ÜNİTE 13 İLETİŞİM. Türk Dili Okt. Kürşad KARA İÇİNDEKİLER HEDEFLER

Transkript

1 İLETİŞİM İÇİNDEKİLER BAYBURT ÜNİVERSİTESİ UZAKTAN EĞİTİM MERKEZ Konuşma Konuşma Sesinin Özellikleri Konuşma Sesinin Eğitilmesi Diksiyon Kavramı ve Alıştırmalar Alıştırmalar Vurgu Tonlama HEDEFLER Türk Dili Okt. Kürşad KARA Bu ünitede amaçlanan kazımlar; Konuşma sesinin özelliklerini kavrama Etkili konuşmayı sağlama Beden dilini öğrenme ÜNİTE 13

2 SÖZLÜ ANLATIM 1. Konuşma Konuş ki seni görebileyim Hamann Sözlü anlatımda ele alacağımız ilk kavram konuşma kavramıdır. Konuşma, insanın öteki insanlarla ilişkilerini sürdürebilmesi için, en çok gereksinim duyduğu ve yararlandığı önemli bir dil etkinliğidir. İnsanlar arasındaki iletişim, büyük oranda, konuşma aracılığıyla gerçekleşir. Buna göre konuşma, duygu ve düşüncelerin, dil aracılığıyla aktarılması olarak tanımlanabilir. (Aktaş-Gündüz, 2008) Mesleki eğitimini alan öğrenciler iyi bir mesleki kariyer için konuşma eylemini ciddiye almak zorundadır. Kişi elbisesi ile karşılanır, liyakatiyle uğurlanır, sözünü göz önüne alırsak yapılacak bir iş başvurusunda bizlerin karşılaşacağı en önemli olay konuşmamızı etkili bir şekilde yaparak kendimizi en iyi şekilde ifade etme olacaktır. Konuşma, sadece birtakım sesleri karşı tarafa iletme değildir ve kişi konuştukça kişiliğini de karşı tarafa yansıtmış olur. Kişiyi tanımak sadece ismini öğrenmek anlamına gelmez. Bir insanı tanımak istiyorsak onunla konuşma ihtiyacı duyarız. Birçok iş görüşmesinde ön görüşme yapılmaktadır. İşveren işe alınacak bireyin kendini ifade etmesine bakarak bir not verecektir. Buradan yola çıkarak değerlendirirsek neden şahsen iş başvurusu ve ön görüşme yapıldığını daha iyi anlamış olacağız. Öyle güzel konuşanlar vardır ki, bildikleri konu üzerinde düşüncelerini, duygularını düzgün tümceler kurup etkili sözcükler bularak söyler, dinleyenleri hayran bırakırlar. Belki de bu kişiler, bu konuşmalarını aynı güçte yazamazlar. (Şenbay, 2008) Konuşmada ses tonu önemli bir yere sahiptir. Sesimizin eğitilebilir oluşu konuşmanın güzelleştirilebilmesi açısından önemlidir Konuşma Sesinin Özellikleri İşitilebilirlik İyi bir ses her zaman işitilebilir olmalıdır. Konuşma yapılan mekâna göre ses tonumuzu ayarlamamız gerekir. Konuşmaya başlamadan önce yapılacak ilk iş Ben nerede konuşuyorum? sorusunu kendimize sormalıyız. Bu soruya verilecek cevap sesin şiddetini belirlemek için önemlidir. Konuşma da ilk aşama böylelikle geçilmiş olacaktır Sesin Şiddetinin Ayarlanması Konuşmaya başladıktan sonra konuşmamızı hep aynı tonda sürdürmemeliyiz. Sesimize ritim katmalıyız. Ses, kelimenin anlamına göre veya konuşmanın içeriğine göre alçalıp Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 2

3 yükselmelidir. Unutulmamalıdır ki tek düze bir ses tonu dinleyicileri zor durumda bırakabilir. Burada ninni söylerken kullandığımız melodi aklımıza gelmelidir. Alçak bir tonla ve hep aynı ayarda söylenen ninni etkili olacak ve bebeği uyutacaktır Sesin Doğallığı Ses doğal olarak kelimelere yansıtılmalıdır. Yapmacık olarak kullandığımız ses tonu dinleyicide inandırıcılık etkisini azaltacaktır. Sesteki doğallık konuşmacının da içtenliğini yansıtacağından doğal ses tonu konuşmanın sonuna kadar sürdürülmelidir. Kendi sesimizi eğip bükmeden net bir şekilde kullanmalıyız Konuşma Sesinin Eğitilmesi Konuşmada temel unsur olan sesin, kontrol edilmesi ve eğitilmesi gerekmektedir. Konuşma sesinin işlenmesinde ve iyileştirilmesinde şu dört nokta öncelikle dikkate alınmalıdır: Birincisi: Solunum, seslenme, tını, boğumlanma, yükseklik, hız, perde, nitelik dâhil, ses iyileştirimi hakkında açık seçik bir anlayışa sahip olmak. İkincisi: Kendi ses olanaklarınızı ve yetilerinizi yakından bilmek. Üçüncüsü: Ses iyileştirimi için sistemli alıştırmalar yapmak. Dördüncüsü: Bu alıştırmalarla giderek elde edeceğiniz ilerlemeyi, iyileşmeyi sistemli bir biçimde değerlendirmek.(taşer, 2006) Sesimizi bir bütün olarak görmemiz gerekecek. Kendi sesimizi daha iyi bir seviyeye getirmek için belirli çalışmalar yapmalıyız. Bu çalışmalar uzun vadeli olmalı. Belirli egzersizleri yaptım artık benim sesim güzelleşti demek anlamsız olacaktır. Ses eğitimi hızlı okuma işine benzer. Hızlı okumak için sadece belirli teknikleri bilmek yetmeyecektir. O teknikleri uygulamayı belirli bir süre devam ettirmeli ve o yeteneği kazandıktan sonra da çalışmaları aksatmadan sürdürmeliyiz. Davranış kazanmak uzun bir süreçtir. Ara verildiği takdirde kazanılan davranış kaybolur Diksiyon Kavramı ve Alıştırmalar İnsanda dilince değişir kader, Ya yurda baş olur, ya başı gider. Kutadgu Bilig Sesin eğitiminde önemli bir adım da diksiyon eğitimidir. Günlük konuşmalarımızda karşımıza iki türlü konuşma hatası çıkar. Birincisi dilin sürçmesi, ikincisi ise gaf yapma. Özellikle dil sürçmesi bizleri zor durumda bırakır. Dil sürçmesi, dilin bazı sesleri çıkarmaya çalışırken takılması sonucu oluşur. Sonuçta kelimeyi söyleyemeyiz ya da eksik söyleriz. Bu eksiklik bizlerde sıkıntı yaratır. Dili bu durumdan kurtarmak için uzmanlar diksiyon çalışmaları ortaya koymuşlardır. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 3

4 Latinceden Fransızcaya oradan da dilimize geçmiş olan diksiyon sözcüğü konuşurken sözcüklerin seçimi ve düzeni anlamına gelmektedir. Burada, diksiyon sözcüğü ile konuşmak için sesi ve söyleyiş tarzını doğru ve etkin biçimde kullanmayı kastediyoruz. Diksiyon çalışmaları iki aşamada yürütülür. Birincisi ses eğitimi, ikincisi ise sahnede beden hareketlerinden yararlanarak anlatım uygulamaları yapmaktır. (Aktaş, Gündüz, 2008) Diksiyon, güzel bir söylenişin asal kurallarını verir ve söylenişte yapılan ihmali yenmeye çalışır. Diksiyona yeni başlayanlar onu konuşma yanlışlarını ve söyleniş bozukluklarını düzeltmek için kullanırlar. (Şenbay, 2008) Çalışma yöntemleri uzmanlar tarafından belirlenmiştir ve belirli egzersizler yapılır. Biz de çalışmamızda Nüzhet Şenbay ın Söz ve Diksiyon Sanatı adlı eserinden alıntı yaptığımız örnekleri vermekle yetineceğiz. Bu örneklerin belirli aralıklarla yapılması konuşmamızda belirli düzelmeler sağlayacaktır Alıştırmalar Bu alıştırmalarla amaç bir sesin farklı seslerle hızlı bir şekilde söylenebilmesidir. Dil bu egzersizleri yaparak her türlü esnekliği kazanmış olacaktır. - Ba Be Bi Bı Bo Bö Bu Bü - Pa Pe Pi Pı Po Pö Pu Pü - Ma Me Mi Mı Mo Mö Mu Mü Başın başı, başın da başı var. Bol bol yiyen bel bel bakar. Pasaklı pinpon pislikten paklandı. Müflisten medet, münafıktan nasihat beklenmez. - Da De Di Dı Do Dö Du Dü - Ta Te Ti Tı To Tö Tu Tü - Na Ne Ni Nı No Nö Nu Nü Damla damla göl olur, damlacıktan sel olur. Dambır dumbur nerde, deli kız orda. Tazıya tavşanı tutturan iki tarafın hay huyudur. Tütün tüttürmez, tatlı yattırmaz. Nankör nalbant nalları nallamalı mı, nallamamalı mı? - Ca Ce Ci Cı Co Cö Cu Cü - Ça Çe Çi Çı Ço Çö Çu Çü Can benim canım, çıkan elin canı. Cins cinsine çeker. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 4

5 Çat burada çat kapı arkasında. Çul ardından çomak çeken çok olur. - Ga Gâ Ge Gi Gı Go Gö Gu Gû Gü - Ka Kâ Ke Ki Kı Ko Kö Ku Kû Kü Geldin geldin gelme, geldin geri dönme. Getirince el getirir, yel getirir, sel getirir; götürünce el götürür, yel götürür, sel götürür. Kaynayan kazan kapak tutmaz. Keskin kılıç kınını kesmez. Küpe küp deyince küp dahi dûp der. Doğan doğandan tatlı; doğacak doğandan tatlı. Sen ağa, ben ağa, bu ineği kim sağa. - Za Ze Zi Zı Zo Zö Zu Zü - Sa Se Si Sı So Sö Su Sü Zaman saman satar, saman zaman satar. Zır deli, zırzır deli, hınzır deli. Az kaz uz kaz, boyunca kaz. Saza sazla, söze sözle mukabele etmek gerek. Serçe ile söyleşenin sesi semadan gelir. - Ja Je Ji Jı Jo Jö Ju Jü - Şa Şe Şi Şı Şo Şö Şu Şü Japon jiletlerinde Japonca yazılı. Şiş şişeyi şişlemiş, şişe keşişe kiş demiş. - La Lâ Le Li Lı Lo Lô Lö Lu Lû Lü - Ra Re Ri Rı Ro Rö Ru Rû Rü Laf lafı açar, laf da kutuyu. Rüzgâra tüküren kendi yüzüne tükürür. Bir berber bir berbere bre berber beri gel diye bar bar bağırmış. - Ha He Hi Hı Ho Hö Hu Hü - Ya Ye Yi Yı Yo Yö Yu Yü Hayırlının hayrına hayırsızın şerrine. Yaramaz yarasız yapamaz. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 5

6 Bu alıştırmaları hızlı bir şekilde ya da yavaş bir şekilde söyleyerek dilimizin her harfi farklı seslerle söyleyebilmesini sağlamış oluruz. Alıştırmalara ekleyeceğimiz tekerlemeleri çalışmak da dilimize esneklik kazandıracaktır. Daha önce böyle bir çalışma yapmamış kişilerin dilinde tutulmalar ortaya çıkacaktır. - Adem madene gitmiş. Adem madende badem yemiş. Mademki Adem madende badem yemiş niye bize getirmemiş - Acaba sarımsaklasak da mı saklasak samanı Sarımsaklamasak da mı gelir zamanı Sarımsaklamasak da gelirse zamanı Niye sarımsaklayalım o zaman samanı. - Bu mumcunun mumu umumumuzun mumudur. - Cüce çinici Celali Hoca gizlice marpuççular içindeki zücaciyecilere gidip içi Çince yazılı cicili bicili cam çubukları cepceğizine indirmiş. - Çatalca'da başı çıbanlı topal çoban çatal sapan yapar satar. - Dört deryanın deresini dört dergâhın derbendine devrederlerse dört deryadan dört dert dört dergâhtan dört dev çıkar. - El âlem ala dana aldı aladanalandı da biz bir ala dana alıp aladanalanamadık. - İki kel kör kirpinin yırtık kürkünü dişi kel kör kirpinin yırtık kürküne eklemişler. - Kırk kanatlılardan Kırklarelili kırkayak kıkırdayarak kırık kırak yerken kırık kanadına kırıntılar döküldü. - Sizin damda var beş boz başlı beş boz ördek bizim damda var beş boz başlı beş boz ördek. Sizin damdaki beş boz başlı beş boz ördek; bizim damdaki beş boz başlı beş boz ördeğe: "Siz de bizim gibi beş boz başlı beş boz ördeksiniz." demiş. - Şemsi Paşa Pasajı'nda sesi büzüşesiceler. - Üstü üç taslı taç saplı üç tunç tası çaldıran mı çabuk çıldırır yoksa iç içe yüz ton saç kaplı çanı kaldıran mı çabuk çıldırır Vurgu Bir sözcükte bulunan hecelerden birinin diğer hecelere göre daha belirgin ve daha baskılı söylenmesine vurgu denir. Vurgulu olan hece, diğer hecelere göre daha uzun bir solukta ve daha yüksek bir sesle söylenir. Bu nedenle vurguyu oluşturan üç temel özellik sesin şiddeti, sesin yüksekliği ve sesin süresidir. Türkçe sözcüklerde genellikle vurgu son hecededir. Ancak, Türkçe de köklere gelen ekler, çoğu zaman vurgunun yerini değiştirir. Bunun yanı sıra bileşik sözcüklerde, ad ve sıfat tamlamalarında, özel adlarda ve yer adlarında vurgunun değiştiği görülmektedir. Bu nedenle vurguyu üç bölüme ayırarak inceleyebiliriz.(hengirmen,2006) Sözcükte vurgu Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 6

7 Tamlamalarda vurgu Cümlede vurgu Sözcükte Vurgu: Türkçe kelimelerde vurgu durumu şöyledir. Türkçe vurgu esas itibariyle son hecede veya ilk hecede bulunur. Vurgu son hecede ise başta, ilk hecede ise sonda ikinci derecede bir vurgu bulunur. Türkçede orta hece ve heceler vurgusuzdur. Türkçe de umumi olarak, kelimelerin en büyük kısmında vurgu son hecededir. Mesela gelecek, yatırım, küçük, bulut, kurtuluş, açık, çekingen kelimelerinde vurgu son hecededir. Buna mukabil yer adlarında, bütün coğrafi isimlerde vurgu ilk hecede olur: Ankara, Kurtuluş, Erzurum, Marmara, Türkiye, Bursa, İsveç, Avrupa gibi kelimelerde vurgu ilk hecededir. Yalnız istan eki ile biten coğrafi isimlerde vurgu yine sona alınır. Yunanistan, Bulgaristan, Özbekistan, Kazakistan gibi kelimelerde vurgu son hecededir. Sonu ya ile biten yer adlarında vurgu sondan bir evvelki hecede bulunur. Antalya, Antakya, Sakarya, İtalya, Almanya. Sonu a ve e ile bitenlerde de böyle istisnalar görülür:amerika,fransa, İngiltere,Ukrayna gibi kelimelerde yine sondan bir önceki hece vurguludur. Türkçe de henüz tam benimsenmemiş, üzerinden az zaman geçmiş yabancı isimlerde ve kelimelerde vurgu ilk hecede bulunur. Hitler, Çörçil, Ruzvelt, posta, radyo gibi kelimelerde vurgu ilk hecededir. Bunlar henüz kendi dillerindeki vurguları muhafaza ediyorlar demektir. Türkçe de çok yerleşmiş yabancı asıllı isimlerde vurgu son hecede bulunur: Osman, Hüseyin, Mehmet, Ömer gibi. Bunların Arapça vurguları ilk hecededir. Türkçe de kelime ne olursa olsun, bütün hitaplarda vurgu ilk heceye geçer: Arkadaş! Kardeş! Deniz! Kumandan! Dağlar! Ayten! Türkan! Atatürk! gibi seslenmelerde vurgu daima ilk hecede bulunur ve kuvvetlidir. Kelimelerin, asıl vurgusu sonda da olsa hitapta mutlaka yine başa alınır: Örümcek! Antalya! Özbekistan! Türkistan! gibi hitaplarda hep vurgu baştadır. Türkçede bazı ekler vurgusuzdur ve vurguyu önlerindeki heceye atarlar. Mesela Uyuma!,İnsanca! Yavaşça kalkmadan, kelimelerinde vurgu ma, ca, ça, madan eklerinden önceki hecededir.(ergin,2007) Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 7

8 Tamlamalarda Vurgu: Tamlamalarda vurgu, genellikle ilk sözcüklerin son hecelerindedir. Örnek: Hayatın çilesi, Kitabın sayfaları Cümlede Vurgu: Konuşma sırasında cümlenin anlamına göre önemi belirtmek istenen sözcüğün, daha belirgin ve baskılı biçimde söylenmesine ya da cümle içinde yerinin değiştirilmesine cümle vurgusu denir. Sözcük vurgusunda vurgu hecenin üzerindedir. Cümle vurgusunda, vurgu sözcüklerde odaklanır. Cümlede belirtilmek istenen anlama göre bazen sözcüklerin yeri değiştirilir. Bu nedenle sözcük vurgusu ile cümle vurgusu birbirinden ayrıdır. Cümlede vurgulanmak istenen sözcük yüklemin önüne getirilir. Dayımı yarın hastahanede ziyaret edeceğim. Yarın hastahanede dayımı ziyaret edeceğim. Dayımı hastanede yarın ziyaret edeceğim. Anlamı daha belirgin olarak söylenmek istenen bazı sözcükler, cümlenin başına getirilerek ya da öznenin yanına kaydırılarak devrik cümleler kurulur. Devrik cümlelerde başta bulunan sözcük daha baskılı ve belirgin söylenir. (Hengirmen,2006) Örnek: Gördün mü dünkü kavgayı? Çocukları okutamadım bir türlü üniversitede. Keşke satmasaydı o eski evi! 1.4. Tonlama Konuşmada cümlenin anlamına göre sözcükleri ya hızlı okuruz ya da yavaş bir tonla söyleriz. Konuşma sırasında sesin yükselip alçalmasına, tiz ya da pes oluşuna ton denir. Titreşim sayısının azalıp çoğalması sesin tonunu belirler. Titreşim sayısı arttıkça sesin tonu yükselir ve tiz sesler oluşur. Yazı dilinde gösterilmeyen ton, konuşma sırasında çok önemli bir anlam ayırıcı özellik olarak karşımıza çıkar. Öyle ki, telefonda konuşurken görmediğimiz bir kimsenin ses tonundan onun sevinçli, üzüntülü, korkak, çekingen ya da heyecanlı olup olmadığını anlayabiliriz. (Hengirmen,2006) Aşağıdaki tümcelerin siyah harflerle yazılı öbeğini vurgulayarak okuyun. - Başkalarının ne düşündüğünü bilemem; bana gelince, son sözüm şu: Ya özgürlük, ya ölüm! - Hazırlığımızı yaptıktan sonra, bombalarımızı yağdıracağız, ne varsa yakıp yıkacağız. Şu tümceleri, anlamlarının gerektirdiği hızlılıkla ya da yavaşlıkla okuyun Dikkat et, sıcaktır. İzin verin de ben yapayım. Hepiniz derhal buraya! Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 8

9 Bu pencereden görünen manzara ne kadar güzel. ( Taşer,2006) Ahlak sorumlulukları bulunduğunu hatırdan çıkarmaz. ( Taşer,2006) Özet Mesleki eğitimini alan öğrenciler iyi bir mesleki kariyer için konuşma eylemini ciddiye almak zorundadır. Kişi elbisesi ile karşılanır, liyakatiyle uğurlanır, sözünü göz önüne alırsak yapılacak bir iş başvurusunda bizlerin karşılaşacağı en önemli olay konuşmamızı etkili bir şekilde yaparak kendimizi en iyi şekilde ifade etme olacaktır. Konuşma, sadece birtakım sesleri karşı tarafa iletme değildir ve kişi konuştukça kişiliğini de karşı tarafa yansıtmış olur. Kişiyi tanımak sadece ismini öğrenmek anlamına gelmez. Bir insanı tanımak istiyorsak onunla konuşma ihtiyacı duyarız. Birçok iş görüşmesinde ön görüşme yapılmaktadır. İşveren işe alınacak bireyin kendini ifade etmesine bakarak bir not verecektir. Buradan yola çıkarak değerlendirirsek neden şahsen iş başvurusu ve ön görüşme yapıldığını daha iyi anlamış olacağız. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 9

10 DEĞERLENDİRME SORULARI 1) İnsanların duygu, düşünce ve isteklerini ifade etmek için kullanabileceği en önemli araç aşağıdakilerden hangisidir? a) İletişim b) Diksiyon c) Telefon d) Dil e) Hitabet 2) Latince anlamı söz söylerken sözcüklerin seçilip, düzenlenerek düşünceleri kolaylıkla anlatma tarzı olan kelime aşağıdakilerden hangisidir. a) Türkçe b) Konuşma c) Diksiyon d) Boğumlama e) Nutuk 3) Aşağıdakilerden hangisi soluk alma şekillerinden biri değildir? a) Göğüsten b) Kaburga c) Karından d) Diyafram e) Mideden 4) Gürültü niteliğinde olmayan sese ne ad verilir? a) Müzik b) Selen c) Fonetik d) Tını e) Tinsel 5) Konuşurken ses perdelerinin değişmesine ne ad verilir? a) Tonlama b) Diksiyon c) Selen d) Tını e) Büküm 6) Ağzımızdan bir kerede çıkan ses topluluğuna ne ad verilir? a) Harf b) Hece c) Kelime d) Cümle e) Ses ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 7) Ses organları tarafından seslerin doğru yerden ve doğru zamanda çıkmasına ne denir? a) Fonetik b) Ulama c) Boğumlanma d) Sağdeyi e) Vurgu 8) İlk izlenimde en önemli belirleyici unsur hangisidir? a) Ne söylendiği b) Nasıl söylendiği c) Niçin söylendiği d) Nerede söylendiği e) Kime söylendiği Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 10

11 9) Türkçede genellikle şiddet vurgusu hangi hecede olur? a) İlk b) İkinci c) Üçüncü d) Son e) Orta 10) Beden dilinin günlük yaşantımızdaki önemini belirten söz hangisidir? a) Beden dilini anlamak bir yetenektir. b) Dil söylemezse beden söyler. c) Beden dili bedenimizle verdiğimiz mesajdır. d) Sözsüz mesaj bir mesaj türüdür. e) Sağlam kafa sağlam vücutta bulunur CEVAPLAR D C E B E B C B D B Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 11

12 KAYNAKLAR AKTAŞ, Şerif & GÜNDÜZ, Osman. (2008). Yazılı ve Sözlü Anlatım. Ankara: Akçağ Yayınları ERGİN, Muharrem. (2007). Üniversiteler İçin Türk Dili. İstanbul: Bayrak Basım Yayım HENGİRMEN, Mehmet. (2006). Türkçe Temel Dilbilgisi. Ankara: Engin Yayın Evi KARA, Kürşad (2015). İletişim. Türk Dili, İstanbul: Lisans Yayıncılık ŞENBAY, Nüzhet. (2008). Söz ve Diksiyon Sanatı. İstanbul: Yapı kredi Yayınları. TAŞER, Suat. (2006). Konuşma Eğitimi. İstanbul: Papirüs Yayıncılık. YILDIRIM, Asım. (2007). Duru Türkçe. İstanbul: Yakamoz Yayıncılık. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 12