TURGUT ÖZAL ÜNİVERSİTESİ TÜRK DİLİ DERSİ. 9. Ders TDL 100. Turgut Özal Üniversitesi, Uzaktan Eğitim Araştırma ve Uygulama Merkezi

Transkript

1 TURGUT ÖZAL ÜNİVERSİTESİ 9. Ders TÜRK DİLİ DERSİ TDL 100

2 Konu Başlıkları 1. İmla Kuralları 1. Bazı Ek ve Sözcüklerin Yazılışı 1. Bağlaç Olan da, de nin Yazılışı 2. Bağlaç Olan ki nin Yazılışı 3. Bağlaç Olan ne ne nin Yazılışı 4. Soru Eki mı, mi, mu, mü nün Yazılışı 5. ile nin Ek Olarak Yazılışı 6. iken in Yazılışı 7. Ek Fiil Olan imek in yazılışı 8. Masdar Eklerinin Yazılışı 9. Pekiştirmeli Sıfatların Yazılışı 2. Sayıların Yazılışı 3. Birleşik Sözcüklerin Yazılışı 1. Bitişik Yazılan Birleşik Sözckler 2. Ayrı Yazılan Birleşik Sözcükler 2. Büyük Harflerin Kullanıkları Yerler 3. Kısaltmalar

3 Bazı Ek ve Sözcüklerin Yazılışı da, de nin Yazılışı Bağlaç olan da, de ayrı yazılır. Kendisinden önce gelen sözcüğün son ünlüsüne bağlı olarak ünlü uyumuna uyar. Bu bağlaç ta te, olarak yazılmaz. Kendisinden önceki özel isimlerden kesme işaretiyle ayrıldığı durumlarda yazım yanlışı yapılmış olur. Uyarı: ya bağlacı ile birlikte kullanılan da ayrı yazılır. Uyarı: Bulunma hal eki olan da, -de, -ta, -te ile bağlaç olan da, de nin yazımı karıştırılmaktadır. Ancak, bulunma hal eki isminden de anlaşılacağı üzere ektir ve mutlaka kendisinden önceki kelimeye bitişik yazılır. Örnek: Amcanlar ve halamlar da Ankara da yaşıyor. Akşamları sokakta bir sessizlik oluyor. ki nin Yazılışı Bağlaç olan ki ayrı yazılır. Birkaç örnekte kalıplaşmış olduğu için bitişik yazılır: çünkü, halbuki, sanki. NOT: Aitlik hal eki olan -ki ile bağlaç olan ki nin yazımı karıştırmaktadır. Örnek: Böyle yorgun yorgun ders yapılmaz ki! Evdeki hesap çarşıdakine uymaz. ne ne ne ne bağlacının kullanıldığı cümlelerde fiil mutlaka olumlu olmalıdır. Aksi hali anlatım bozukluğuna yol açar. Ör: Ne beni üzsün ne kendini. Ne annesinde ne de kendi evindeydi. Soru Eki mı, mi, mu, mü Bu ek ayrı yazılır ve kendisinden önceki sözcüğün son ünlüsüne bağlı olarak ünlü uyumuna uyar. Soru ekinden sonra gelen ekler, bu eke bitişik olarak yazılır.

4 Ör: Ağlasam sesimi duyar mısınız mısralarımda? Söylediklerimi neden dinlemiyorsun? Sesim yorgun mu geliyor? ile nin Ek Olarak Yazılışı ile hem kendisinden önceki sözcükten ayrı hem de önceki sözcükle bitişik yazılabilir. Bitişik olarak yazıldığında şu kural uygulanır: ünsüzle biten kelimelere geldiğinde i ünlüsü düşer ve ünlü uyumuna uyar; ünlüyle biten kelimelere geldiğinde i ünlüsü düşer ve araya y ünsüzü girer, ünlü uyumuna uyar. Örnek: İlk güneşle geldi kapıma. Çocuklarıyla çok mutlu bir hayatı vardı. iken in Yazılışı iken kendisinden önceki sözcükle bitişik yazılabildiği gibi ayrı da yazılabilir. Bitişik olarak yazıldığında şu kural uygulanır: ünsüzle biten kelimelere geldiğinde i ünlüsü düşer; ünlüyle biten kelimelere geldiğinde i ünlüsü düşer ve araya y ünsüzü girer. Bu ek ünlü uyumuna uymayan bir ektir, yani bu ek bitişik yazıldığı zaman ünsüzü daima ince kalır. Örnek: Ben ders çalışırken annem uyuyordu. Ben giderken o gekiyordu. Masdar Eklerinin Yazılışı -mak, -mek mastarlarıyla biten sözcüklerden sonra, -a, -e, -ı, -i eklerinden biri geldiğinde araya y ünsüzü girer. Örnek: Kitap okumayı çok severim. Sırada beklemeyi sevmem. Pekiştirmeli Sıfatların Yazılışı Bu sıfatlar bitişik yazılır. Örnek: Soğuktan yanakları kıpkırmızı olmuştu.

5 Sayıların Yazılışı Sayılar metin içerisindeyken yazıyla gösterilir: dört kardeş, üç yıldır. Saat, ölçü birimi, istatistik verilere ilişkin sayıların gösteriminde rakam kullanılır: Saat da, %50, 34 metre. Bir sayı birden fazla kelimeden oluşuyorsa, o sayı ayrı yazılır. Üleştirme sayıları sayıyla yazılır: üçer, yedişer. Kesirli sayılarda, kesir virgülle ayrılır: 8,5, 10,36 Para ile ilgili belgelerde geçen sayılar bitişik yazılır: 250, 55 (ikiyüzelli TL, ellibeş Kr). Sıra sayıları hem yazıyla hem rakamla gösterilebilir: 5., 12 nci, 7 nci. Birleşik Sözcüklerin Yazılışı Birleşik kelimeler belirli kurallar dahilinde bitişik veya ayrı yazılır. Bitişik Yazılan Birleşik Sözcükler Birleşik kelimeler ses düşmesine uğradıkları durumda bitişik yazılırlar. Örnek: kahvaltı (<kahve altı), niçin (<ne için), Cumartesi (<Cuma ertesi). Bir kelime, et-, ol- yardımcı eylemlerinden birini aldığında ses düşmesine veya ses türemesine uğruyorsa bu kelimeler bitişik yazılır: kaydolmak (< kayıt olmak), emretmek (<emir etmek), sabretmek (<sabır etmek). Birleşik sözcüğü oluşturan sözcüklerden biri ya da her ikisi birleşik kelime oluştururken benzetme yoluyla anlam değişmesine uğruyorsa bu birleşik kelimeler bitişik yazılır: camgüzeli, keçiboynuzu, danaburnu, karafatma, balıksırtı, kadınbudu köfte, camgöbeği. -a, -e, -ı, -i, -u, -ü zarf-fiil ekleriyle bilmek, vermek, kalmak, durmak, gelmek, görmek ve yazmak eylemleriyle yapılan eylemler bitişik yazılır: okuyabilmek, donakalmak, gidivermek. Sıfat-fiil eklerinden -an/-en, -r/-ar/-er/-ır/-ir, -maz/-mez ve -mış/-miş in kalıplaşmasıyla oluşan birleşik kelimeler bitişik yazılır: varyemez, güngörmüş, kadirbilmez.

6 İkinci kelimesi dı/ -di / -du / -dü, -tı / -ti / -tu / -tü kalıplaşmış belirli geçmiş zaman ekleriyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır: gecekondu, şıpsevdi. Birleşik sözcüğü oluşturan her iki sözcük de -dı/ -di / -du / -dü/ -tı / -ti / -tu / -tü belirli geçmiş zaman veya -r /-ar /-er geniş zaman eklerini almış ve kalıplaşmış bulunan birleşik sözcükler bitişik yazılır: dedikodu, uyurgezer. Alt, üst ve üzeri sözlerinin sona getirilmesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır ve bu kelimeler yer bildirmez: yüzüstü, olağanüstü. İki veya daha çok sözcüğün biraraya gelmesinden oluşmuş kişi adları, soyadları ve lakaplar bitişik yazılır: Gündoğdu, Gülnur, Tanrıbuyurdu. İki veya daha çok sözcükten oluşmuş Türkçe yer adları bitişik yazılır: Kadıköy, Bahçelievler. Ara yönleri belirten sözcükler bitişik yazılır: güneybatı, güneydoğu, kuzeybatı, kuzeydoğu. Hane, name, zade sözcüklerle oluşturulan birleşik kelimeler bitişik yazılır: yemekhane, kahvehane, kumarhane, pastahane, beyanname. vb. hane sözcüğüyle kurulan birleşik kelimelerden pastahane, postahane, hastahane, eczahane gibi sözcükler yaygın olarak kullanıılmaları sebebiyle pastane, postane, hastane, eczane biçiminde yazılmaktadır. Ayrı Yazılan Birleşik Sözcükler Etmek, edilmek, eylemek, kılmak, kılınmak, olmak, olunmak yardımcı eylemleriyle kurulan birleşik fiiller herhangi bir ses düşmesine veya türemesine uğramazsa ayrı yazılır: arz etmek, fark etmek, söz etmek. Birleşme sırasında kelimelerinden hiçbiri veya ikinci kelimesi anlam değişikliğine uğramayan birleşik kelimeler ayrı yazılır: ağustos böceği, çoban yıldızı, kuş üzümü. -r / -ar / -er, -maz / -mez ve -an / -en sıfat-fiil ekleriyle kurulan sıfat tamlaması yapısındaki birleşik kelimeler ayrı yazılır: tükenmez kalem, görünmez kaza, çıkmaz sokak.

7 Deyimler ayrı yazılır: boy ölçüşmek, baş göz etmek, göz yummak. İkilemeler ayrı yazılır: aşağı yukarı, teker teker, yavaş yavaş. Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler Cümle büyük harfle başlar: Burak okuldan ayrıldı. Özel adlar büyük harfle başlar: 1. Kişi adlarıyla soyadları büyük harfle başlar: Yahya Kemal Beyatlı, Yaşar Kemal. 2. Kişi adlarından önce ve sonra gelen saygı sözleri, unvanlar, lakaplar, meslek ve rütbe adları büyük harfle başlar: Avukat Selen Hanım, Doktor Yavuz Bey. 3. Millet, boy, dil ve lehçe adları büyük harfle başlar: Türk, Türkçe, İngiliz. 4. Devlet adları büyük harfle başlar: Türkiye Cumhuriyeti, Almanya. 5. Din ve mitoloji ile ilgili özel adlar büyük harfle başlar: Müslüman, Musevilik. 6. Din ve mitoloji ile ilgili özel adlar büyük harfle başlar: Allah, Cebrail. 7. Gezegen ve yıldız adları büyük harfle başlar: Dünya, Güneş. 8. Yer adları (kıta, bölge, il, ilçe, köy, semt, cadde, sokak, semt vb.) büyük harfle başlar: Sivas, Safranbolu, Karadeniz Bölgesi. 9. Saray, köşk, han, kale, köprü, anıt vb. yapı adlarının bütün kelimeleri büyük harfle başlar : Topkapı Sarayı, Ankara Kalesi. 10. Kurum, kuruluş ve kurul adlarının her kelimesi büyük harfle başlar: Karabük Üniversitesi, Türk Tarih Kurumu. 11. Kanun, tüzük, yönetmelik, yönerge, genelge adlarının her kelimesi büyük harfle başlar: Medeni Kanun. 12. Kitap, dergi, gazete ve sanat eserlerinin (tablo, heykel, müzik) her kelimesi büyük harfle başlar: Sabah, Varlık, Kuyucaklı Yusuf, Yalnızız.

8 13. Millî ve dinî bayramlarla bayram niteliği kazanmış günlerin adları büyük harfle başlar: 29 Ekim Cumhuriyet Bayramı, Anneler Günü. 14. Tarihî olay, çağ ve dönem adları büyük harfle başlar: Yakın Çağ, Milli Edebiyat. 15. Özel adlardan türetilen bütün kelimeler büyük harfle başlar: Türkçe, Türklük, Adanalı. Belirli bir tarih bildiren ay ve gün adları büyük harfle başlar, belirli bir tarihi bildirmeyen ay ve gün adları ise küçük harfle yazılır: 19 Mayıs 1919, 22 Eylül Kısaltmalar Kuruluş, kitap, dergi ve yön adlarının kısaltmaları genellikle her sözcüğün ilk harfinin büyük olarak yazılmasıyla yapılır: TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi), TDK (Türk Dil Kurumu). T.C. (Türkiye Cumhuriyeti) kısaltmasının dışında büyük harflerle yapılan kısaltmalarda nokta kullanılmaz. Küçük harflerle yapılan kısaltmalara getirilen eklerde kelimenin okunuşu esas alınır: kg ı. Büyük harflerle yapılan kısaltmalara getirilen eklerde ise kısaltmanın en sonundaki harfin okunuşu esas alınır: THY'de, TRT'de. Sonunda nokta bulunan kısaltmalara getirilen ekler kesme işaretiyle ayrılmaz. Bu tür kısaltmalarda ek, noktadan sonra ve sözcüğün okunuşuna uygun olarak yazılır: İng.den. Kaynakça Editör Ceyhun Vedat Uygur, Üniversiteler İçin Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, Kriter Yayınevi, İstanbul, Murat Durmuş, Üniversiteler İçin Türk Dili El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara Yazım Kılavuzu, TDK Yayınları, Ankara, NOT: Dosyada yer alan bilgiler, eğitim amaçlı ve kaynak gösterilerek hazırlanmıştır.