[1] 10. SINIF DİL VE ANLATIM DERS NOTLARI. Görsel malzemenin en az espri kadar konuşmanıza ilgi ve tat katacağını unutmamalıyız.

Transkript

1 1 10. SINIF DİL VE ANLATIM DERS NOTLARI I. ÜNİTE SUNUM-TARTIŞMA-PANEL 1. SUNUM İnsan hayatı, bir toplumun içinde mevcuttur. Bu toplumda her an insanlarla iletişim içindeyiz. Konuşurken, yazarken, bakarken her zaman bir iletişimle, bir sunumla karşı karşıyayız. Lokantayı seçerken bile garsonların servisine dikkat ederiz. Garsonun dış görünüşü, işteki ustalığı, müşteriye karşı tavrı o lokantayı seçmemizde birinci derecede etkilidir. Yemekler çok güzel ve kaliteli olabilir; ancak onu sunan bunu gerektiği gibi sunmuyorsa yani kendisi bal; yüzü sirke satıyorsa, yemekler ne kadar kaliteli olsa da asla bir daha orayı tercih etmeyiz. Öğretmenlerimiz derslerde cd, vcd, tepegöz, slayt, internet, bilgisayar gibi teknolojilerden yararlanırlarsa; dersi daha iyi sunmak için gayret ederlerse bizim dersi daha iyi anlamamızı sağlarlar. Sonuç olarak hayatımızın her köşesinde karşılaştığımız sunum konusunu bilmek ve en etkili biçimde kullanmamız gerekir. Bilgileri yenileyen, pekiştiren, hatırlatan, önemli noktaları öne çıkaran; bir çalışma sonucunu açıklayan; laboratuvar araştırmalarını sunan, anket sonuçlarını ifade eden; önemli olay ve olguları dile getirmek üzere yapılan konuşmalara sunum adı verilir. Sunumda amaç; bilgileri yenileme, araştırma ve anket sonuçlarını değerlendirme, bilime katkıda bulunmadır. Sunumlarda dinleyici kitlesinin, konuya ilgi duyan kişilerden oluşur ve sunumda eldeki teknik imkânlardan yararlanmaya özen gösterilir Sunumdan Önce Yapılması Gerekenler Sunumu yapan kişinin sunumdan önce bazı noktalara dikkat etmesi gerekir: Öncelikle bir konu seçilmelidir. Bu konu güncel olmalıdır. Sunumun hazırlığında bol ve değişik kaynaktan yararlanmak faydalıdır. Sunum yerinin daha önceden görülmesi gerekir. Prova yapma, kullanacağı malzemelerin kontrolü sunumu yapan kişinin amacına ulaşmasında yararlı olacaktır. Görsel malzemenin en az espri kadar konuşmanıza ilgi ve tat katacağını unutmamalıyız. Görsel Malzemenin Kullanılış Amacı: Dinleyicilerin verilen bilgileri iyi algılamaları için, Fikirleri, kavramları vb. anlatırken zaman kazanmak için, Yanlış anlamalardan kaçınmak için, Fikirleri sağlamlaştırmak için, Tat ve espri katmak içindir. İyi hazırlanmış görsel malzemeyi, konuşmacı konuyla güzel ve uyumlu bir şekilde kullandığı zaman başarılı olur. Aksi durumlarda görsel araçlar dinleyicinin dikkatini dağıtabilir. Başka konuşmacı görsel malzeme kullanıyor diye değil, sizin konuşmanız görsel malzeme gerektiriyorsa kullanmalısınız. Rakamlar, söylendiklerinde anlaşılmaları güç şeylerdir. Görsel olarak sergilendiklerinde daha kolay anlaşılır. Konuşmada; %55 görüntü, %38 ses, %7 sözler etkili olduğuna göre buradan görsel materyallerin önemi daha iyi ortaya çıkar. Bu yüzden sunum esnasında, kullanılan görsel materyallerde, slaytlarda, konunun önemli yönlerini belirten özlü, açık ve etkili ifadeler yer almalıdır. Slaytlarla konuşma eş zamanlı olarak verilmelidir. Sunumda, gerektiğinde daha önce hazırlanmış bazı belgeler, grafikler ve şekiller kullanılabilir. Malzemeleri bir başkası kullanacak ise konuşmacı ile malzemeleri kullanan kişi arasında uyum kaçınılmazdır. Sunumda gereksiz ayrıntılara girilmemesi gerekir. Sunum Sonrasında Yapılması Gerekenler Sunum yapan konuşmacı sunumdan sonra dinleyicilerin soru sormalarına müsaade etmelidir. Konuşmacı sorulan sorulara tartışmaya girmeden doyurucu, açık ve net cevaplar vermelidir. 2. TARTIŞMA Farklı görüşlerde kişilerin bir araya gelerek bir konuyu çözümlemek, kendi görüşlerini açıklamak ve kanıtlamak, karşı tarafın zayıf yanlarını ortaya koymak için yaptıkları konuşmalara tartışma denir. Sunum Sırasında Yapılması Gerekenler Sunum esnasında ciddi, ağırbaşlı, temiz ve derli toplu görünüm önemlidir. Sunum yapacak kişi konuşma anında ses tonuna, jest ve mimiklerine, sahneyi veya kürsüyü rahat kullanmaya özen göstermelidir. Konuşmacının dinleyicilerle, başta bakışlar olmak üzere, vücut diliyle iletişim kurması daha etkili olur. Konuşmacının, ses ve kelimelerin doğru telaffuzuna özen göstermesi gerekir. Sunumda, bilgisayar, cd, disket, projeksiyon cihazı, slayt makineleri, mikrofon gibi teknolojik araçlardan faydalanabiliriz. [1] Sözlü anlatım türlerinden olan tartışmanın kendine özgü bir yapısı vardır. Tartışma her konuda yapılabilir. Bir kitap, bir makale, bir film, bir tiyatro oyunu, bir siyasi düşünce veya toplumu yakından ilgilendiren bir sorun tartışma konusu olabilir. Bu açıdan tartışmada konu önceden belirlenir. Bu konunun tartışmaya ve konuşmaya değer niteliklerinin olması gerekir. Çünkü tartışmada amaç, gerçeğe ulaşmaya çalışmak ve gerçekleri ortaya çıkarmaktır.

2 2 Tartışmanın Aşamaları Tartışmada önce konu belirlenir. Konunun tartışılacağı mekân düzenlenir, araç gereçler belirlenir. Tartışma sonunda konuyla ilgili genel bir değerlendirme yapılarak tartışma özetlenir. Tartışılan konu, hem olumlu hem olumsuz taraflarıyla ele alınır. Ancak tartışmada duygusallığın yeri yoktur. Çünkü konu, duygulara göre değil, bilgi, belge ve kanıtlara dayanılarak yapılır. Tartışmada konuşmacılar sabırla dinlenmeli, görüşler hoşgörüyle karşılanmalıdır. Tartışmada Başkanın Görevleri Tartışmada bir başkan ve konuşmacılar vardır. Başkan konu hakkında özet bilgiler verir, konuyu dinleyicilere tanıtır. Konunun özelliklerini verirken tartışmanın ilkelerini ve sınırlarını da hatırlatır. Sorularla tartışmacıları yönlendirir. Süreleri belirler ve takip eder. Başkan, konuşmacılara konuşabilecekleri rahat bir ortam hazırlamakla, konuşmacıların konu dışına çıkmasını engellemekle, kısır ve yaralayıcı tartışmaları önlemekle sorumludur. Ayrıca başkan, konuşmacılara karşı tarafsız davranmalı, program sonunda bütün görüşleri toplayarak bir sonuca ulaşmalıdır. Tartışmada ön yargılardan kaçınılmalı, konuşanların sözü kesilmemelidir. Bağırmaktan kaçınılmalı, tartışma kişiselleştirilmemelidir. Konu dışına çıkılmamalı, örnekler düşünceleri destekleyici nitelikte olmalıdır. Tartışmaların belli bir topluluk karşısında yapılanlarına topluma açık tartışma denir. Dinleyiciler karşısında yapılan bu tartışmalarda amaç kamuoyu oluşturmak, karşılıklı fikir alışverişinde bulunmak, dinleyicilerin bilgi ve görgülerine göre konuşulanlardan sonuçlar çıkarmasını sağlamaktır. Belli bir topluluk karşısında yapılan tartışmalar kendine özgü niteliklerine göre isimlendirilir. Bunlar panel, açık oturum, sempozyum (bilgi şöleni) forum ve münazaradır. 3. PANEL Panel tartışma türlerinden bir tanesidir. Toplumu ilgilendiren bir konunun dinleyiciler önünde, sohbet havası içinde, uzmanları tarafından tartışıldığı konuşmalara panel denir. Panelde de bir başkan bulunur. Konuşmacı sayısı 3 ile 6 arasında değişebilir. Konuşmacılar, uzmanı oldukları konunun ayrı birer yönünü ele alırlar. Konuşmalar, açık oturumda olduğu gibi başkanın verdiği sıraya ve süreye göre yapılır. Açık oturum ile panel özellikleri yönüyle birbirlerine çok benzerler. Hatta bazı kitaplarda panel ile açık oturum aynı konuşma türü olarak verilir. Ancak arada bazı farklar vardır. [2] Panelde amaç, seçilen konuda değişik düşüncelerin ortaya çıkmasını sağlamaktır. Bir gerçeğin ortaya çıkarılması, bir sonuca götürülüp bir karara bağlanması amacı yoktur. Panel bu yönüyle açık oturumdan ayrılır. Açık oturumda somut bir sonuç elde edilmesi amaçlanırken panelde konunun farklı yönleriyle aydınlatılası amaçlanır. Dinleyicilerle konuşmacıların bir konu üzerinde birlikte düşünme isteği çevresinde düzenlenmesi sebebiyle açık oturuma nazaran daha samimi bir ortamda gerçekleşir. Panelin sonunda, dinleyiciler panel üyelerine soru sorabilirler. Tartışma dinleyicilere de geçerse o zaman panel, forum şekline dönüşür 4.AÇIK OTURUM Geniş halk kitlelerini ilgilendiren bir konunun, uzmanlarınca bir başkan yönetiminde dinleyici grubu önünde tartışıldığı konuşmalara açık oturum denir. Açık oturum, büyük bir salonda dinleyiciler önünde yapılabileceği gibi stüdyoya davet edilen dinleyiciler önünde veya dinleyici grubu olmadan da radyoda ya da televizyonda yapılabilir ki bu yönüyle panelden ayrılır. Konuşmacı sayısının üç veya beş kişi olarak tespit edildiği açık oturumlarda başkan önce konuyu açıklar, sonra konuşmacıları tanıtır ve sırayla söz verir. Başkanın konu hakkında bilgi sahibi olması gerekir. Başkan, sırasıyla ve dönüşümlü olarak konuşmacılara sorular yöneltir, gerektiğinde kısa bir değerlendirme yapar. Tartışma boyunca tarafsız olmak, konuşmacılara verilen süreyi dengeli bir şekilde ayarlamak, tartışma kurallarının dışına çıkılmasını engellemek başkanın görevleri arasındadır. Açık oturumun süresi konuya göre ayarlanmalıdır. 5.BİLGİ ŞÖLENİ (SEMPOZYUM) Bir konunun çeşitli yönleri üzerinde, aynı oturumda, konunun uzmanı değişik kimseler tarafından (çoğunlukla akademik konularda) yapılan seri konuşmalara bilgi şöleni (sempozyum) denir. Bilgi şöleni, diğer konuşma türlerine göre daha ilmi ve ciddi bir sohbet havası içinde geçer. Konuşmacılar, konuyu kendi ilgi alanları açısından ele alırlar. Mesela, Yunus Emre konulu bir bilgi şöleninde konuşmacılardan biri onun yaşadığı dönemdeki siyasi gelişmeleri ele alırken; bir başkası Yunus Emre'nin şiirlerindeki insan sevgisinden bahsedebilir. Bilgi şöleninde amaç, konuyu tartışmak değil, uzmanları tarafından olumlu ve olumsuz yönleriyle değerlendirilerek konuya bir çözüm üretmektir. Konuşmaların sonunda oturum başkanı, konuyu özetler ve çıkan sonucu dinleyicilere aktarır. Bilgi şölenini, oturum başkanı yönetir. Konuşmacı üyelerin sayısı üç ile altı arasında değişebilir.

3 3 Üyelerin konuşma süreleri genellikle beş dakikadan az, yirmi dakikadan çok olmaz. Bilgi şöleni, konunun önemine ve uzunluğuna göre oturumlar halinde, ayrı salonlarda birkaç gün boyunca da sürebilir. Bu nitelikteki konuşmalar genellikle akademik konularda olur. Sempozyumların her aşamasında konu ile ilgili dağıtılan bildiriler ile sorun çözümlenmeye çalışılır. Bildiri (tebliğ), bilimsel bir konuyu ele alan ve bilimsel toplantılarda okunup tartışılan metinlerdir. Hazırlanan bildirilerin, yazılı bir metin olarak makale özelliği taşıması nedeniyle konunun önemli hatlarını belirtecek nitelikte olması gereklidir. Sempozyumda konuşulan konular, ifade edilen düşünceler, ulaşılan sonuçlar sempozyum sonunda basılarak kamuoyuna duyurulur. 6.FORUM Latince kökenli bir sözcük olan forum eski Roma ve Yunan da toplumu ilgilendiren sorunların çözümü için agoralarda (kent meydanı) toplanan halkın, sorunu hep birlikte tartışarak karara bağladığı toplantı anlamına gelmektedir. Forum, toplumsal bir sorunun geniş bir kitle önünde ayrıntılarıyla tartışıldığı, tüm dinleyicilerin eşit söz hakkına sahip olduğu, demokratik katılımın en etkili biçimde işlediği tartışma türüdür. Forumda konuşmacıların kesin bir sayısı yoktur. Konuya ilgi duyan ve konu hakkında yeterli bilgisi olan herkes, forumda konuşmacı olarak söz alabilir. Katılımcıların sayısı itibariyle diğer tartışma türlerinden ayrılır. Panel, açık oturum ya da sempozyumda görülen dinleyici konuşmacı ayrımı forumda ortadan kalkar. Forumun amacı: Dinleyicilere düşüncelerini anlatma fırsatı vermek, bu sayede onların konu üzerinde düşünmelerini sağlamak. Konu ile ilgili bilgisi ve deneyimi bulunan dinleyicilere konuşma fırsatı vermek. Konu ile ilgili ortaya çıkmış yanlış anlamaları düzeltmek, görüşleri bir kez daha gözden geçirmek. Forumu yöneten başkanın sorumlulukları, katılımcı sayısının çokluğundan ve farklılığından ötürü diğer anlatım türlerindeki başkanlardan daha fazladır. önleyebilecek uzlaştırıcı, toparlayıcı bir otoriteyi sahip bir kişi olması gerekir. Forumun sonunda başkan konuşmacıların ve dinleyenlerin görüşlerini özetler. Günümüzde televizyon, radyo veya internet gibi alanlarda da forum düzenlenebilmektedir. 7.MÜNAZARA Birer cümle halinde ifade edilen bir tezle antitezin, iki grup arasında bir hakem heyeti (jüri) huzurunda tartışıldığı konuşmalara münazara denir. Diğer tartışma türlerinde yarışma kaygısı olmadığı halde, münazaralar birer fikir ve söz yarışmasıdır. Bir başkan yönetiminde, jüri önünde yapılan münazarada gruplardaki konuşmacı sayısı bir ile dört arasında değişebilir. Her grup kendi grup sözcüsünü (veya başkanını) önceden belirler. Münazaranın uygulanış şekilleri arasında küçük farklılıklar olmakla birlikte grup sözcüleri sırasıyla gruptaki arkadaşlarını tanıtırlar ve konuyu hangi yönlerden ele alacaklarını belirtirler. Daha sonra grup üyeleri konuşmalarını yapar. Son olarak sözcüler savunmalarını yaparak münazarayı bitirirler. Jüri, konuşmacıların hazırlıklarını, savunmalarını ve konuşmadaki başarılarını göz önünde bulundurarak bir değerlendirme yapar ve galip tarafı belirler. Münazaralar genellikle sınıf ortamında yapılan tartışmalardır. Münazara konularından örnekler: -Başarıya ulaşmak için zekâ mı, çalışmak mı önemlidir? -Çocuğun eğitiminde anne mi yoksa baba mı önemlidir? -İnsan mı doğaya, doğa mı insana hâkimdir? -Uygarlığın gelişmesinde sanat mı, bilim mi önemlidir? -Kişiyi suç işlemeye kişisel özellikleri mi, toplum mu iter? -Gençliğin bunalımında ideal yokluğu mu yoksa eğitim eksikliğimi etkendir? Bu nedenle başkanın, Konu hakkında derinlemesine bilgi sahibi olması gerekir. Olay ve konuşmaları kısa sürede algılaması gerekir. Farklı düşünceler arasında ilgiyi kurabilecek kültür, yetenek ve hoşgörüye sahip olması gerekir. Farklı düşüncelerin çatışmasını önleyebilecek, konuşmaların akışında yaşanabilecek tatsızlıkları [3]

4 II. ÜNİTE ANLATIM VE ÖZELLİKLERİ 1. ANLATIMA HAZIRLIK Kişinin iletmek istediklerini belli bir dilin kuralları içinde sözlü ya da yazılı olarak dışa vurmasına anlatım denir. Anlatımda zihinde tasarlananların dile dönüştürülmesi söz konusudur. Anlatım iki şekilde gerçekleşir: Sözlü anlatım ve yazılı anlatım. Sözlü anlatım, duygu ve düşüncelerin sözle yani konuşma yoluyla anlatılmasıdır. Sözlü anlatımda konuşan ve dinleyen veya dinleyenler vardır. Yazılı anlatım, duygu ve düşüncelerin, olay veya durumların belli bir planla yazıya dökülerek anlatılmasıdır. Sözlü anlatım anlıktır, geçicidir. Yazılı anlatım metne dayalı olduğundan kalıcıdır. Yazılı anlatımda başarılı olmak için her şeyden önce sözcüklerin doğru ve yerinde kullanılması gerekir. Kapalı anlatımdan uzak durulmalı, sade bir anlatım kullanılmalıdır. Ayrıca yazılı anlatımda konu, bir plan dâhilinde anlatılmalı, yazı hem doyurucu hem inandırıcı olmalıdır. 4 Duygu veya düşünceler ister sözlü ister yazılı olarak ortaya konsun bir hazırlık gerektirir. Bu hazırlık süreci, birbirine bağlı farklı aşamaları içerir. Bunlar konuyu seçmek, amaç belirlemek, bilgi toplamak, sentez yapmak, anlatım yöntemini belirlemek, bütünlük oluşturmak, dipnot koymak ve kaynakça hazırlamaktır. Konuyu Seçme Konu, yazının temelini oluşturur. Çünkü yazar, duygu ve düşüncelerini bir durum, olay, olgu veya sorundan yola çıkarak işler. Bu açıdan yazara, düşüncelerini iletme olanağı veren temel öğe, konudur. Konu geniştir, her konuda yazı kaleme alınabilir. Konu işlenirken yazarın, konu hakkında bilgi sahibi olması önemlidir. Bunun yanında yazar, konusunu seçerken okurun ilgisini de dikkate almalıdır. Hakkında yeterli bilgi sahibi olunmayan konularda yazmak, yazının etkisini azaltabilir. Amaç Belirleme Amaç, yazarın yazısını yazma nedenidir. Yazarın konudan hareketle okura iletmek istediği temel düşünce, yazının amacıdır. İleti, yazının belkemiğidir. Yazı, onu açıklayan, tamamlayan ve ona hizmet eden düşüncelerle desteklenerek geliştirilir. Yazarın neyi, nasıl ve niçin anlatacağını belirlemesi, ona düşüncelerini daha planlı olarak verme kolaylığı sağlayacaktır. Bu, yazıdaki dağınıklığın önüne geçecek, yazarın okura daha yararlı olmasını sağlayacaktır. [4] Bilgi Toplama Konuyu ve amacını belirleyen yazar, kendisi için gerekli olan bilgileri kendi düşünce birikiminden ve deneyimlerinden elde edecektir. Ancak bunlar her zaman yeterli olmaz. Düşünsel bir metin geliştirilirken yazar, kendi dışındaki bilgi kaynaklarına da ulaşmalıdır. Şimdi yazarın, araştırma yoluyla

5 ulaşacağı bilgi kaynakları üzerinde duralım. Bu kaynaklar gözlem, kaynak araştırması, okuma, özet çıkarma, not alma ve alıntı yapmadır. Bir nesnenin, olayın ya da bir gerçeğin, niteliklerini bilmek amacıyla, dikkatli ve planlı olarak ele alınıp incelenmesine gözlem yapma denir. Görmek, bakmaktan farklı bir eylemdir. Varlık ve olayları benzerlerinden ayıran özelliklerin belirlenmesi gözlemde oldukça önemlidir. Özellikle betimlemenin kullanıldığı anlatım türlerinde gözlem tekniği büyük öneme sahiptir. Yazarın kaleme alacağı konu ile ilgili farklı kaynaklardan yararlanmasına kaynak araştırması denir. Kaynak araştırması konuyu kapsamlı bir şekilde öğrenmek için gereklidir. Yazar, işleyeceği konuyla ilgili bilgileri gazete, dergi, ansiklopedi gibi kaynaklardan okuma yoluyla elde eder. Okuma en önemli bilgi kazanma ve bilgileri genişletme yoludur. Yazılı bir metni, özünü bozmadan, kısa cümlelerle, ana çizgileriyle yeniden yazmaya özet çıkarma denir. Özette metnin iyi okunması, konu ve iletinin saptanması gerekir. Özette ayrıntılara yer verilmez. hem anlatımı düzenler hem anlatılanların etkileyici olmasını sağlar. Bütünlük Oluşturma Bir metinde anlatılan konu kadar anlatılanların iyi bir planla ortaya konması da önemlidir. Yazı veya konuşmadaki bütünlük, konunun anlaşılırlığını ve akılda kalmasını kolaylaştıracaktır. Dipnot Koyma Yazarın metinde geçen kimi bilgilerle ilgili sayfa altına veya çalışmanın sonuna konulan açıklama veya kaynak bilgisine dipnot denir. Dipnot sayesinde alıntıların aktarıldığı kaynak belirtilir. Dipnotlar, o konuda yazmak isteyenlere başvuru kolaylığı sağlar. Kaynakça Hazırlama Yazı ya da eserin hazırlanma sürecinde yararlanılan kaynakların verildiği listeye kaynakça (bibliyografya) denir. Bu listede yararlanılan kaynakların adı, yazarı, yayımlandığı tarih, yayınevi gibi bilgilere yer verilir: Örn: SAFA, Peyami (2000), Fatih-Harbiye: Ötüken. 5 Bir metinde, bir konuşmada iletilenleri unutmamak, daha kolay hatırlayabilmek amacıyla maddeler hâlinde, ana çizgileriyle belirlemeye, yazmaya not alma denir. Not alma yazı veya konuşmayı iyi anlamayı gerektirir. Bir metin oluşturulurken başka bir yazarın yazısından ya da kitabından alınmış parçaya alıntı denir. Alıntıda amaç, yazarın kendi düşüncelerini alanında uzman başka kişilerin düşüncelerinden hareketle daha belirgin hâle getirmek ve kanıtlamaktır. Alıntılar tırnak içinde aktarılır. Sentez Yapma Parçaları bir araya getirip bir bütün olarak birleştirmeye sentez denir. Sentez yazılı bir metinde elde edilen bilgilerin bir elemeden geçirilmesiyle gerçekleştirilir. Bu sayede mevut bilgilerden yeni sonuçlara ulaşılabilir. Anlatım Yöntemi Belirleme Bir duygu, düşünce veya konuyu söz veya yazıyla bildirmeye anlatım denir. Duygu ve düşünceler farklı anlatım yöntemleriyle dile getirilebilir. Bunun için yazarın, anlatacağı konuya göre bir yöntem belirlemesi gerekir. Çünkü bilimsel bir konu ile bir olay aynı şekilde anlatılmaz. Yazar bazen açıklama yöntemine, bazen kanıtlama yöntemine, bazen öyküleme yöntemine, bazen betimleme yöntemine başvurur. Yer yer konu ve amaca uygun olarak örneklendirmelere, karşılaştırmalara, tanımlamalara, sayısal verilere başvurur. Böylece düşüncelerini kanıtlarken, betimleme yaparken veya bir olaydan söz ederken farklı anlatım yöntemleri kullanmış olur. Bu, [5]

6 2. ANLATIMDA TEMA VE KONU 3. ANLATIMDA SINIRLANDIRMA 6 Tema, metinde üzerinde durulan duygu, düşünce ve hayalin en genel, en soyut ifadesidir. Özlem, sevgi, nefret, sevinç birer temadır. Konu, hakkında konuşulan, söz söylenen nesne, olay, durum ya da kavramdır. Temanın belli bir bağlamda kişi, yer, zaman ve durum bildirecek şekilde sınırlandırılması, somutlaştırılmasıdır. Bir temaya hangi bakış açısından yaklaşacağımızı ve ne söyleyeceğimizi belirleme işi temadan konuya geçiştir yani konunun belirlenmesidir. Tema ile konu karıştırılmamalıdır: Tema daha genel anlamda olanı, konu ise daha kısmi olanı(özeli) kapsar. Konu görmek ve izlemek ile algılanabilirken tema daha çok kavranır. Tema, metinde genel olarak söz edilen, konu ise metinde özel olarak söz edilendir. Tema, düşünce olarak yapıt dışında da var olur. Konu ise temanın parçada somutlaşması, duyguların sözcüklerle resmedilmesidir. Tema bir veya birkaç sözcükle ifade edilebilir. Konu ise yargı niteliği taşımayan genel bir kavram veya ifadedir. Örnek: Tema: Korku Konu olarak sınırlandırılması: Küçük bir çocuğun karanlıktan korkması Yaşlı bir insanın ölümden korkması Öğrencinin sınavda başarılı olamama korkusu Çalışanın işten çıkarılma korkusu Bir insanın yükseklik korkusu Tema: Arkadaşlık Konu: Arkadaşlığın faydaları İyi bir anlatım ortaya koymak için yazarın konuyu seçtikten sonra onu sınırlandırması gerekmektedir. Yazarın konuyu sınırlandırması, konunun iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Çünkü kapsamı belirlenmemiş bir yazı okuru sıkar, onun dikkatini dağıtır. Aynı zamanda iletiyi etkisiz hâle getirebilir. Konunun sınırlandırılmasının ne denli önemli olduğunu şu örnekle somutlayabiliriz. Biliyoruz ki futbol sahasındaki çizgiler olmasaydı futbol kurallarının belirlenmesi zorlaşırdı. Kurallar belirlenmeyince oyunun nasıl oynanacağı konusunda karmaşa yaşanırdı. Nasıl ki futbol sahasındaki çizgiler futbolun oynanacağı alanı sınırlandırarak oyunun bu sınır içerisinde oynanmasını sağlarsa konunun sınırlandırılması da düşüncelerin derli toplu anlatılmasını sağlar. Yoksa konu dağılır, verilmek istenen mesaj yani ana düşünce açıklığını kaybeder. Yazılarda kullanılan başlık, metnin temasını sınırlandıran ve somutlaştıran bir göstergedir. Başlık, okuyucuya neyin, niçin anlatıldığını sezdiren, metnin konusunu kısaca tanıtan, onları yalın ve etkileyici biçimde özetleyen sözdür. Soyut olan kavramlar (tema), anlatım sırasında bağlam (yer), kişi, zaman, ifade ve anlatım biçimi ile somut hale getirilir. Anlatıcının tavrı ve amacı da temanın sınırlandırılmasında etkilidir. Anlatımın sınırlandırılmasında genelden özele doğru gitmeye özen göstermemiz gerekir. Örnek: Sanat-edebiyat-roman psikolojik roman- Eylül Canlı-hayvan-suda yaşayan havyan-balık-kefal Tema: Mutluluk Konu: Mutluluğa ulaşma yolları.. Farklı metinlerde tema ve konu ortak olabilir ama bu metinlerin ifade ediliş tarzı, biçimi farklı olabilir. Örneğin iki metinde İstanbul u anlatabilir ama tarz farklı olabilir. Tema konu ve ifade ediş şeklinin hepsine birden içerik (muhteva) denir. Tema : Kaygı Konu olarak sınırlandırılması: 1.basamak :Sınav kaygısı 2.basamak :Üniversite sınavı kaygısı 3.basamak :Lise son sınıf öğrencisi olan Merve nin yaklaşan üniversite sınavı yüzünden yaşadığı kaygı Tema :Tiyatro Konu olarak sınırlandırılması: 1.basamak: Türk tiyatrosu 2.basamak: Milli Edebiyat Döneminde Türk tiyatrosu 3.basamak: Faruk Nafiz Çamlıbel in tiyatro eserleri [6]

7 4. ANLATIMIN VE ANLATICININ AMACI Anlatımımızı amacımıza göre yönlendirir, amacımıza göre biçimlendiririz. Acaba söze ve yazıya başlarken amacımız ne olabilir? Bu soruya verilebilecek cevapları dört maddede toplayabiliriz: 1. Bir şeyi açıklama, bir düşünceyi aydınlatma, bir durum ya da karakteri inceleme, bir terimi tanımlamayı isteyebiliriz. Bu durumda amacımız, okura bilgi vermektir. (..... Anlatım) 2. Okurun bir konu üzerindeki yerleşmiş duygu, düşünce, davranış ve kanılarını değiştirmeyi amaçlamış olabiliriz. ( Anlatım) Bilimsel metinlerde amaç öğretmedir ve bu amaç açıklayıcı anlatımla gerçekleştirilir. Nesnel bir anlatım söz konusudur ve anlam kesindir. Dil göndergesel işleviyle; sözcükler gerçek ya da terim anlamlarıyla kullanılır. Edebi metinlerde estetik bir kaygı güdüldüğünden sezdirme, çağrıştırma ve bir güzellik oluşturma amaçlanır. Bu da betimleyici ve öyküleyici anlatımla gerçekleşir. Daha çok mecaz veya yan anlamlı sözcükler, sanatlı ve yoruma açık ifadeler kullanılır. Felsefi metinlerde okura bir dünya görüşü kazandırmak, yerleşik kanılara farklı bir bakış açısı oluşturmak hedeflediğinden amaç tartışmacı anlatımla gerçekleşir. Soyut anlamlı sözcükler oldukça sık kullanılır. 3. Duyduklarımızı, gördüklerimizi okurun bizimle birlikte duymasını veya görmesini amaçlarız. Bir bina, bir hayvan, bir sokak, bir ev, birinin yüzü gibi. Yani okurda izlenim kazandırmak isteyebiliriz. ( Anlatım) 7 4. Okuru bir olay içinde yaşatmak isteyebiliriz. Bu, olmuş ya da olabilecek herhangi bir olay olabilir. Bunda da amacımız, olayları bir oluş içerisinde anlatma olacaktır. (.. Anlatım) Anlatımımıza yön veren bu dört amaç, dört anlatım biçimi ni ortaya çıkarmaktadır. Bunlar; öyküleyici anlatım, betimleyici anlatım, açıklayıcı anlatım ve tartışmacı anlatımdır. Etkili bir iletişim için iletişim öğeleri sağlıklı olmalıdır ve dil en doğru şekliyle kullanılmalıdır. İletişim ögelerini kısaca hatırlayalım: İletiyi gönderene gönderici, iletiyi alana alıcı, göndericinin vermek istediği mesaja ileti, iletiyi gönderme şekline kanal, iletişimin gerçekleştiği ortama bağlam, alıcının iletiyi algılayarak verdiği cevaba dönüt denir. Her anlatımda anlatıcı (gönderici) ile okuyucu veya dinleyici (alıcı) arasında bir ilişki vardır. Anlatıcı üslubunu alıcının niteliklerine göre belirler, bazı değişiklikler yapar. Üslup: Sanatçının duyuş, düşünüş ayrılığı ve kendine özgü ifade tarzıdır. Anlatımda üslup, sadece iletişim kurulan kişinin özelliklerine göre değil ele alınan konuya ve yazarın amacına göre de değişiklik gösterir. [7]

8 8 5. ANLATIMDA ANLATICININ TAVRI Anlatımda başarı, işlenen konu, üslup kadar anlatıcının tavrı ile de doğru orantılıdır. Bir olay, bir durum karşısında kişinin takındığı davranışa tavır denir. Anlatıcı, konuyu işlerken öznel ya da nesnel, somut ya da soyut, doğrudan ya da dolaylı bir anlatım seçebilir. Dolayısıyla anlatımı, anlatıcının seçtiği bu tavır belirler. Öznel Anlatım: Anlatıcının kendi duygu ve düşüncelerinden yola çıkarak yaptığı anlatıma öznel anlatım denir. Anlatıcı, kişisel değer yargılarını yansıtarak yorum yapar. Öznel yaklaşım, bireysel deneyimlerin, duygu ve düşüncelerin yönlendirmesiyle şekillenir. Dolayısıyla böyle metinlerde dile getirilenlere başkaları katılmayabilir. Çünkü bunlar kişiden kişiye değişen, kanıtlanamayan ifadelerdir. Konya, Türkiye nin en güzel şehridir. ifadesi öznel bir ifadedir çünkü içerisinde geçen güzel kavramı kişiseldir ve bir başkası bu görüşe katılmayabilir. Örnek Cümleler: -Dostluğun olmadığı yerde insanca hiçbir değerin gelişebileceğine inanmıyorum. - En iyi tatil, ormanda yapılan tatildir. -İyi bir romancı, şiir yazamaz; ama iyi bir şair, roman yazabilir. Nesnel Anlatım: Anlatıcının, kişisel duygusunun, görüşünün, yorumunun yer almadığı ifadelerdir. Bu ifadeler kişiden kişiye değişmez. Doğruluğu ya da yanlışlığı kolayca kanıtlanır. Bilgi verme amaçlı metinlerde yoğun bir şekilde kullanılır. Konya Türkiye nin yüzölçümü en büyük şehridir. İfadesi doğruluğu tartışılmaz bir ifadedir, bu nedenle nesneldir. Örnek Cümleler: -Dün izlediğimiz oyunda dört kadın, üç erkek oyuncu rol almıştı. -Türkiye Avrupa Topluluğu na girebilmek için çeşitli girişimlerde bulundu. -Öykünün yanı sıra birçok şiir yazmış, bunlardan bazıları bestelenmiştir. Doğrudan Anlatım: Bir kişinin sözünü herhangi bir değişiklik yapmadan aktarmaya doğrudan anlatım denir. İfade, bu tip bir anlatımda söyleyen kişinin ağzından çıktığı gibi aynen aktarılır, yorum katılmaz. Aktarılacak olan söz genelde ya tırnak içine alınır ya da tırnak kullanılmayacaksa sözün bittiği yer virgülle ayrılır. Örnek Cümleler: -Can Yücel: Her zaman acıların en büyüğünü kendi kendimize çekeriz. der. -Okul müdürü: Okullar 13 Haziran da tatile girecek. dedi -Bu konuda atalarımız: "Cesurun bakışı, korkağın kılıcından keskindir." der. -Bu kadar duyarsız olduğunu bilmiyordum, diye bağırdı arkadaşına. Anlatıcının kendi duygu, düşünce ve bilgilerini dile getirdiği cümleler de doğrudan anlatıma örnektir. -Köyümüz Ankara'ya yetmiş kilometre uzaklıkta, küçük, şirin bir orman köyüdür. -Bugün yapılacak çok işim var. Dolaylı Anlatım: Anlatıcının başkasından öğrendiklerini, duyduklarını ifade etmek amacıyla gerçekleştirdiği anlatımdır. Anlatıcı aktaracağı ifadede kendine göre bir takım söyleyiş değişiklikleri yapar. Dolaylı anlatımda bir başkasının sözünü kendi ifademizle aktarırız. Örnek Cümleler: -Can Yücel, her zaman acıların en büyüğünü kendi kendimize çektiğimizi söyler. -Okul müdürü, okulların 13 Haziran da tatile gireceğini söyledi. -Öğretmenimiz test çözmenin yararlı olacağını söyledi. -Bana, yazdığı eserde olayları iki planda geliştirdiğini açıkladı. Not: Doğrudan anlatım olsun, dolaylı anlatım olsun aktarılan ifadenin anlamında bir değişiklik olmaz. [8]

9 9 Somut Anlatım: Beş duyu organımızdan herhangi biri ile algılayabildiğimiz kavramlar somut kavramlardır. Somut anlatım ise anlatıcının gördüklerini, duyduklarını, duyuları ile algılayabildiklerini aktardığı ifadelerdir. Örnek Cümleler: -Çocuk süratle koşarken bir anda dengesini kaybetti ve düştü. -Herkes üşüyor, montlarına kabanlarına sıkı sıkı sarılıyordu. -Ortam öyle gürültülüydü ki kimse kimseyi duymuyordu. -Mayıs ayında bir akşam vakti, bir balıkçı kayığı denizin güney kesiminde yavaş yavaş ilerliyordu. Soyut Anlatım: Beş duyu organımızdan herhangi biri ile algılayamadığımız ama varlığına inandığımız kavramlara soyut kavramlar denir. Hayal, rüya, korku, sevgi, üzüntü.. gibi Anlatıcının kişisel kanaatlerinin yoğun olarak kullanıldığı anlatımlarda, sanatsal ve felsefi metinlerde soyut anlatım oldukça çok kullanılır. Örnek Cümleler: -Baharda içim coşkuyla dolar. -Hayatı yaşama ve başarma sanatı yokmuş. Hiçbir matematik formülü vermiyor bana doğru sonucu. Hayallerim var oysa yaşama dair. Sevmek, sevilmek, özlemek istiyorum ben de. -Aydın uyumsuz olabilendir. Yaşadığı ortam ile çelişkisi olan kimsedir. Tabi biraz da kendi kendiyle çelişkisi olan kimsedir. Çelişki olmadan gelişme olmaz. Aydın gelişen, gelişirken biraz da geliştiren kimsedir. Geliştirmeyen aydın olmaz. Somutlama (Somutlaştırma): Soyut bir sözcüğün kullanıldığı cümleye bağlı olarak somut anlam kazanmasıdır. Örnekler : - Aşk kanadı kırık bir kuş olup uçtu. ( Soyut bir kavram olan aşk, somut bir varlık olan kuşa benzetilerek somutlaştırılmıştır. ) - İyiler, her zaman kaybeder. ( İyi kelimesi soyut anlamlı bir kelime olmasına rağmen, iyiler kelimesiyle insanlar kastedilmiş ve somut bir varlık yerine kullanılmıştır. ) -Sevgi, bu akşam tiyatroya gidecekmiş. (Soyut anlamlı olan sevgi sözcüğü bu cümlede bir insanı karşılayacak biçimde kullanılmış ve somut hâle gelmiştir.) Soyutlama ( Soyutlaştırma ): Somut anlamlı kelimelere çeşitli şekillerde soyut anlam yüklemeye soyutlaştırma denir. Örnekler: -Bu işte kesinlikle onun parmağı var. (Somut anlamlı parmak sözcüğü olaylara müdahale etme anlamında kullanılmış ve soyut anlam kazanmıştır.) -Sende bu olanlara karşı koyacak yürek ne gezer? (Bu cümlelerde somut anlamlı yürek sözcüğü cesaret anlamında kullanılmış ve soyut anlam kazanmıştır.) - Öyle saçma konuşurdu ki çoğu zaman kafasızın birisin diyesim gelirdi.(somut anlamlı olan kafa sözcüğü bu cümlede zeka, akıl gibi soyut anlamları ifade eder şekilde kullanılmıştır. [9] ANLATIMIN TEMEL ÖZELLİKLERİ (ANLATIM İLKELERİ ) Anlatımın özellikleri, yazılı veya sözlü anlatımın insanlar üzerindeki etkisi açısından oldukça önemlidir. Çünkü bir konudaki duygu ve düşünceleri, karşıdaki kişi veya kişilere en doğru biçimde aktarabilmek için, anlatımın belli özellikleri (ilkeleri) taşıması gerekmektedir. Bu ilkeler şöyle sıralanabilir: Açıklık, Duruluk, Akıcılık, Yalınlık(Sadelik), Özlülük, Doğallık, Özgünlük, Sağlamlık, Tutarlılık, Etkileyicilik, Sürükleyicilik AÇIKLIK Açıklık, duygu ve düşüncenin kolaylıkla anlaşılabilecek bir biçimde anlatılması, yargıdan birden çok anlam çıkarılmamasıdır. Anlatımda önemli olan söylemek istediğimizin rahatça anlaşılmasıdır. Aksi takdirde iletişim gerçekleşemez ve Bu sözünle ne demek istedin?, Ama ben senin konuşmandan bunu anlamıştım., Dediğinden hiçbir şey anlamadım. gibi dönütlerle karşılaşabiliriz. Böyle dönütler de iletişimin amacına ulaşmadığını gösterir. Bu nedenle anlatıcının, anlatımda açıklık ilkesine dikkat etmesi gerekir. Metinde açıklığın olmamasının birkaç nedeni vardır : Virgül eksikliği Sözcüklerin yerinde kullanılmaması Zamir eksikliği Karşılaştırma yanlışlığı Çelişen sözcük kullanımı Örnek: "İzinsiz inşaata girilmez." cümlesinde "izinsiz" sözcüğü yanlış yerde kullanıldığı için açıklık bozulmuştur. Açıklığın sağlanması için "izinsiz" sözcüğü "inşaata" sözcüğünden sonra kullanılmalıdır. İnşaata izinsiz girilmez. Örnek: "Yılandan senden daha çok korkarım." cümlesinde "yılan" ile "sen" arasında bir karşılaştırma yapılmamaktadır aslında. Ama cümle bu haliyle bu yoruma da müsaittir. Cümleyi şöyle söylersek açıklık sağlanır: "Yılandan senin korktuğundan daha çok korkarım." Aşağıdaki cümlelerde yanlışları gideriniz. Cümleleri açıklık ilkesine uygun hale getiriniz: Can düşmanlarını asla affetmez Tekrar tekrar yıkılan evleri niye gösterirler ki?... Ağrısız kulak delinir.....

10 Kim bilir içinden neler geçiyor? Aşağıdaki cümlelerde yanlışları gideriniz. Cümleleri duruluk ilkesine uygun hale getiriniz..... Kitap okumayı babamdan çok severim Hiç kuşku yok ki en çok seni özlemiş olmalı Ailemi senden çok düşünüyorum Yarı karanlık, loş bir yerde oturdular. Bu olayların ders çalışmana etki edeceğini sanmıyorum. Durumu bir dilekçeyle yazılı olarak yönetime bildirdik.. Heyecan yaptığı için birçok soruyu yanlış yanıtladı. Olanlardan sonra çok sessizdi ve tedirgindi..... Mecburen evden çıkmak zorunda kaldık.. DURULUK Duruluk, yazıda gereksiz sözcük, söz grubu ya da eklere yer verilmemesidir. Eş anlamlı sözcüklerin cümlede bir arada kullanılması ya da görevi olmayan sözcüğe yer verilmesi anlatımın gücünü azaltır. Sözü gereksiz yere uzatır. Bu nedenle bir sözcüğü cümleden çıkardığımızda cümlenin anlamı daralmıyorsa o sözcük gereksiz kullanılmış demektir. Nalbantçı atları çabucak nalladı.. Bugün sıcaklık sıfırın altında eksi 10 dereceye düşecekmiş... Onunla üç yıl süreyle mektuplaştık Cümlenin duru olmasını engelleyen birkaç neden vardır: Eş anlamlı sözcüklerin bir arada kullanılması Sözcüğün anlamının cümledeki başka bir sözcükte bulunması Sözcüğün anlamının cümledeki işteş çatılı ya da bileşik bir eylemde bulunması Yardımcı eylemin gereksiz kullanılması Ek eylemin gereksiz kullanılması Eklerin gereksiz kullanılması Arkadaşım benim bütün gizli sırlarımı açıklamış. cümlesinde aynı anlamı veren gizli ve sır sözcüklerinin bir arada kullanılması duruluk ilkesine aykırıdır. Cümleden gizli sözcüğünün çıkarılmasıyla duruluk sağlanmış olur. Arkadaşım bütün sırlarımı açıklamış. Birçok şehirlerde bulundum. cümlesinde -ler çokluk eki duruluk ilkesine aykırı olarak kullanılmıştır, cümleden çıkarılmalıdır. Çünkü birçok belgisiz sıfatı zaten çokluk bildirmektedir. Birçok şehirde bulundum. Umut ediyoruz ki bu yıl her şey daha güzel olacak. cümlesinde etmek yardımcı fiili gereksiz kullanılmıştır. Cümle şu şekilde düzeltilirse duruluk ilkesi sağlanmış olur. Umuyoruz ki bu yıl her şey daha güzel olacak. Böyle önemli konuları duyuru yapmak sizin asıl görevinizdir... Öğretmenlerimi severim ve onları her zaman ararım... Onun iyi niyetinden hiçbiriniz kuşku etmemelisiniz... AKICILIK Sözcük ve cümlelerin dile takılmadan rahatça okunabilmesi ve anlatılmak istenen düşüncenin kolayca anlaşılır şekilde ifade edilmesidir. Anlatımda akıcılığı, bir nehrin akıp gitmesiyle somutlaştırabiliriz. Nehrin akışı sırasında suyun karşısına çıkan taş, kaya gibi unsurlar suyun akışını nasıl engellerse anlatımda da akışı engelleyen ek ve kelimeler bulunabilir. Söylenmesi zor olan seslere ve sözcüklere, anlamı fazla bilinmeyen kelimelere ve terimlere yer verme; aynı ek ve sözcükleri sık sık tekrar etme, gereğinden uzun cümleler kurma akıcılık ilkesine aykırıdır. Akıcı bir metin oluşturmak için sözcüklerin bir düzen içinde sıralanması, ifade edilen düşüncenin herkes tarafından bilinen ve kolay söylenebilen sözcüklerle anlatılması, cümlelerin kısa ve yapı bakımından doğru olması, eklerin doğru kullanılması gerekir. [10]

11 1 1 Aşağıdaki paragrafta anlatım hiçbir engele takılmadan akıp gitmektedir. Güneş batmak üzereydi; hava serinlemişti, üşüdü, hırkasını aldı sırtına. Çevre sakindi, sanki herkes uykudaydı. Sessizlik vardı, içi ürperdi, koşup gitti içeriye, radyoyu açtı. Bir müzik yayıldı ortalığa, "Oh!" dedi, içi rahatladı. Tekrar döndü balkona, hava serindi; ama hırkası vardı, üşümüyordu. Müzik vardı hafiften, sessizlik kaybolmuştu, şimdi rahat rahat okuyabilirdi kitabını. Aşağıdaki cümle ve paragraflarda akıcılık ilkesine uyulmamaktadır. Kişiden, zamandan ve olaydan arınılmış bir öyküleme yoktur. cümlesinde den eki gereksiz tekrarlanmış, arınmak sözcüğündeki ıl eki yanlış kullanılmış ve akıcılığı bozmuştur. Cümle şu şekilde olmalıdır: Kişi, zaman ve olaydan arınmış bir öyküleme yoktur. Programlarının izlenme oranından memnun olamayan televizyon kanallarının yeni program arayışı aslında programlardan değil, program içeriklerinden kaynaklanmaktadır. cümlesinde program sözcüğünün sürekli tekrar edilmesi akıcılığı bozmuştur. Devrimlerle asırlardır özlemini çektiğimiz bir hukuk devletinin kurulacağına, bütün sosyal ve ekonomik kurumların da demokratik esaslara göre düzenleneceğine, bu topraklar üzerinde yaşayan insanlar olarak hepimizin her şeyden önce hak ve onurumuzun demokratik yasalarla korunacağına inanıyor ve bekliyoruz. cümlesi uzun olması nedeniyle akıcılık özelliğini kaybetmiştir. İlk okuyuşta, yazarın ne demek istediğini kolayca anlayamıyoruz. Dünyada kulağa en ziyade letafet-bahş olan lisan, İtalyanca veya Rumcadır, diyenler var. Lâkin tecrübe edenler teslim ve itiraf ederler ki dünyada kulağa en hoş gelen ve anlamayanları bile meftun ve hayran eden bir lisan varsa o da İstanbul da ve devletin büyük şehirlerinde tekellüm olunan Türkçedir. Bu parçada günümüz Türkçesinden uzak sözcüklerin kullanılması okuma zorluğuna neden olmuş ve akıcılığı bozmuştur. Tekerlemelerde aynı sesin tekrar edilmesi akıcılığı engellemektedir. Örn.Elalem ala dana aldı aladanalandı da biz bir ala dana alıp aladanalanamadık. Ocak kıvılcımlandırıcılardan mısın, kapı gıcırdatıcılardan mısın? Ne ocak kıvılcımlandırıcılardanım, ne kapı gıcırdatıcılardanım. A be kuru dayı ne kuru sarı darı bu darı a be kuru dayı. Not: Akıcılığı sağlamak için şiirlerde asonans ve aliterasyonlara başvurulur. YALINLIK (SADELİK) Yalınlık, anlatımın süsten, zorlamadan ve gereksiz kullanılan söz sanatlarından uzak olmasıdır. Cümlede yalınlığı bozan nedenlerin başında etki ve inandırma gücü artsın diye kullanılan süslü sözler gelmektedir. Bu süslü ifadeler daha çok sanatlı yazma isteği nden kaynaklanmaktadır. Ancak yalınlık, söz sanatlarından tamamen uzak durmak da değildir. Sanatlı söyleyişin abartılmadığı, söyleyiş kaygısının konunun önüne geçmediği anlatımlardır. Yalınlıktan uzak, çok süslü, ağır anlatımlar için ağdalı ifadesi kullanılır. Makale, gezi yazısı, bilimsel yazılar gibi öğretici metinlerde amaç, öğretmek olduğundan yazarın nesnel, somut bir anlatım kullanması gerekmektedir. Bu da yalın anlatımı zorunlu hâle getirmektedir. Yalın anlatım, olay çevresinde gelişen roman, öykü, tiyatro gibi metinlerde yazarın özenle dikkat etmesi gereken bir niteliktir. Çünkü bu tür metinlerde süslü, ağdalı cümlelerin anlatılan olay ya da durumun önüne geçmemesi, metnin anlaşılmasına engel olmaması gerekmektedir. Coşku ve heyecanı dile getiren metinler olan şiirlerde ise şairin imgeye yönelmesi söz konusudur. İmge oluşumu alışılmamış bağdaştırmaları, bu da söz sanatlarının kullanımını beraberinde getirmektedir. Böylelikle şairler, duygu ve hayallerini anlatırken bazen yalınlıktan uzaklaşabilmektedirler Aşağıdaki paragraf, kısa ve sanatsız cümlelerle kaleme alındığından yalın (sade) bir dile sahiptir. "Ayağa kalktı. Elindeki kadehi kafasına dikti. Ortalıkta dolaşmaya koyuldu. Salınarak geziniyor. Duvardaki tabloların önünde duruyor. Gözlerini kısarak bakıyor tablolara, anlamış gibi. Ağırlığını yüksek ökçeli ayakkabılarının birinden diğerine aktarıyor kimseye sezdirmeden. Ne kötü bir sanatçı taklidi! Aşağıdaki paragraf ise yalınlık ilkesine uymamaktadır. "Uzakta, ağlayarak uyurmuş bir Stradivarius. Bir pericik, sel sularına bırakırmış çiçekleri; küf pembesi bir kökten atarmış mor yüreğini bir külkedisi. Ormanda yüzyıldır uyuyan gözler, açılırmış bir menekşe ışığına. Eskil denizlerin köpüğünde belirirmiş, bir yıkıntı. Melankolya, çocukluğum!" Bu paragrafta "Stradivarius" (el yapımı bir keman markası) ve yazarın türettiği bir sözcük olan "melankolya" gibi anlaşılması zor sözcüklerin kullanılması; ayrıca söz sanatlarına yer verilerek sanatlı/ süslü bir dil kullanılması metni yalınlıktan uzaklaştırmıştır. [11]

12 1 2 ÖZLÜLÜK Özlülük, anlatılmak istenenlerin gereksiz ayrıntılara girilmeden anlatılmasıdır. Az sözle çok şey anlatmaktır. Özlü ifadeler, yoğunluk ve derinliği de beraberinde getirir. Anlam zenginliğine sahiptir. Anlatım kısa olmasına rağmen okura çok şey anlatır. Özdeyişler ve atasözleri özlü sözlerdir. Örnek: Bir mıh bir nal kurtarır, bir nal bir at kurtarır. Teması önlem olan bu atasözü Bir işte çok küçük görülen, önemsenmeyen her ayrıntının önemi vardır. anlamına gelmektedir. El el ile, değirmen yel ile. Teması yardımlaşma olan bu atasözü de İnsanlar arasındaki yardımlaşma ve dayanışma her işte kendisini gösterir, başarıyı getirir. anlamına gelmektedir. Kötümser yalnız tüneli görür, iyimser tünelin sonundaki ışığı görür, gerçekçi tünelle birlikte ışığı ve de gelecek treni görür. (J. Harris) Bu özdeyiş üç farklı tipteki insanın hayata bakış açılarını kısa ve özlü bir şekilde anlatmaktadır. Yarın bambaşka bir insan olacağım, diyorsun. Neden bugünden başlamıyorsun? (Epiktetos) Bu özdeyiş de hayata dair planlar yapan ancak bu planları erteleyen, kimi zaman da hiç gerçekleştirmeyen insanın durumunu kısa ve çarpıcı bir dille ortaya koymaktadır. DOĞALLIK Doğallık, duygu ve düşüncelerin yapaylıktan uzak, içten geldiği gibi, samimi bir şekilde anlatılmasıdır. Doğallık, inandırıcılığı sağlayan en önemli özelliklerin başında gelir. Roman, öykü gibi olay çevresinde oluşturulan sanatsal metinlerde doğallık çok önemlidir. Denemelerde de doğallık (içtenlik) aranan bir özelliktir. Aşağıdaki paragraf doğallık ilkesine örnek gösterilebilir: Yalnızsınızdır; etrafınız her daim yosun kokulu bir tülle sarılı, biraz bulanık, biraz titrektir sanki... Yaşadığınız hiçbir anın içinde değilsinizdir, hep bir başka anı yaşar zihniniz. Baktığınız hiçbir yeri görmezsiniz aslında, hep bir başka yerin hayaliyle bulunduğunuz yerin gerçekliğini birbirine karıştırır gözleriniz... Bilirsiniz birileri vardır orada; bekleyen, seven, hoş geldin diyecek olan, biri, birileri... Bildikleriniz yaşadıklarınızı değiştirmez; oysa saplanıp kalmışsınızdır, koparamayacaksınızdır kendinizi. Aşağıdaki örnek ise yazarın, çocuk bakış açısını günlük konuşma diliyle, anlatımı zorlamadan, içinden geldiği gibi kaleme aldığı, doğal bir anlatımdır: "Benim saçlarım yumuşak. Havva'nın saçları keçe gibi. Annem, ustura ile iki kere kazıttı saçlarını uzasın diye, ama uzamadı, kısa kaldı. Burnu da öyle biçimsiz ki! Yamyassı. Tıpkı okul kitabımızdaki maymunun burnuna benziyor burnu. Hiç sevmiyorum onu, pis, hırsız. Nasıl çıktı dediğim? Oh olsun! Kütük gibi şişti bacağı. Geceleyin asmadan üzüm koparmaya çıkmış, düşmüş, doğru idare lambasının üstüne. Cam kırıkları ayağına değmiş hep. Aptal. Babam da çok merhametli. Kalktı bu çirkin kızı İstanbul'a götürdü. Yalnız kaldık. Annem gizli gizli ağladı. Bir aydır rahatız. Keşke hiç gelmese bu Havva. Geldi ama. İyi olmuş." ÖZGÜNLÜK Anlatımın veya düşüncelerin başka bir anlatıma veya düşünceye benzememesi, hiçbir yapıtı veya düşünceyi taklit etmemesidir. Yazarın kendine özgülüğü, anlatıma getirdiği yeniliktir Özgünlüğü yakalamış bir sanatçının yazısının altına imzasını atmasına gerek yoktur. Çünkü içerikte ya da biçimde veya her ikisinde de kendini diğer yazarlardan ayırmış, belli etmiştir. Kendine özgü olan sanatçı sıradanlıktan da kurtulmuş olmaktadır. Behçet Necatigil, aşağıdaki şiirinde ölüme farklı ve kendine özgü bir şekilde yaklaşmıştır. LADES Uzayacağa benzer, Tutuştuğumuz lades. İşi gücü bırakıp, Mezarlığa nazır, Bir eve taşındım. Ölüm; Sen beni aldatamazsın. Aklımda... Behçet Necatigil SAĞLAMLIK Anlatımın dilbilgisi kurallarına uygun düzenlenmesi, kuralların doğru uygulanmasıdır. Ögeler arasında uyumsuzluk, öge eksikliği gibi durumlar sağlamlığı ortadan kaldırır. "Ben ağaçevimin tepesinde oturup. Tek gözlü bir kertenkele gibi uyuklamışım." cümlesinde, dil bilgisi kurallarına uyulmadığı görülmektedir. O halde bu cümle sağlam bir cümle değildir. Cümleyi "Ben ağaç evimin tepesinde oturup tek gözlü bir kertenkele gibi uyuklamışım." şeklinde sağlamlaştırabiliriz. [12]

13 "Televizyondaki birçok programı zararlı buluyor, ama asla kopamıyoruz." cümlesinde, dolaylı tümleç eksikliğinden kaynaklanan bir anlatım bozukluğu söz konusudur. Dolayısıyla bu cümle sağlam bir cümle değildir. Bu cümleyi 'Televizyondaki birçok programı zararlı buluyor, ama bu programlardan asla kopamıyoruz." şeklinde sağlamlaştırabiliriz. TUTARLILIK Tutarlılık mantıklı bir bütünün parçaları, ögeleri arasında, karşılıklı bağlantı ve uyum bulunması hâlidir. Anlatımın mantık kurallarına uyması, duygusal ve düşünsel çelişkiler taşımaması, konudan sapılmaması tutarlılıkla ilgilidir. Örneğin; Sosyal hayatımın çok canlı olmasını, sürekli arkadaşlarla birlikte vakit geçirmeyi isterim. cümlesinin devamında, Yalnızlık hayatı keşfetmenin en güzel yoludur; sadece kendimle baş başa kaldığımda mutlu olurum. sözünün gelmesi bir tutarsızlık örneğidir. Örnek: Mustafa Kutlu nun Uzun Hikâye adlı eserinde bir baba ile oğlunun garip serüveni anlatılmış. Bundan otuz kırk yıl önce Anadolu da yaşanan kasaba hayatı ve insan manzaraları o kadar güzel ve o kadar pürüzsüz dille anlatılıyor ki edebiyat yapmamasına rağmen ne demek istediğini ancak okuduktan sonra anlayabilirsiniz. Hani kitap tanıtma yazılarında sık kullanılan kalıplaşmış bir cümle vardır: 'Bir solukta okunuyor.' İşte öyle bir kitap bu. Bu parçada tanıtılan hikâyeyle ilgili olarak, pürüzsüz bir dili olmasıyla akıcı; edebiyat yapmamasıyla yani edebi sanatlarla anlatımı boğmamışıyla yalın; ne denilmek istendiğinin sonradan anlaşılmasıyla derin; bir solukta okunmasıyla sürükleyici özelliklere sahip olduğunu anlıyoruz. Aşağıdaki paragraf da tutarlılık ilkesine uymamaktadır: 1 3 "Öykü ile şiir akraba türlerdir. Ancak şiir, sanatçıya çektirdiği çile bakımından öyküden daha zorlayıcıdır. Seçilen sözcüklerin çağrışım değeri taşıması, şiiri yoğun ve değerli kılan bir özelliktir. Çağrışım değeri olan sözcükleri seçmek sıkıntılı bir süreçtir şair için. Bu bakımdan, şiir, öyküye asla yaklaşamaz." Bu parçada söylenmek istenen şey, "şiir yazmanın öykü yazmaktan daha zor bir iş olduğundur. Buna karşın anlatımın son cümlesinde, "şiirin zorluk bakımından öyküye yaklaşamayacağı" gibi önceki yargıya zıt bir düşünce savunulmuştur. Dolayısıyla, parçanın son cümlesinde bir çelişki doğmuştur. Bu çelişki, parçanın tutarlılığını bozmuştur. ETKİLEYİCİLİK Anlatımda etkileyicilik, ele alınan konuyla, konunun içeriğiyle ya da anlatım güzelliğiyle okuyucuyu ya da dinleyiciyi sarsabilmesidir. Etkileyici bir metnin ardından Bu kitapla hayata bakış açım değişti. Şu ana kadar göremediğim ya da fark etmediğim pek çok şeyi bana gösterdi gibi cümleler kurabiliriz. Etkileyici bir metin sayesinde okurda birtakım davranış değişiklikleri meydana gelmesi de olasıdır. SÜRÜKLEYİCİLİK Sürükleyicilik, ilgiyi canlı tutmak, okurda merak duygusu uyandırmaktır. Sürükleyici bir metinde okur Acaba şimdi ne olacak? düşüncesiyle metnin üzerine yoğunlaşır. [13]

14 1 4 ANLATIMIN OLUŞUMU Anlatımın temel ögesi, sözcüklerdir. Ancak sözcük tek başına anlatımı iletemez, bu nedenle diğer sözcüklerle öbekler kurması, cümleler oluşturması gerekir. Sözcükleri bir araya getirerek anlamsal birlikler oluşturabilmek birkaç aşamayı gerektiren bir eylemdir. Öncelikle sözcüklerden söz öbekleri oluşturarak bağdaştırma yapılması, ardından söz ve söz gruplarından cümleler oluşturulması, daha sonra cümlelerden paragraflar ve en son da paragraflardan metin üretilmesi gerekir. BAĞDAŞTIRMA Birden fazla sözcüğün yan yana gelerek yeni bir anlam ifade etmesine bağdaştırma denir. Her dilde olduğu gibi Türkçede de belli bir kavramı anlatmak için birden fazla sözcük bir araya getirilerek çeşitli tamlamalar (isim ve sıfat tamlaması), deyimler ve cümleler oluşturulmaktadır. Örneğin sokak sözcüğü ile sokağı aydınlatmak için kullanılan lamba sözcüklerinin bağdaştırma sonucu sokak lambası ya da tırnak sözcüğü ile makas sözcüğünün tırnak makası birliğini oluşturması gibi. Bağdaştırmalar Alışılmış Bağdaştırma ve Alışılmamış Bağdaştırma olmak üzere ikiye ayrılır. 1.ALIŞILMIŞ BAĞDAŞTIRMA Günlük dilde yaygın olarak kullanılan anlamlardan yararlanarak oluşturulan bağdaştırmalara alışılmış bağdaştırma denir. Sözcükler yan yana gelirken belli bir kurala göre sıralanır. Böylece duygu ve düşüncelerimizi, akıl ve mantık çerçevesinde anlatmış oluruz. Örneğin yazlık giyecek, çatlak bardak, ılık su, yeni ceket gibi sıfat tamlamalarında; sınav günü, kömür tozu, buğday ekmeği gibi ad tamlamalarında kullanılan sözcükler arasında anlamsal ve mantıksal bir uyum söz konusudur. Bu ve bunlar gibi bağdaştırmalar günlük dilde sıkça kullandığımız ve kullanırken de yadırgamadığımız söz öbekleridir. Kullandığımız deyimlerde ya da kalıp sözlerde de bağdaştırmalar bulunur. Arı gibi çalışmak, boynu bükük olmak, ekmeğini kazanmak, bindiği dalı kesmek gibi bir bütün olarak yeni bir anlamı yansıtan deyimlerde mantık açısından bir uyum, alışılmış bağdaştırma söz konusudur. Sizler de alışılmış bağdaştırma örnekleri yazınız:.. 2. ALIŞILMAMIŞ BAĞDAŞTIRMA Günlük dilde sık kullanılmayan hatta garip karşılanabilen, akıl ve mantığa aykırı bağdaştırmalara alışılmamış bağdaştırma denir. Alışılmamış bağdaştırmalarda sözcükler sıra dışı anlamlarda kullanılır. Örneğin; dilsiz insan alışılmış bağdaştırma iken dilsiz hayaller alışılmamış bağdaştırmadır. Yorgun yağmurlar, "uçurum renkli gece", deli aynalar, azap demetleri, bembeyaz uykusuzluk alışılmamış bağdaştırma örnekleridir. Alışılmamış bağdaştırmalar, ilk anda şaşırtıcı ve algılanması kolay olmasa da yepyeni duygu ve düşünceler yaratabilmektedir. Edebi metinlerde özellikle de şiirde alışılmamış bağdaştırmaların sık kullanıldığını görürüz. Şair, daha önce kullanılmamış sözcük birleşimleri yaparak okuyucunun zihninde yeni ve değişik tasarımlar oluşturmaya çalışır. Amacı da beklenilmeyen kullanımlardan yararlanarak bir özgünlük yaratmaktır. Bu kullanımlarla yeni anlamlar ortaya konularak imge yaratılmaya çalışılır. Aşağıdaki dizeler alışılmamış bağdaştırmaya örnek gösterilebilir: Adam yıldızlara basa basa yürüdü / Cemal Süreya Gözleri göz değil gözistan /Cemal Süreya En akıllı tarafımdır balıkla deniz tutmak /Edip Cansever Yalnızlığın dükkânlarında hasır koltuklarda oturduk /İlhan Berk Soğuk tirşe renkli salı günleri arkamızdan koşardı /Ece Ayhan Ah karpuzun içindeki kesmece delikanlım İstanbul / Ece Ayhan Kurt uyur, kuş uyur, zindan uyurdu Dışarıda gürül gürül akan bir dünya / Ahmet Arif ne haydut bir akşamdı ne kadar da karanlık /Attila ilhan Sizler de alışılmamış bağdaştırma örnekleri yazınız:... [14]