EVEREKLİ SEYRANÎ DİVANINDA KUŞLAR * ÖZET

Transkript

1 - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p , ANKARA-TURKEY EVEREKLİ SEYRANÎ DİVANINDA KUŞLAR * Hulisi GÜRBÜZ ** ÖZET Kuşlar, edebi zeminde çoğu kez değişik sembollerle anlam dünyasında insani suretlere ve insani özelliklere orantılı bir şekilde mısralar arasında kullanılmıştır. Eski Türk şiirinde sevgilinin vasıfları ile aynı paydada birleştirilen kuşlar, halk şiirinde de aynı itibar ile sevgiliyi resmetmiştir. Bu çalışma ile 19.yy halk şairlerinden olan Seyranî ve şiirleri paralelinde, kuşların kültürel ve mitolojik boyutta taşıdıkları değer ile tabiattaki dış vasıfları ele alınmıştır. Çalışmamızda Seyranî ye ait şiirleri içerisinde kuş motifini yansıtan mısralar ele alınmıştır. Ayrıca şairin edebi şahsiyetini oluşturan bütün hususlar yine kendi şiirlerinden yola çıkılarak açıklanmaya çalışılmıştır. Bu doğrultuda çalışmamızın merkezinde Seyranî nin şiir anlayışı ve şiirlerinde kullandığı kuş motifi yer almaktadır. Seyranî nin şiirlerinde eleştiri vazgeçilmez bir unsur olarak işlenmiştir. Şairin bu mizacı şiirlerinde doğrudan yansıtılmıştır. Bu temeller üzerinde gelişen çalışmamız, şairin şiir anlayışı aktarılarak oldukça kapsamlı bir şekilde kuş motifi üzerinde durulmuştur. Kuşlara eski Türk kültleri içerisinde tam manasıyla yer almasa da daima ayrı bir kutsallık atfedilmiştir. Şiirlerde daima insana ait duygusal özelliklerin çoğu kuşlara yüklenmiştir. Kuşlar, edebi eserlerde farklı karakterlerde karşımıza çıkmıştır. Aldıkları roller her zaman farklı ve şaşırtıcı olmuştur. Bazen efsanevi özellikleriyle bazen de insanın tabiat üzerindeki psikolojik motivasyonunu tamamlayıcı nitelikleriyle kullanılmıştır. İşte tüm bunları kapsamlı bir şekilde Seyranî nin şiirlerinden yola çıkarak açıklamaya çalışacağız. şiir Anahtar Kelimeler: Kuş, Seyrani, mitoloji, Türk Halk Edebiyatı, * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Öğretmen-Fatih Koleji, El-mek: hulusi.grbz@gmail.com

2 486 Hulisi GÜRBÜZ COURT SEYRANÎ EVEREKL IN THE "BIRDS" ABSTRACT In literature, birds have been used many times with different symbols in the world of meaning in a proportionate manner with human surrogates and human characteristics between verses. Birds, which was combined in the same denominator as the lover s qualifications in old Turkish poets, pictured the lover with the same reputation. In this project, the mythological and cultural value which birds had and their external qualifications in nature were studied in a relationship with Seyrani, a folk poet in the 19 th century, and his poets. In our work, among Seyrani s poets the verses reflecting bird motifs were studied. In addition, the points composing the poet s literary characteristic was aimed to explain by considering the poet s own poets. Therefore, Seyrani s understanding of poet and the bird motifs which he used in his poets are in the centre of our study. Criticism was used as an indispensable element in Seyrani s poets. That character of his was directly reflected to his poets. Our study which was developed on those bases heavily focused on the bird motif by explaining the poet s understanding of poet. Birds were given saintliness unlike in old Turkish cultures. In his poets, most of the emotional human properties were given to birds. We came across birds with different characters. Their roles were always different and surprising. Sometimes birds legendary qualifications, and sometimes their characters completing human beings psychological motivations beyond nature were used. We will try to explain them all in detail by working on Seyrani s poets. Key Words: Bird, Seyrani, mythology, Turkish folk literature, poetry GİRİŞ Tabiat, insanoğlunun yaradılışından itibaren bazen daim bazen ise zaim bir nitelik iktiza etmiştir. Eşref-i mahlûkat olmayı vesile kılan o sırlı nefesin yanında tabiatın bir parçası olan toprak, insan-tabiat ilişkisinin belki de ilk tohumlarını atmıştır. Bu sebeple tabiat, insanın sadece teşekkülatına değil tahayyülatına da zeminsel bir form niteliği kazandırmıştır. Şair, tabiatı; tabiatın özüne inerek anlatır. Şair, akıldan üstün bir meleke olan imgelemi ile görünen varlığın altında yatan öze kadar sızmayı başarır. 1 Tabiatın şiirde sırf benzetme unsuru olarak ve çok defa mücerretleştirilerek kullanışına güzel örnekleri halk şiirinde yığın yığın bulmak mümkündür. Halk şairlerini günlük dilden başka bir dille konuşturan, eserlerine şiiriyeti veren de bu üsluplaştırmadır. 2 1 Berna Moran, Edebiyat Kuramları Ve Eleştiri, İletişim Yayınları, İstanbul, 2010, s Pertev Naili Boratav, Folklor ve Edebiyat II, Adam Yayınları, 1982, İstanbul, s. 17

3 Everekli Seyranî Divanında Kuşlar 487 Kadim tarihten itibaren insanoğlu tabiat ile duygusal bir bağ içerisine girmiştir. Bugün dağlar arasında kıvrılarak uzayan yollar, bir ayrılığın terennümünü nasıl dile getiriyor ise en eski dönemlerde bile bu tabiat yansımaları aynı duygusal anlamı nitelemiştir. Bunun yanında tabiat bazen Tanrının kendisi bazen onun yarattığı bazen de sürekli bir akış olarak kabul edilmiştir. 3 Tabiata yüklenen bu denli bağların en başında hayvanlar âlemi ile insanoğlu arasındaki münasebet gelmektedir. Yeryüzüne hayvandan sonra insan tarih sahnesine çıkmıştır. Hayvandaki içgüdü ve hayati duygu insanda düşünen şuur ve bu şuura bağlanıp basamak basamak yükselen hisler halini almıştır. 4 Hayvanlar, kendilerine has özellikleri ile insanoğlunun değişik yönlerini anlatmaya yarayan bir benzetme unsuru olarak ele alınmıştır. En eski mitolojilerde bile insanoğlunun hayvanlar âlemi ile olan ilişkilerine dayanan kurguları görmek mümkündür. Bu kurguların izlerine bilhassa göçebe yaşam içinde harmanlanan Türk toplumunda; destanlarda, efsanelerde, masallarda, türkülerde ve bunların yanında birçok türde görmek mümkündür. Yüzyıllardır Türk ün sevgilisi suna boylu, dudu dilli, keklik sekişli bir güzel ve Türk güzelinin yavuklusu da kurt belli, şahin bakışlı, aslan gibi; koç gibi bir yiğittir. 5 Türklerin İslamiyet öncesi inanç sistemine bakıldığında, daima soyunu bir tabiat kültüne dayandırma mücadelesi vardır. Bu kültler bazen bir ağaç olabildiği gibi bazen de bir hayvan olabilir. Türklerin de bilhassa bu soylarının kaynağı olarak gördükleri hayvanların başında yırtıcı kuşlar gelmektedir. Kartal, şahin, atmaca, doğan gibi kuşlar, Türk mitolojisinde türeyişle ilgili önemli simgesel hayvanlardır. Yakutların soylu kabilelerinin atası kartaldı. Teleütlerden Merkütler bir kara kartaldan, Yurtas kabilesi de beyaz bir kartaldan türediklerine inanıyordu. 6 Yunan mitolojisinde insanın yaratılışı hayvanların mizaçları ile ilişkilendirilmiştir. Hızlı uçmak, iyi koku almak, çok uzaklardan görmek gibi vasıflar daha önce yaratılan canlılara dağıtıldığı ve insana, fazla yaşamasını gerektiren vasıflar kalmadığı için Zeus insan ömrünü 25 yıl kılmıştır. O sırada insanın yanında tırtıl, kelebek, tavus, beygir, tilki, maymun bulunuyordu. İnsan Zeus a dönerek: bu altı hayvanın ömürlerini al, bana ver. der. Bu durumun insana haksızlık olacağını düşünen tanrılar onun hayatının her döneminde bu hayvanların vasıfları ile yaşaması kararını alırlar. Bu vasıflar değişik hayvanların mizaçları ile ilişkilendirilerek insan ömrünün dönemleri isimlendirilmiştir. Bebeklik dönemi tırtıla; çocukluğu kelebeğe; gençliği tavus kuşuna benzetilmiştir. Bu mite göre insan, gençliğinde tavus kuşu gibi gururludur. 7 Hayvanlar âlemi içerisinde bilhassa kuşlar, Türkler tarafından ayrı bir nazara tabi tutulmuştur. Kuşlarla ilgili İslâmiyet öncesi inanç birikimini İslâmî rivayetlerle de zenginleştiren Türkler; mimarilerinden halk danslarına, kıyafetlerinden mezar taşlarına, deyim ve atasözlerinden sözlü ve yazılı edebiyat ürünlerine kadar bütün kültür alanlarında kuşlardan esinlenmiş ve yararlanmışlardır. 8 İslamiyet ten önceki dönemlerde bazı Türk toplulukları kuşları ongun (totem) saymışlardır. Kuşun insan ruhunu temsil ettiğine inanılırdı. 9 3 Şükrü Elçin, Türk Edebiyatında Tabiat, Atatürk Kültür Merkezi Yayını,1993-Ankara, s.5 4 Nurettin Topçu, Kültür Ve Medeniyet, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2008, s Ömür Ceylan,, Klasik Türk Şiirinde Turna ya Dair, Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi- Turna Özel Sayısı, s. 28, Ankara, Yaşar Çoruhlu, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2010, s Şefik Can, Klasik Yunan Mitolojisi, İnkılâp ve Aka Kitapevleri, İstanbul, 1970, s.12 8 Ömür Ceylan, a.g.e., s.1 9 Yaşar Çoruhlu, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2010, s.174

4 488 Hulisi GÜRBÜZ Şamanların zaman zaman kuş şekline bürünüp iki dünya arasında gidip gelme işini gerçekleştirildiğine inanılırdı. Belki de Eski Türkçe de uçmak sözcüğü totem olan bu kuşlar gibi diğer dünyaya uçtuğu varsayılan şaman ile cennet anlamını kazanmıştır. Türklerin bu yaşam tazını köklü bir temele oturtan kuş motifi Dede Korkut ta daima yiğidi tamamlayıcı bir norm niteliği kazanmıştır: Boğaçhan boğayı yere yığdıktan sonra Korkut Ata Boğaçhan ın babasına şunları söyler: Omuzu kuşlu cübbe ver bu oğlana Giyer olsun hünerlidir 10 Elinde veya omzunda avcı kuş tutan avcı, birçok minyatürlerde ve çinilerde Türk Sanatının en sevilen bezeme unsurlarından olmuştur. Özellikle İslamiyet ten önce ve sonra Orta Asya kültür tarihinde avcı kuş ile avlanma ve bu tip kuşların yetiştirilmesi, Osmanlı döneminde muntazam şeklini almıştır. 11 Eski Türklerde, insan ruhları genellikle kuş biçiminde düşünülmüştür. İnsanlara can vermeden önce bu ruhlar, gökte kuş olarak yaşarlar. İnsanlar ölünce de göğe uçarlar. 12 Nitekim Dede Korkut ta Deli Dumrul Hikâyesi nde Azrail kuşa benzetilir: Gökyüzünden al kanatlı Azrail uçup geldi Benim beyaz göğsüme bastırıp kondu 13 İlkel çağlarda kendilerine yırtıcı hayvanları ve avcı kuşları hayvan ata (töz) olarak seçen ve uzun asırlar boyunca yalnız at üzerindeyken hayatı sürdürebildiğine inanan Türkler için hayvanlar; tüm coğrafyalarda ve tüm asırlar boyunca bayraklara, sancaklara konulan armalar; dağlara, nehirlere, göllere, şehirlere ve hatta millî kahramanlara verilen isimler olacak kadar önem taşımışlardır. 14 İslamiyet ten sonraki devirlerde ise tabiata manevi diller yüklenmeye başlanmıştır. Bu durum özellikle edebi eserlerde intak ve teşhis sanatı ile insani fıtratlar eserlere aksettirilmiştir. Bilhassa avcılık ve av kuşları niteliğinde başlı başına türler ortaya çıkmıştır. Bunların başında: şikâr-nâme, sayd- nâme, cevarih- nâme, bâz- nâme gibi türler gelmektedir. Selçuklularda emir-i şikâr Memlüklülerde emir-i aşere gibi görevler avcı kuşların eğitimi ve av malzemelerinin intizamı için kurulmuş makamlar. Osmanlı da ise avcı kuşların eğitimi Yıldırım Bayezid döneminde oluşturulan, yeniçerilere bağlı olarak gelişmiş bir teşkilatta yapılmaktaydı. IV. Mehmet ten sonra önemini yitirmesi ve yeniçeri ocağının kaldırılması ile de avcı kuşu yetiştiriciliği teşkilatı(turnacılar) tamamen ortadan kaldırılmıştır Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitabı, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2008, s Emine Gürsoy Naskali- Hilal Oytun Altun, Av Ve Avcılık Kitabı, İstanbul, 2008, s Erman Artun, Türklerde İslamiyet Öncesi İnanç Sistemleri-Öğretiler-Dinler 13 M. Ergin, a.g.e., s Ömür Ceylan, a.g.e., 15 Emine Gürsoy Naskali- Hilal Oytun Altun, a.g.e., s.229

5 Everekli Seyranî Divanında Kuşlar 489 Osmanlı döneminde kuşlar birçok mesnevide manevi bir dil penceresi açmıştır. Birçok mesnevi şairleri kuşları tasviri birer insan misali eserlerinde eritmeyi başarmışlardır. Bu mesnevilerin başında: Mantıku t-tayr, Lisanü t-tayr, Bülbül-nâme, Simurg-nâme, Deh Murg, Risaletü t-tayr, Mesnevi-i Şerif gelmektedir. Özellikle hem kültürümüze hem de edebiyatımıza yerleşmiş olan bütün kuş türlerinin gerek fiziki gerekse rivayetler ışığında atfedilen kutsallıkları itibari ile 19 yy. şairlerinden Hengâmî nin Kuşların Destanı adlı 16 dörtlükten oluşan şiirinde bulmak mümkündür. 16 Evreni, evren karşısında insanı anlama ve açıklama ihtiyacından doğan, bilinç ve bilinçaltının ürünü olan mitolojiyle edebiyat ve sanat eserleri arasında sıkı bir ilişki vardır. 17 Osmanlı coğrafyasını etkisi altına alan Fars kültürü islami formdaki mitolojik ögeleri aksettirmekte idi. Bunların başında simurg, anka, hüma gibi kuşlar gelmektedir. Divan edebiyatındaki edebi eserlerinde İslamiyet ten önceki dönemlere ait mitolojik kuşlardan grifon tarzı ejder veya ejderhaların kullanıldığı görülmektedir. Divan Edebiyatının en önemli kaynaklarından biri de Kur ân-ı Kerim dir. Alîİmrân suresinde Cenab-ı Hakk ın kün-fe-yekünsıırının tecelli ettiği; Hz. İsa nın nefesi, çamurdan yapılmış temsili bir kuş üzerine aksederek cansızlara can verme fiilinin gerçekleşeceği dile getirilmektedir. 18 Kuşlardan, cinlerden ve insanlardan oluşan bir orduya sahip olan Hz. Süleyman, güneşe tapan büyük bir ülkenin kadın padişahı; Melike yi, Hüdhüd Kuşu nun götürdüğü mektup ile doğru yola davet eder. 19 Birçok kuşa insani vasıfların kazandırıldığı Mesnevi de, bu sembolizasyonlar çevresinde teşekkül ettirilmiştir. Mesnevi de insandaki dört kötü huy, kuşların temsili özellikleri ile bağdaşlaştırılarak dile getirilmiştir. Oldukça açgözlü, yediğini yiyen, yemediğini gömen kaz, hırsı; horoz, şehveti;tavus, şöhreti;karga ise uzun ömre tamahı temsil etmektedir. Kuş tutmak için en meşhur tuzak çeşidi kıl tuzağıdır. Kül suyunda bekletilmiş atkuyruğuna atılan özel bir düğüm tekniği ile oluşturulur. Bu tuzaklar edebi pencereye de yansımıştır. Kuşun bu tuzağı görmesi hemen hemen imkânsızdır. Sevgili bazen endamlı, işveli bir kuş olabileceği gibi şair de bazen bir kuş olabilir. Sevgilinin zülfünün tuzağına yakalanır. Kuşlar değişik özellikleri itibari ile toplum nazarında hayır ve şer intibaını oluşturmaktadır. Baykuş konan dama bereketsizlik ve ölüm geleceği, kuş yuvası bozanın kendi yuvasının bozulacağı, kekliğin bereket ve bolluk getireceği, güvercin pisliğinin şanslı bir talihe çıkacağı gibi birçok yöresel ve kültürel algılar mevcuttur. Kuş sütü ile beslemek, kuş gibi hafiflemek, kuş tüyü gibi yumuşak olmak gibi dilimiz yerleşmiş deyimlerimiz bulunmaktadır: Dök Seyrani gözden yaşı Sağlıktır her işin başı Merdin eşiğinin taşı Kuş tüyünden döşek olur bkz., Şükrü Elçin, a.g.e., s H. Dilek Batislam, Divan Şiirinin Mitolojik Kuşları: Hüma, Anka, Simurg, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi l,istanbul 2002, s bkz.,âli-imrânsûresi, a bkz.,nemlsûresi, a Haşim Nezihi Okay, Seyrani Hayatı Ve Şiirleri, İstanbul Maarif Kitaphanesi, İstanbul, 1953, s.154, ş. R/19, d. 4

6 490 Hulisi GÜRBÜZ Birçok kuş adına maniler yakılmış türküler söylenmiştir. Bunların başında; turna, keklik, bülbül, ördek, gibi kuş türleri gelmektedir. A. SEYRANÎ DİVANI NDA KUŞLAR A. 1. SEYRANÎ NİN ŞİİR DİLİ Everek li Seyrani'nin doğum tarihi kesin değildir veya 1807 yılında doğduğuna dair kayıtlar vardır. 21 Asıl adı Mehmet olan Everek li Seyrani nin yılları arasında doğduğu da farklı bir görüştür. 22 bir imamın oğlu olarak medrese tahsili görmüş, yurdun birçok yerini gezmiş ve bir süre İstanbul da bulunduktan sonra memleketine dönmüştür. 23 Bir sabah namazı babasının imamlık yaptığı mescitte ruhanî bir cemaatle karşılaşır ve onların feyzi ile şair olur. Saz çalmakta mahareti olmadığı halde kırık telli, çarpık kollu sazı omzunda taşırmış. 24 Şair, kendi şiirlerinde tenkitçi bir kimliği olduğunu belirterek kendi sanatını övücü bir şekilde dile getirmektedir: Dikenlidir her kuş konmaz çalıma Gül yakışır benim her bir dalıma Âşık Seyrani yim kemter halime Çeşmi insaf ile bak miri hayder 25 Nazım tekniği bakımından usta olan Seyrani, yalnız iç duyguları terennüm eden bir şair değildir. Çevresini tetkik ve tenkit etme bakımından edebiyatımızda eşi bulunmayan bir hicivcidir. 26 Şair in dönemine göre oldukça sade bir dili olmasının yanında döneminin gerektirdiği sanatlı dili divan tarzı şiirlerinde yöresel ifadeler eşliğinde dile getirmiştir. 27 Şair şiirlerinde vecizeli ve hikmetli sözler oldukça kapsamlı bir yer teşkil etmektedir. Ayrıca şair kendi şiiri dilindeki bu mizacını çok güzel bir şekilde belirtmiştir: Edelim nazm ile bir hoş nasihat Dinlesin talibi destan olanlar Verirse de nazm cahile sıklet Kadrim bilir sahip irfan olanlar Bayram Toplu, Farklı Coğrafyanın Aynı İnsanları, (Molla Niyaz ve Âşık Seyrani), International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/3 Winter 2014, p ,ANKARA. 22 Everek (Develi), günümüzde Kayseri ye bağlı bir kazadır. 23 Vasfi Mahir Kocatürk, Türk Saz Şiiri Antolojisi, Ayyıldız Matbaası, Ankara,1963, s Fuad Köprülü, Türk saz şairleri, Milli Kültür Yayınları, Ankara, 1962, s Haşim Nezihi Okay, Develili (Everekli) Seyrani Hayatı ve Şiirleri, İstanbul MaaarifKitaphanesi, İstanbul, 1953, s. 166, ş. R/37, d Cahit Öztelli, Dertli ve Seyrani Hayatı Sanatı Şiirleri, Varlık Yayınları, İstanbul, 1953, s Erman Artun, Âşık Edebiyatı Metin Tahlilleri, Kitapevi Yayınları, İstanbul, 2010, s Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 167, ş. R/38, d. 1

7 Everekli Seyranî Divanında Kuşlar 491 Kendi şiirlerinin sert üslubunun farkında olan şair, dilinin bu kadar keskin olmasının yanında doğruyu çok soğuk bir şekilde eleştirme üslubuna sahip olduğunu kendi mısraları ile dile getirmektedir: Sadıkların ruşen olur özleri Yalancının kara olur yüzleri Seyraninin doğru sözleri Helvanın içindeki tuz gibi 29 Döneminin mevcut iktidarını hiç çekinmeden eleştirmiştir. Bazı şiirlerindeki tenkitleri oldukça çığrından çıkmış belki de memleketi Kayseri ye geri dönmesine sebep olmuştur: Küçük lokma ile dolmaz avurdu Ne yaman insanı kastı kavurdu Cihanın külünü göğe savurdu Geçti sadarete hayvan olanlar 30 Seyranî nin şiirleri; Bağdatlı Ruhî yi aratmayan, sert ve dönemin sosyal olaylarına karşı takındığı sert üslup ile bektaşi kültürü içinde sazı ve sözü olan şairlerin takındığı tasavvufi tavırlar arasında gidip gelen, aşağıdaki mısralarında da görüleceği gibi hem deli hem de veli bir şairdir: Ben veli Seyranî yim hazmen li nefsise deli Arzı didar kemâl indimde noksanımdadır 31 Seyranî nin şiirlerinde yer yer sert mizaç, tabiat unsurlarını reel havası içerisinde soluklaştırmış ve bu unsurlar sadece asıl vurgulanmak istenen anlam dünyasına çoğu kez ön hazırlık babında feda edilmiştir: Bitmez oldu hurmaların eyisi Hurma tadı verir erik kayısı Sadrazam etsen eğer seyisi Ölmüş eşek arar nalın sökecek Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 72, ş. I/11, d Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 166, ş. R/38, d Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s.268, ş. R/5, b Haşim Nezihi Okay, a.g.e.,, s.92, ş. K/3,d. 2

8 492 Hulisi GÜRBÜZ Vecizeli ve oldukça hikmetli mısralarından bazı örnekler: Terkeyle Seyrani sui emeli Adalet değil mi dinin temeli Dünyada herkesin kendi ameli İspat eder lazım değil tercüman 33 Evlât âlim olmaz okutmayınca İplik gömlek olmaz dokutmayınca Ayılar et yemez kokutmayınca Yallılar ölüyü sinden çıkarır 34 Âdem oğlu dünya nimetin yerken Bilinmez çiy sütten aş kapar, kaçar Er, ekmeğin taştan çıkarırım derken Unun incesini taş kapar kaçar 35 Cahilin rüyası hayra yorulmaz Tecellinin cilvesinden sorulmaz Eğri okla doğru nişan vurulmaz Doğru ok atılmaz eğri kemansız 36 A SEYRANÎ NİN ŞİİRLERİNDE KUŞ ALGISI Gelenek içinde sevgili tipinin teşbih ögeleri tazimata kadar çok farklı coğrafyalarda hep aynı kaideler ışığında ele alınarak çok çeşitli motiflerle bezenmiştir. Hiç şüphesiz kuşlar, bu bezeme unsurlarının içinde en öne çıkan ve sevgili mizacını eksiksiz akseden motifler arasında yer almıştır. Sevgili, kuşların imgesel boyutları ile tasvir edilmiştir. Bilhassa kültürümüzde kuşlara atfedilen değer ve değişik coğrafyalardan değişik anlam dünyaları ile harmanlanan kuş motifi toplum nazarında var olduğu atmosfer ile bazen dillerde türkü, bazen de kasidelerde beyit beyit uçan aşk kanatları olmuştur. Dolayısı ile bir bülbül viraneye değil gül bahçesine yakışır. Viraneye yakışan ise baykuştur. 33 Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 135, ş. N/13, ş Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 158, ş. R/24, d Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 145, ş. R/5, d Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 211, ş. Z/7, d. 2

9 Everekli Seyranî Divanında Kuşlar 493 Seyranî nin şiirlerinde, kuş motifinin sevgiliyi niteleyen unsurlarının yanında alışılagelmişin dışında orijinal kullanımları ile geleneksel kaidelerin dışına çıkan benzetme unsurları da tespit etmek mümkündür. Nitekim Seyranî ninaşağıdaki mısraları alışılmış bir benzetme unsuru ile sevgili ele alınmaktadır: Derdi Seyranî den anlıyan güzel Sazını sözünü dinleyen güzel Kuş gibi kalbinden inleyen güzel Şimdi koymaz oldu ahbap yerine 37 Fakat aşağıdaki mısralarında oldukça orijinal ve başarılı bir tasvir gücü ile şair benzetme unsuru olan kuşu, sevgiliye değil; eserini oluşturabilme yetisi olan ilham gücüne benzetiyor: Gözlerimde akan kanlı yaşlarda Katrasında dert bulunur, başlarda İlham derler bir kuş vardır kuşlarda Gökten yere inmez yuvası nerde 38 Seyrani divanında bilhassa yırtıcı kuşlar, zaman zaman alışılmışın dışında, şairin keskin eleştirel üslubunu tasvir eden birer öge niteliği kazanmıştır. A TABİATTA VAROLAN KUŞLAR A YIRTICI KUŞLAR A Alıcı Kuş: Doğan ve şahin nev inden bir yırtıcı kuş türüdür. 39 Özellikle İç Anadolu nun güney illeri ile Akdeniz illerinde daha çok evcil hayvanları kaçırmasıyla meşhur olan yırtıcı bir kuştur. Sadettin Özçelik in hazırlamış olduğu Dede Korkut ta Av ile İlgili Kelime ve Deyimler Tablosu nda alıcı kuş ( alakan: alıcı kuş, Drs. 62b.3, 108a.8.) bir tür olarak geçmektedir. 40 Ayrıca M. Mehdi Ergüzel in tespitlerine göre alıcı kuşu bâz-nâmelerde geçen bir kuş türüdür. 41 Bu yırtıcı kuş türüne Pir Sultan Abdal ın şiirlerinde de rastlamaktayız. Pir Sultan Abdal da bahsi geçen kuş türünün mevcut olduğu dörtlük: Pir Sultan Abdal ım bu böyle olur Herkes ettiğini elbette bulur Alıcı kuşların ömrü az olur Akbaba zararsız yaşar mı yaşar Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 69, ş. I/7, d Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 54, ş. D/15, d Meydan Larousse- Büyük Lugat ve Ansiklopedi, Sabah Gazetesi Yayınları, c.1, İstanbul- 1992, s Emine Gürsoy Naskali- Hilal Oytun Altun, a.g.e., s Emine Gürsoy Naskali- Hilal Oytun Altun, a.g.e., s. 238

10 494 Hulisi GÜRBÜZ Yine (Kayıkçı) Kul Mustafa ya ait bir mısrada alıcı kuşun yırtıcı bir kuş türü olduğu kanaatimizi ispatlar derecededir: Alıcı kuşlar kalkar döner havada Avlanır beyler çukurovada Şair, feleği bir alıcı kuşa benzetmektedir. Felek insanın günahlarının ve sevaplarının teşekkül ettiği yerdir. Dolayısı ile insanın ameli kötü olursa felek avcı olan bir alıcı kuş; kendi ise av olur: Bir alıcı kuştur felek Kuş tülerse döker telek Etrafımda olan melek Silmeyince defterimi 43 Dolayısı ile bu kuşun Seyrani divanında, kullanıldığı mana itibari ile müstakil bir tür olduğu apaçık ortadadır. A Baykuş: Diğer yırtıcı kuşlara nazaran geceleri ortaya çıkan ve manevra kabiliyeti daha düşük olan bir yırtıcı kuş türüdür. Fiziki olarak kanatlarının yapısı itibari ile havada uzun süre uçabilme kabiliyetleri yoktur Yuva yapmayan baykuşlar daha çok yıkıntı yerlerde ve viranelerde bulunurlar. Türkçede erkuşuveya yapalak da denilen baykuş divan şiirinde bûm, cugd adlarıyla geçer. Halk arasında puhu kuşu, uçkuş, sarı kebe, ügiya da ügü adlarıyla bilinen türleri vardır. 44 Anadolu mitolojisinde baykuş, koca kafası, avını kapıştaki mahareti, yani gösterdiği akıl, hüner ve marifet ile Zeus un koca kafasından doğmuş olan kızı Athena yı temsil eder. 45 Şair, viranede aşk ateşi ile baykuş gibi ürpertici bir nida ile ötmektedir. Şairin ötüşü ile ortaya çıkan aşk ateşi, cehennem ateşini hayrete düşürmektedir: Düzemedim turna gibi katarım Viranede baykuş gibi öterim Ben aşkın nârına yanar tüterim Hayrettedir tamu nârı özüme Pir Sultan Abdal Hayatı ve Şiirleri, Halk Şairleri Serisi- 2, İstanbul Maarif Kitaphanesi ve Matbası, s.110, ş. R/106, k Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 69, ş. I/7, d Ömür Ceylan, Kuşlar Divanı, Kapı Yayınları, İstanbul, 2007, s Cahit Begenç, Anadolu Mitolojisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1967, s Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 48, ş. E/6, d. 3

11 Everekli Seyranî Divanında Kuşlar 495 Halk arasında uğursuz sayılan baykuş, hangi evin damında öter ise o evden cenaze çıkacağı gibi çeşitli menfi inanışlar vardır. Rivayetlere göre o ava değil av ona gelirmiş: Nazar eyle otlu sulu koyağa Çiçekler boyanmış elvan boyağa Tevekkeli ola baykuş gibi, ayağa Gelir kısmet olan pay gide gide 47 A Kartal: Kısa ve aşağı doğru kuvvetli kıvrık bir gagaya sahip olan kartal yüksek ve sarp kayalara yuvasını yapar. Diğer yırtıcı kuşlara göre daha uzun bir süre gökyüzünde kalabilmektedir. Türk hanlıklarında hükümdar ve beylerin timsali, koruyucu ruhun timsali ve adaletin temsilcisi olmuştur. 5 yüzyılda Avrupa Hun İmparatoru Atilla döneminde yine 7 yüzyılda Uygur devirlerinde kartal bu intiba ile anılmaktaydı. 48 İslamiyet öncesi bu denli Türk kültüründe ayrı bir kutsallık atfedilmiş olan kartal İslamiyet ten sonra da bu kutsallığını özellikle mimari eserlerin bezemelerinde görmekteyiz. Nitekim Anadolu Selçuklu dönemine ait birçok kabartma eserler bu kanaatimizi doğrulayıcı niteliktedir. Türk boylarının ongun kabul ettikleri kutsal sembolleri hep doğan ve kartal nev inden yırtıcı kuşlardan oluşmuştur. Klasik Yunan mitolojisinde ise kartala verilen kutsallık Türk mitolojisindeki gibi yukarıda değinmiş olduğumuz türeyiş nazarlı değil daha sembolik bir kutsallık kazandırılmıştır. Zeus tarafından Atina şehrinin hükümdarı olan Periphas kartala çevrilir. Periphas baş tanrının teveccühünü kazanır. Bugünden sonra Zeus kartal olan Periphas ı kuşların sultanı ilan eder. 49 Feleğin ikiyüzlülüğünü vurgulayan şair, hayatta bazen kartalgibi yüce bir övgü gördüğünden bazen de bu övgünün elinden alındığından yakınmaktadır: Aşkla güleşmenin vaktın geçirdin Ben bade istedim sen zehr içirdin Bazen kartal gibi sarpta uçurdun Bir vakit serçeye pusturdun beni 50 A Şahin: Klasik Türk Şiiri nde bâz, şahbaz isimleri ile geçen şahin, ucu kıvrık gagası ve keskin gözleri ile avının üzerine adeta ışık hızıyla inen bir yırtıcı kuştur. Kuvvetli bir görüş açısına sahip olan şahin havada sabit bir şekilde asılı kalarak avını tespit eder. Dönemin eleştirel bakış açısı Seyrani nin şiirlerinde şahin, pençesinin keskinliği yönüyle zalim bir avcı ve ululuğu ve görkemliliğiyle iktidarlı bir duruşu temsil etmektedir. Zamanın sosyal ve siyasal meselelerini oldukça sert bir şekilde eleştiren şair, dönemin mevcut iktidarını kendine göre kan emici yarasalar olarak görmekte ve şahin gibi adalet sahibi olan mevcudiyetlerden yoksun olmanın eleştirisini yapmaktadır: 47 Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 47, ş. E/4, d Yaşar Çoruhlu, a.g.e., s Şefik Can, a.g.e., s Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 68, ş. I/5, d. 3

12 496 Hulisi GÜRBÜZ Şahinler yurdunu tuttu yarasalar Baklava yerine geçti pırasa Şimdi rağbet deyyus ile terese Zamane bunlara rağbet ediyor 51 Şahin, kanatlarının hafif oluşu ile avının peşinden yaptığı ani kıvrak manevralar ve pençesinin keskinliğiyle ancak avını avlayabilir. Zaten bu vasıflar onu yırtıcı bir kuş kılmıştır. Aşağıdaki beyitte de nitekim şahinin bu vasıfları üzerinde durulmuştur: Yeleksiz kanatla şahin uçamaz Kanat ister elbet yelek sevdiğim Leylek şikârın kanın saçamaz Kaynak ister pençe bilek sevdiğim 52 A YIRTICI OLMAYAN KUŞLAR A Bülbül: Ötüşü güzel, mârûf bir kuş türüdür. Türkçede sandavaç; Arapçada andelip; Farsça hezâr ismi ile bilinir. Yapısı itibari ile ılıman bir havalarda yaşamını sürdürür. Sıcağa ve susuzluğa bünyesi dayanıksızdır. Halk arasında baharın habercisi olarak algılanır. Daha çok kısa boylu çalılıklarda yaşamını sürdüren bülbül oldukça atik yapısı ile çoğu zaman daldan dala uçmak yerine zıplamayı tercih eder. Dişisi yumurtadan kalkıncaya kadar yalnız kalan erkek bülbül gün batarken başlatıp gece yarısının sonlarına kadar öter. 53 Türk edebiyatında bülbül, güle olan aşkı ile ün kazanmıştır. Bülbül, aşığı sembolize eder; gül ise sevgiliyi. Âşık her baharda gülün gülen yüzünün, yüzü suyu hürmetine öter. Böylece baharın gelişi âlemin en zerre noktalarında dahi nazar-ı dikkate verilerek öğrenilir. Bülbülün tabiattaki davranışları bazen şiirlere mecazi anlamları yükleyen birer öge olarak kullanılmıştır. Daldan dala sekişi şiirlerde daima kıskançlık temini de beraberinde getirmiştir. Bülbüle yüz vermeyen gül bazen de bülbülü kıskanarak onla kavga eder: Bülbül daldan dala yapıyor sekiş O sebepten gülle ediyor çekiş Aşkın iğnesi ile dikilen dikiş Kıyamete kadar sökülmez imiş 54 Susuzluğa dayanamayan bülbüller, gülün gözyaşları gibi üzerinde duran çiğlerle sulanırlar: 51 Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 174, ş. R/46, d Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 117, ş. M/17, d Cemal Kurnaz, Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü - Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, H Yayınları, İstanbul, 2009, s Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s.188, ş. Ş/7, d. 2

13 Everekli Seyranî Divanında Kuşlar 497 Güllerin çeşmine şebnemler dolar Teşne bülbülleri çeşminden sular Bal tutan elbette parmağını yalar Cismime hüsnünden gör ne bulaştı 55 Bülbül, bazen de tasavvuf ehlini tasvir edebilmekte. Bazen gül, ilahi aşk temsil eder; bülbül de ilahi aşk için feryad eder: Bir kâmilin yolunu tutsam Aşk oduna yanıp tütsem Bülbül gibi feryad etsem Muhabbetin güllerine 56 A Horoz: Evcil bir kümes hayvanı olan horoz, Mesnevi de de olduğu gibi birçok şiirde insanın şehvani hislerini temsili olarak tasvir edilir. Birden fazla eşe sahip olması sebebiyle bu tasvir teşekkül ettirilmiştir. Kültürümüzde horoz gibi diklenmek gibi yerleşmiş kalıp ifadeler mevcuttur. Horoz motifi, Hun devrine ait Pazırık kurganlarında çıkarılan esereler arasında gerek günlük eşyalarda gerekse de taş tabletler üzerinde kabartmalar halinde oldukça yekûn bir yer kaplamaktadır. O devirlerde horoz, kötü ruhları kovan koruyucu bir simge anlamı taşımaktaydı. 57 Yine on iki hayvanlı Türk takviminde bir yılı temsil etmektedir. Horoz bir tavuğu veya hemcinsinden bir başka horozu gördüğünde ona üstünlük kurma çabası içerisinde tüylerini kabartarak sesini tok ve kısa ve vurgulu tiz tonunda mağrur bir şekilde yükseltmeye başlar. Şairin hiç yabancı olmadığımız mizacını tamamlayan bir tasvir niteliğinde aşağıdaki dörtlükte toplumsal düzeydeki yeni varsayımlarla gelen kuşak çatışması çok güzel bir şekilde resmedilmiştir: Boy kürkünü beğenmiyor köçekler Babasına akl öğretir çocuklar Yumurtadan burnu çıkan cücükler Horoz oldum diye cık cık ediyor 58 A Kebuter ( Güvercin ) :Belli bir zaman diliminde evcilleştirilmesi mümkün olan, bu nispette eğitilip uzak mesafelerde postacı vazifesi kazandırılan günümüzde de bilhassa camilerimizi ve şadırvanlarımızı süsleyen kuşlardır. Hem halk şiirinde hem de divan şiirinde korumasız ve oldukça narin yönüyle sevgiliye benzetilmiştir. 55 Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s.84, ş. I/5, d Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s.52, ş. E/12, d Yaşar Çoruhlu, a.g.e., s Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 174, ş. R/46, d. 9

14 498 Hulisi GÜRBÜZ Seyrani divanında da daima zulme uğrayan av olmaları hasebiyle de anlam dünyaları mısralarda genişletilmiştir. Şair döneminin fakirlerinin bir güvercin gibi zalimlerin elinde tüylerinin yolunduğunu ve zulüm gördüklerini bir nev i av olduklarını dile getirmektedir: Pençe-i zalimlerin attı o şahinler bugün Yoldular mazlum kebuterlerde bitti tüy, tozak 59 A Kuğu: Tatlı suların sığ yerlerinde yaşamını sürdüren, görkemli ve uzun boyunlu bir hayvandır. Daha çok otla beslenirler. Yuvaları su kenarlarındaki sazlıklarda olur. Edebiyatımızda latif duruşuyla bereketi ve refahı temsil eder. 60 Özellikle bu duruşuyla halk şiirinde birçok kez sevgiliyi nitelyan bir unsur olarak kullanılmıştır. Sevgiliye benzetilen kuğu, Seyrani nin şiirlerinde beyaz bir melek edası ile nitelendirilir. Seyrani, aşkın şarabının dolu olduğu bade ile âşık olur. Sevgili de bu badede yüzen ak bir kuğudur: Arslanın mekânı olmuş meşeler Ateşle Seyranî çiğler pişeler Elmaslı kadehler billûr şişeler İçinde büyümüş bir ak kuğusun 61 A Leylek: Uzun bacaklı olan leylek, sürüler halinde yaşayan göçmen bir kuştur. Doğadaki birçok haşere ve sürüngenle beslenmektedir. Uzun bacaklarındaki kalın deri en zehirli yılanların bile zehirli ısırıklarına karşı dayanıklı bir dokuya sahiptir. Anadolu da leyleklerin hicazdan geldiği ve her sonbahar hac ibadetini yerini getirmek için Hicaz a geri döndüğü düşüncesiyle Hacı Leylek lakabı ile anılır. 62 Seyrani, leyleğin uzun bacağının olması itibari ile rakiplerden etkilenmeyen ve onlardan yüksekte olan bir sevgiliyi portresi çizmiştir. Gülün dalındaki rakip yılanı ne kadar uğraşırsa uğraşsın leylek gibi sert ayakları olan güle zehrini akıtamaz: Gülüne dolaşmış yılan görse de Aşkım dikeninin duymaz kulağı Yılan dişlerinin zehrini sürse de Çözülmez leyleğin dizinin bağı 63 A Martı: Deniz sularında dört mevsim boyunca yaşayan, balık ve küçük deniz canlılarıyla beslenen, uzun kanatlı, perdeli ayakları olan bir deniz kuşudur. 59 Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 242, ş. K/1, d Şükrü Elçin, Halk Edebiyatı Araştırmaları I, Akçağ Yayınları, Ankara, 1997, s Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 132, ş. N/8, d Ömür Ceylan, a.g.e., s Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 85, ş. I/6, d. 1

15 Everekli Seyranî Divanında Kuşlar 499 Edebiyatımızda genelde aşk denizinde yüzen âşığı niteleyen bir unsurdur. Âşık, aşk denizinde dört mevsim boyunca oluşan; sıcaklara, fırtınalara göğüs gererek şiirlerini ele alır: Pazarlık sazının tellerin düzer Gönül deryasında fırtına sezer Martı kuşu derya yüzünde gezer Karabatak gibi dalmadan oynar 64 A Tavus: uzun ve renkli tüylerinin üzerinde kanatlarını ve kuyruğunu açınca belli olan, nazar boncuğunu anımsatan bir eda içerisinde olan güzel beneklere sahip bir kuştur. Yenmesinde herhangi bir sakınca yoktur; helaldir. 65 Türkler, tavus kuşunu; tanrı kuşu, alakuş, gelin kuşu veya cennet kuşu olarak adlandırmışlardır. Pek çok şairce tavus; iffet, renk, gösteriş, itibar, ihtişam, kendini beğenme gibi anlamlarda kullanılmıştır. 66 Alî İmrân Sûresi nde Cenâb-ı Hak ile Hz. İbrahim arasında geçen diyalogda, Hz. İbrahim in ölümden sonra dirilme bahsindeki kuşkularının gidermesi için Cenâb-ı Hak tarafından kesilmesi emredilen dört kuştan birisidir. Seyrani, şiirlerinde renkli tüyleri sebebiyle tavus kuşunu sevgiliye benzetmiştir. Adeta sevgili cennetten çıkmış bir kuştur: Güzel senin hüsnün sebep Olup gören eyler talep Cennetten mi çıktın acep Tavus gibi nakışın var 67 Oldukça zengin renk hâkimiyetine sahip olan tavus kuşu her âşığından ayrı yarı renklerle bezenmiştir. Âşık, tavusun üzerindeki renkler kadar çoktur ama tavus kuşu olan sevgili bir tanedir. Her âşık sevgilide bulunan bir renge âşıktır. Bu renkler bazen bir bakış bazen ok gibi kaş yayından çıkan kirpiklerdir: Gönül bir boyadan rengin almadı Her boyaya tavus gibi banıyor Cehennem nârına hâcet kalmadı Aşk odu içimde daim yanıyor 68 A Turna: Turna, kurak ovalarda, steplerde, büyük akarsu vadilerinde ve sulak alanlarda yaşamını sürdürür. Üremek için ekili alanlarda kuluçkaya yatan göçmen bir kuştur. Boy 64 Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 151, ş. R/13, d Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük İslam İlmihali, Akçağ Yayınları, Ankara, 1996, s Ömür ceylan, a.g.e., s Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 164, ş. N/33, d Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 158, ş. R/25, d. 1

16 500 Hulisi GÜRBÜZ uzunluğu erkekte 122, dişide 112 santimdir. Erkekle dişi aynı görünüştedir. Kanat açıklığı 220 santimdir. 69 Turna, edebî metinlerimizde daha ziyade turna ve küleng adlarıyla geçer. Çok iri, uzun bacaklı, uzun boyunlu, kısa kuyruklu, sürücül kuşlardır. Gagaları kalın ve düzdür. Gençleri kahverengidir. Sesi gür, çığlıksı ve trompet tonundadır. Ağır kanat vuruşları ile sürüler halinde V oluşturarak uçarlar. 70 Leylek büyüklüğünde, uzun bacaklı, zarif boyunlu, parlak, duru güzel gözlü göçmen bir su kuşudur. Turnanın başının arka tarafında geriye doğru sarkan bir zülfü vardır. Tepesi, kanatlarının ucu, boynunun bir bölümü kara renktedir. Kanatlarında göz alıcı, mavi, kırmızı ve yeşil tüyler vardır. 71 Gururlarına düşkün, son derece sade bir hayat tarzını tercih eden turna kuşları, gökyüzünün engin maviliklerinde uçarken, her bir kanat vuruşları müziğin notaları gibi ahenkli, şiirin sözleri gibi armoniktir. 72 Aile dayanışması son derece iyi olan turnalar yürürken daima adımlarını sert atarak tek ayakları üzerinde yürürler. Hem bitkisel hem de hayvansal besinlerle beslenen turnalar gece konaklarken bir nöbetçi sürüyü bekler. Adına birçok türkü yazılan turnalar halk şiirinde uzaklarda kalan sevgiliye, haber ulaştıran bir saba rüzgârıdır. Latif tüyleriyle, beyaz ibiğiyle ve gövdesindeki kurşuni telekleriyle göz alıcı bir karşıtlık yaratan siyah göğüs tüyleriyle ile bilinen ve toplu halde yaşayan bir kuştur. Gözlerinin arkasından geriye doğru uzanan ipek gibi bir tüy demeti bu turnaya daha da güzel ve ilginç kılar. 73 Seyrani nin şiirlerinde turna, daima sevgiliye ulaşır. Bazen âşıktan bir haber ulaştırırken bazen de âşığın kendisi olabilmektedir: Üftadeyim bülbül gibi güle ben Çevrilirim turna gibi göle ben Yârin ismin aldım dilden dile ben Sürüklerim gömmek için sîneme 74 Turnanın yürüyüşü sevgilinin diyarına giden bir eda ile hareket eder. Seyrani nin bu şiirinde, turnanın tek ayağı üzerinde durup sonra sanki sekercesine ayağını yere vurması resmedilmiştir. Aşk u sevda koyun değil güdeyim Turna değil katarlayıp yedeyim 69 Mehmet Karabolat, Turnalar, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi- Turna Özel Sayısı, s. 28, Ankara, Ömür Ceylan,, Klasik Türk Şiirinde Turna ya Dair, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi- Turna Özel Sayısı, s. 28, Ankara, Şükrü Elçin, Türk Halk Edebiyatında Turna Motifi, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi- Turna Özel Sayısı, s. 28, Ankara, Gıyasettin Aytaş, Türkülerde Turna, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi- Turna Özel Sayısı, s. 28, Ankara, M. Karabolat, a.g.e. 74 Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 45, ş. E/1, d. 2

17 Everekli Seyranî Divanında Kuşlar 501 Senden gayri bilmem nere gideyim Eden sensin derde giriftar beni 75 Alevi-Bektaşi kültürü içerisinde riyakâr tavırlarıyla şiirlerindeki motifleri aynı paydada buluşturan şair, turnanın göç yolculuğu ile pirlere karışıp bade içme ritüellerine vurgu yapılmaktadır. Seyrani, bu şiirinde pirlere karışmadan ne bade olunup insanlara aşk derdinin verilebileceği ne de turna gibi sevgiliye giden göç kuşu olunabilir: Karışmadan evvel pirler göçüne Turna kılavuzu sanaman beni Bade olsam girsem kadeh içine Destur deyip dosta sunaman beni 76 A Tûti ( Papağan ):Çok çeşitli türleri olan papağan belli bir süre sonra insan sesini taklit ederek suni de olsa konuşma yetisini kazanabilen bir kuştur. Tatlı gıdalar ve meyvelerle beslenir Eski dönemlerde daha çok bir ayna yardımıyla konuşmaya alıştırılmışlardır. Türk şiirinde hem sevgilini kendisini hem şairi niteleyen bir benzetme unsuru niteliği taşımaktadır. Bazı halk hikâyelerinin de tûtînâme şeklinde derlendiği görünmektedir. 77 Kâfir diyen vaize rağmen aşk ehli olan şair papağana düzgün konuşmayı talim edenlerin olgun insanlara rehberlik eden cahil insanlar gibi olduğunu söylemektedir: Tutiye talim edenler o suhenperverliği Kâmile talim eden tarikte cahil erliği Dine mahrem değilken ad eder rehberliği Rehberimdir aşk rağmen vaizin tekfirine 78 A MİTOLOJİK KUŞLAR A Hümâ: Devlet kuşu anlamına gelen hümâ talih ve şansı temsil eder. 79 Canlı ele geçmeyen, yere konmayan bir kuştur. Zararlı hayvanları incitmez, yalnızca yırtıcı kuşları avlar ve onların kemiklerini yer. Kimin başına gölgesi değer ise zengin olur. 80 Hümâ'nınyaşadığı yer hakkkında çok çeşitli rivayetler vardır. Bu rivayetlere göre hümanın, Çin Cezayiri'nde, Hint Okyanusu adalarında, Kaf Dağı'nda, Hindistan'da, Deşt-i Kıpçak'ta, Bahr-ı Muhitde, Hıta-Hoten bölgesinde yaşadığı yolunda çeşitli rivayetler bulunmaktadır Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 77, ş. I/19, d Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 70, ş. I/9, d Ömür ceylan, a.g.e., s Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 226, ş. E/2, d F. Develioğlu, a.g.e. 80 Cemal Kurnaz, a.g.e., s H. Dilek Batislam, a.g.e., s. 187

18 502 Hulisi GÜRBÜZ Şair, tevekkül kapısına güvenerek beklenti içinde olmakla ancak talih kuşu olan bereketin geleceğini söylemektedir: Düş tevekkülü babına yalvar mücibüddavete Başını aç hazır ol tacı hüma-yı devlete 82 Ölmeden önce insan amelleri doğrultusunda kendini hesaba çekerek eşref-i mahlûkatın şans tacını başına koyan o Sultan ı; Cenab-ı Hakk ı bulmanın en büyük hünerdir: Olmasa ölmezden evvel ölmenin bir sureti Diline almazdı sultan enbiya bu sohbeti Sen senin başındaki tacı hümayı devleti Başına koymuş olan Sultanı bulmaktır hüner 83 A Anka: Anka kelimesi İbranice anak kelimesinden türemiştir. Anak, isim olarak gerdanlık, uzun boyunlu dev anlamlarına, fiil olarak ise gerdanlık takmak, boğmak, boğazı sıkmak anlamlarına gelir. 84 Üzerinde otuz kuşu temsilen renk alametleri olan zümrüdü anka batı mitolojisinde phoenıx adıyla bilinir. İran mitolojisinde ise anka Sanskritçede yırtıcı anlamına gelen saena kelimesine Farsça kuş anlamına gelen murg kelimesinin eklenmesi ile simurg ismini almıştır. Kafdağı nın tepesinde abanoz, sandal ve öd ağacından yapılmış bir köşk yuvada yaşar. Kanatlarını açtığında yeryüzünden güneşi kesen, insan yüzüne benzeyen, türleri renk renk, boynu çok uzun olan mitolojik bir kuştur. Yakaladığı insan ve hayvanı parçalayıp yediğinden dolayı insanları bedduasını alarak yok olmuştur. 85 SîmurgFeridüttinAttâr ınmantıku t-tayr, Ali ŞirNevaî ninlisanü t-tayr gibi eserlerde tasavvuf anlayışına göre otuz kuşun ulaşmak için uğraştığı mutlak varlığın temsilcisidir. Şair, Hz. İdris in terzilik mesleğine telmihte bulunarak O nun daha terzi olmadan endaze (ölçü) ile boyunu ölçtüğünü ve daha anka yaratılıp Kafdağı na gitmeden önce bin bir sır ile ihya olduğunu söylemektedir. İdris terziliği icat etmezden Endazeden geçti boyumuz bizim Anka yaratılıp Kafa gitmezden Bin bir sırra mazhar duyumuz bizim Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 227, ş. E/4, b Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 270, ş. R/9, d H. Dilek Batislam, a.g.e., s Cemal Kurnaz, a.g.e., s Haşim Nezihi Okay, a.g.e., s. 118, ş. L/19, d. 1

19 Everekli Seyranî Divanında Kuşlar 503 SONUÇ Şair- tabiat ilişkisi ve şairin tabiata yüklediği anlam boyutu üzerinde durarak EverekliSeyranî Divanı ndaki şiirlerin ışığında kuşların temsil ettikleri tasvirler üzerinde durduk. Bu çalışmamızı yaparken Haşim Nezihi Okay ın Develili (Everekli) Seyrani Hayatı ve Şiirleri adlı eserindeki hece ölçüsü ile yazılmış 219 ve 57 tane aruz ölçüsü ile yazılmış şiirleri esas aldık. Bu çalışmamız ile bilinen fakat pek az rastladığımız alıcı kuş türünün de Seyrani nin şiirleri münasebetiyle müstakil bir tür olduğunu su yüzüne çıkarmış olduk. Seyrani divanında toplam dört tane yırtıcı kuş (alıcı kuş, kartal, baykuş ve şahin), dokuz tane yırtıcı olamayan (bülbül, martı, tavus, kuğu, papağan, turna, horoz, güvercin, leylek)iki tane mitolojik kuş (anka, hüma) olmak üzeretoplamda onbeş tane kuş türünü tespit ettik. Bu denli kültürümüze yerleşen kuşların mahiyeti geleceğe intikal edecek kadar derin ve münevver bir anlam dünyasına sahiptir. Bu anlam dünyası Seyrani ninmizacına paralel olarak soğuk ve asabi bir havada ele alındığı vazgeçilmez gerçektir. KAYNAKÇA AYTAŞ, Gıyasettin, Türkülerde Turna, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi- Turna Özel Sayısı, s. 28, Ankara, 2003 BATİSLAM H. Dilek, Divan Şiirinin Mitolojik Kuşları: Hüma, Anka, Simurg, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi l,istanbul 2002 BEGENÇ, Cahit, Anadolu Mitolojisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1967 BİLMEN, Ömer Nasuhi, Büyük İslam İlmihali, Akçağ Yayınları, Ankara, 1996 BORATAV, Pertev Naili, Folklor ve Edebiyat II, Adam Yayınları, İstanbul, 1982 CAN, Şefik, Klasik Yunan Mitolojisi, İnkılap ve Aka Kitapevleri, İstanbul, 1970 CEYLAN, Ömür, Klasik Türk Şiirinde Turna ya Dair, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi- Turna Özel Sayısı, s. 28, Ankara, 2003 CEYLAN, Ömür, Kuşlar Divanı, Kapı Yayınları, İstanbul, 2007 ÇORUHLU, Yaşar, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2010 DEVELİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Sözlük, Aydın Kitapevi Yayınları, Ankara, 2007 ELÇİN, Şükrü, Halk Edebiyatı Araştırmaları I, Akçağ Yayınları, Ankara, 1997 ELÇİN, Şükrü, Türk Edebiyatında Tabiat, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1993 ELÇİN, Şükrü, Türk Halk Edebiyatında Turna Motifi, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi- Turna Özel Sayısı, s. 28, Ankara, 2003 ERGİN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2008 ERMAN Artun, Âşık Edebiyatı Metin Tahlilleri, Kitapevi Yayınları, İstanbul, 2010, s. 193 ERMAN Artun, Türklerde İslamiyet Öncesi İnanç Sistemleri-Öğretiler-Dinler

20 504 Hulisi GÜRBÜZ KARABOLAT, Mehmet, Turnalar, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi- Turna Özel Sayısı, s. 28, Ankara, 2003 KOCATÜRK, Vasfi Mahir, Türk Saz Şiiri Antolojisi, Ayyıldız Matbaası, Ankara,1963 KOCATÜRK, Vasfi Mahir, Türk Saz Şiiri Antolojisi, Ayyıldız Matbaası, Ankara,1963 KÖPRÜLÜ, Fuad,Türk Saz Şairleri, Milli Kültür Yayınları, Ankara, 1962 KURNAZ, Cemal, Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü - Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, H Yayınları, İstanbul, 2009 Meydan Larousse- Büyük Lugat ve Ansiklopedi, Sabah Gazetesi Yayınları, c.1, İstanbul MORAN, Berna, Edebiyat Kuramları Ve Eleştiri, İletişim Yayınları, İstanbul, 2010 NASKALİ, Emine Gürsoy Altun,Hilal Oytun, Av Ve Avcılık Kitabı, İstanbul, 2008, s.252 OKAY, Haşim Nezihi, Develili (Everekli) Seyrani Hayatı ve Şiirleri, İstanbul MaaarifKitaphanesi, İstanbul, 1953 OKUYUCU, Cihan, Divan Edebiyatı Estetiği, Kapı Yayınları, İstanbul, 2010 ÖMÜR Ceylan,, Klasik Türk Şiirinde Turna ya Dair, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi- Turna Özel Sayısı, Ankara, 2003 ÖZTELLİ, Cahit, Dertli ve Seyrani Hayatı Sanatı Şiirleri, Varlık Yayınları, İstanbul, 1953 Pir Sultan Abdal Hayatı ve Şiirleri, Halk Şairleri Serisi- 2, İstanbul Maarif Kitaphanesi ve Matbası, TOPÇU, Nurettin, Kültür Ve Medeniyet, Dergâh Yayınları, İstanbul,2008, s.145 TOPLU, Bayram, Farklı Coğrafyanın Aynı İnsanları, (Molla Niyaz ve Âşık Seyrani), TURKISH STUDIES, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/3 Winter 2014, p , ANKARA (