m maliyetlerinin güvenli yap lar sağlayacak şekilde karş l ğ n n al nmas n sonuçlayacakt r. Ayr ca titreşim periyotlar aras ndaki farkl l klar nedeniyle de; bir iki katl yap lar n gevşek zeminler üzerine, çok katl yap lar n ise kayal k zeminleri üzerine yap lmas deprem s ras nda rezonansa girerek y k lmalar n da önleyeceği bir gerçektir.

3 323 Yine benzeri şekilde bitişik nizam yap laşma, titreşim periyotlar birbirinden farkl binalar n yan yana s ralanmas nedeniyle, deprem s ras nda birbirlerine çarparak hasar yaratacaklar için deprem bölgelerinde uygun bir yap laşma olmamas na ve bu konuda yönetmeliklerde s n rlamalar olmas na karş n, şehrimizde bu tip yap laşman n devam ettiği malumdur. (a) (b) Şekil-1 K y da Yap laşma Sevdam z: Deprem S ras nda Zeminin Akma S v laşmas Sonucu K y n n Denize Gömülmesi (Kocaeli-1999). K y jeomorfolojisinin değişmesine yol açan suya doygun çok zay f jeolojik birimlerde yay lma.. (a) Deprem öncesi, (b) deprem sonras İZMİRİN TAŞIDIĞI JEOLOJİK RİSKLE İLGİLİ YEREL YÖNETİM ALGISI İzmir Büyükşehir Belediyesi İzmir Stratejik Plan nda 11 adet stratejik alan belirlemiştir. Bunlardan Çevre Yönetimi stratejik alan incelendiğinde, çevre yönetimiyle ilgili tehditlerden 3.Su Kaynaklar n n S n rl Olmas. ve 5.Körfezin ak nt lara kapal olmas, baz alanlar n s ğ olmas konular kent jeolojisiyle ilgili temel sorun tesbitlerini oluşturmas yan s ra özellikle, neredeyse % 70 gibi hat r say l r bir oranda yeralt sular ndan içme suyu ihtiyac n karş layan ve dolay s yla hidrojeoloji mühendisliği konusunda en geniş manada örgütlenmeye ihtiyaç olduğunu aç ğa ç karan önemli tespitlerdir. Kentsel Koruma, Planlama ve Kent Estetiği stratejik alan nda ise önemli bir tehdit unsuru olarak 5.Şehrin engebeli coğrafi yap s yine jeolojik bir kent handikap olarak dikkat çekici ve bu konuda yerel yönetimlerin uzman kadrolar bar nd rma ihtiyac n n varl ğ na işaret eden önemli bir husustur. Bir diğer ve 1. Derece deprem alan olan İzmirin önemli sratejik alan n oluşturan Afet Yönetimi ve Güvenlik te ise, belirtilen 7.Kentimizin deprem kuşağ nda olmas tehditi, jeoloji alt disiplinlerinden oluşan uzman bir örgütlenme ve kadrolaşmaya ihtiyaç olunduğu

4 324 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / Kasım 2013 konusuna parmak basacak şekilde kentin en büyük jeolojik handikap olarak malumun ilan d r. Yine Ulaş m stratejik alan nda zay f yönlerden biri olarak yap lan 1.Zemin yap s n n olumsuz özelliği tesbiti; ulaş m konusunda bugüne kadar İzmirimizin en büyük sorun çözücüsü olarak görülen ve Üçyol-Üçkuyular aras güzergah n jeolojik yap s ndan kaynaklanan jeoteknik ve hidrojeolojik sorunlar nedeniyle bugün itibar yla aç l ş n 3 y l gecikmesininde yaratt ğ önemli bir tesbittir. Son olarak Kentsel Alt Yap stratejik alan yla ilgili tehdit tesbiti, yukarda yap lan jeolojik handikap tesbitlerinin adeta bir özeti gibidir ; 2.Kentin jeolojik yap s n n yer yer değişkenlik göstermesi ve 3.Kentimizin deprem kuşağ nda olmas. Kent yaşam n n temel stratejik alanlar ndan olmay hak eden 11 alan n yar s nda; yerel yönetim hizmetlerinin yerine getirilmesinde zafiyet ve tehdit unsuru olarak dikkat çekici konular jeoloji disipliniyle ilgili konulard r. Bunlar n yan s ra İzmir Büyükşehir Belediyesinin imar mevzuat içerisinde yeralan yüksek yap lar yönetmeliği gereği oluşturduğu ve bina ilgili mühendislik disiplinleri uzmanlar ndan oluşan komisyon marifetiyle bugüne kadar sürdürmüş olduğu yüksek yap denetimide ilgili bakanl kça mevzuat değişiklikleri ileri sürülerek ortadan kald r lm şt r. Böylece, birinci derece deprem bölgesinde ve riskli bir jeolojik yap üzerine oturan İzmirde yap güvenliği jeolojik manada piyasa insaf na kalm şt r. Birde en başta gelen stratejik alan olan Yönetim konusu incelendiğinde, zay f yönler aras nda 3.Birimler aras nda yeterli koordinasyonun olmamas ve çal şmalar n bireysel yürütülmesi, 10.Görev tan mlar n n personele aç k olarak belirtileceği yönergelerin haz rlanmamas ve 12.Hizmet içi eğitimlerin tüm kuruma yay lamamas ve sürekliliğinin sağlanamamas tesbitleri, özellikle h zl büyüdüğü için büyük mühendislik yap lar na ihtiyaç duyan İzmir yerel yönetimlerinin tümü için dikkat çekici zafiyetlerdir. Jeoloji disiplini özelinde bu yönetsel handikaplar n yaratt ğ kaosu ortadan kald racak ve çal şmalar n jeoloji disiplininin gerektirdiği kapsamda ve tek elden yap lmas n sağl yacak olan Jeoloji- Hidrojeoloji-Jeoteknik konular nda bir Daire Başkanl ğ benzeri örgütlenmeden geçmektedir. Bu, en az ndan jeoloji konusunda yönetimsel ve disiplinel manada görev tan m n n aç ğa kavuşmas na ve yine jeoloji disipliniyle ilgili DSİ ve benzeri kamu kurumlar nda düzenli olarak her y l yap ld ğ gibi Hizmet içi eğitimlerin tüm kuruma yay lmas ve sürekliliğinin sağlanmas na yol açacakt r. BİNALARIN TAŞIDIĞI JEOLOJİK RİSKLE İLGİLİ BAKANLIK ve YAPI DENETİM MEVZUATININ ALGISI a. Bakanl kça ç kar lan Bina ve Bina Türü Yap lar İçin Zemin ve Temel Etüdü Raporu Genel Format na göre ( tarih ve 847 say l Bakanl k genelgesi), Zemin ve Temel Etüdü Raporunun, öncelikle zeminin jeolojik ve fiziki verilerini ve varsa çevresel faktörleri yans tmas gerektiğini; ayr ca bu verilerin değerlendirilmesi ile ortaya konulacak sonuçlar n somut ve mesleki doğruluğa sahip önerileri içermesi gerektiğini söylemektedir. Yine bu belgeye göre Zemin ve Temel Etüdü Raporunun Haz rlanmas na İlişkin Esaslarda belirtilen yap ve zemin koşullar n n etüt kategorilerinden, 2. ve 3. kategoriler için Sondaja Dayal Zemin ve Temel Etüt Raporu düzenlenecektir.

5 325 b. Planl Alanlar Tip İmar Yönetmeliğinin 57. Maddesinin (Değişik:RG-3/4/ ) b bendi; Sondaja Dayal Zemin ve Temel Etüt Raporu nu hangi mühendislik disiplininin yapacağ n 2- Sondajlar, arazi çal şmalar, zemin ve kaya mekaniği, laboratuvar deneylerini ihtiva eden zemin-yap etkileşiminin analizinde kullan lacak temel-zemin, zemin profili ve zemini oluşturan birimlerin fizikî ve mekanik özelliklerini konu alan çal şmalar yönünden jeoloji mühendislerince, cümlesiyle aç klamaktad r. c. Planl Alanlar Tip İmar Yönetmeliğinin 58. Maddesi (Değişik:RG-3/4/ ). İşin konusuna göre ilgili fenni mesuller ve yard mc s fen adamlar yap ruhsat formunda belirlenenler ile aşağ da belirtilen yap m aşamalar nda yap yerinde bulunmak ve aşağ da s ralanan işlerin yap lm ş olduğuna ilişkin aç klamalar ek-3 te yer alan yap denetim defterine işlemek zorundad r; b) Hafriyat ve zemin haz rlama ve zemin etüdü ve emniyet gerilmesi testlerinin yap m. d. Yap Denetimi Uygulama Yönetmeliğinin 5. Maddesi (e) (Ek:RG-14/4/ ) (Yap denetim kuruluşu) Zemin ve temel etüdü raporunun haz rlanmas na ilişkin esaslara uygun olarak bir zemin etüdü raporunun olup olmad ğ n tespit ederek uygunluk görüşü verir. Raporun uygunluğunu tespit için, bünyesinde konu ile ilgili yeterli teknik eleman bulunmad ğ hâllerde hizmet sat n alabilir. demektedir. Tabii bu durumda Yap Denetim Kanununun 3. Maddesi gereği Yap denetim kuruluşu denetim faaliyeti d ş nda başka ticarî faaliyette bulunamaz. Bu kuruluşun denetçi mimar ve mühendislerinin, denetim faaliyeti süresince başkaca meslekî ve inşaat işleri ile ilgili ticarî faaliyette bulunmalar yasakt r. İbaresi gereğince zemin etüdü yapan bir firmada çal şan veya sahibi olmamalar gerekir. Özellikle son maddeden de görüldüğü gibi, bina statik ve dinamik parametrelerinin bulunmas na ait yerinde ve laboratuarda yap lacak sondaj ve deneylerle ilgili olarak jeoloji mühendisliği disiplini sorumluluğu tesbit edilmesine rağmen, yap denetim mevzuat nda temel sondajlar n yerinde denetimi ve bu denetimi yapmas gereken jeoloji mühendisliği görevlendirilmesi ile ilgili konular mevzuatta yeralmamakta ve zemin etüdü denetimi sadece bir rapor denetimine indirgenmiş bulunmaktad r. Oysa bilindiği gibi bina projelendirmesinde temel parametreler, parsel alan nda yap lan temel sondajlar ve arazi deneyleri vas tas yla edinilmektedir. Bina projelendirme işinin ilk basamağ n n denetim d ş olmas nedeniyle şehrimizde YAPI GÜVENLİĞİ DENETİM DIŞIDIR.

6 326 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / Kasım 2013 Şekil-2. Yap denetim mevzuat nda, yap temel parametrelerini belirleyen temel sondajl jeoteknik etütlerinin yerinde denetimi mutlaka yeralmal d r. Fotoğraflarda temel sondaj n ve aç lan yap temelinin jeoloji mühendisince denetlenmesi görülmektedir. SONUÇ İzmir kenti artan nüfus ve yeni rant olanaklar n n yaratt ğ cazibe nedeniyle, özellikle körfez sahil şeridinde kendini gösteren yüksek bina yap laşmas, ulaş m ihtiyac n karş lamaya yönelik olarak karayolu, tünel, demiryolu, liman ve su ihtiyac n karş lamaya yönelik olarak yeni yüksek su yap lar planlama ve uygulamalar n n yaratt ğ sorunlarla boğuşma yazg s yla karş karş yad r. Bu sorunlara, yap laşma alfabesinin A s n oluşturan ve jeoloji disiplinince yap lan temel sondajl, arazi deneyli zemin etütlerinin yerinde denetiminin, yap denetim mevzuat nda yer bulmamas n n yaratt ğ baş boşluk eklenince kentimizde yap güvenliği olmad ğ konusunda kuvvetli kan tlara sahip olduğumuz ortaya ç kar.bu sürecin üzerine bir de kentsel dönüşüm uygulamalar n n getirdiği mühendislik açmazlar, kentlinin, yerel yönetimlerin ve yap denetim mevzuat n n alt yap mühendisliği anlam nda yeni bir bilinç seviyesine ç kmas n zorunlu k lmaktad r. Özellikle bugüne kadar ülkemizde al ş lagelen klasik mühendislik alg s n n, kentimiz özelinde de yeniden gözden geçirilmesinin ve öncelikle bunun başta deprem olmak üzere çok say da jeolojik riskler alt ndaki kentte; bina - alt yap mühendisliği nde birlikte çal şan uzmanl k alanlar nca yeniden değerlendirilerek, uygulay c yerel yönetimlere jeoloji disipliniyle ilgili ayr idari-bilimsel yeni yap lanmalar-örgütlenmeler önermesinin zaman gelmiştir. Bu çerçevede büyük mühendislik yap lar n n olmazsa olmaz ilk ad m olan jeolojik jeoteknik çal şmalarla ilgili içinde bulunulan yasal, yönetimsel ve bilimsel handikaplar gidermeye yönelik çal şmalar-öneriler, tüm alt yap mühendislik uygulay c lar n n acil olarak değerlendirmesi gereken bir noktadad r. Jeolojinin kentimiz için taş d ğ önem göz önüne al nd ğ nda, yerel yönetimlerin en k sa sürede Stratejik Planda ortaya koyduklar kendi tesbitlerinin gereğini yerine

7 327 getirerek Jeoloji-Hidrojeoloji-Jeoteknik konular nda Daire Başkanl ğ vb. seviyede örgütlenmeye gitmeleri kent güvenliğimiz için kaç n lmazd r. Yap Denetim mevzuat nda temel sondaj ve arazi deneylerinin jeoloji disiplini taraf ndan yerinde, yap l rken denetimini öngeren değişikliklerin acilen yap lmas bina güvenliği aç s ndan zorunluluktur. KAYNAKLAR Bay nd rl k ve İskân Bakanl ğ, Deprem Bölgelerinde Yap lacak Binalar Hakk nda Yönetmelik, Bay nd rl k ve İskan Bakanl ğ,3030 Say l Kanun Kapsam D ş nda Kalan Belediyeler Tip İmar Yönetmeliğinde Değişiklik Yap lmas na Dair Yönetmelik, 2008,1-2. sayfa. Dan ştay karar, Alt nc Daire, Esas No:2000/4743,Karar No:2001/6466,2001, 7. sayfa. Demirtaş, R., Diri Faylar Etraf nda Tampon Bölge (Emniyetli Kuşak) Oluşturma Esaslar -Fay Yasas,JMO Haber Bülteni, 2002, sayfa.