TARIM SEKTÖRÜNDE BÜYÜME VE GAYRİSAFİ MİLLİ HASILA

Transkript

1 TARIMSAL EKONOMİ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ T.E.A.E - BAKIŞ Sayı: 10 Nüsha: 1 Mart 2008 TARIM SEKTÖRÜNDE BÜYÜME VE GAYRİSAFİ MİLLİ HASILA Dr. A. Ahmet YÜCER, TAGEM 1.Giriş ISSN GSMH; Bir ülke vatandaşlarının bir yıl içinde ürettikleri toplam mal ve hizmetlerin, belli bir para birimi karşılığındaki değerinin toplamıdır. Başka bir deyişle GSMH, bir ülkenin yurt dışında çalışan vatandaşlarının ülkeye gönderdikleri gelirlerinin Gayri Safi Yurtiçi Hâsıla ya (GSYİH) eklenip, ülkede çalışan yabancıların kendi ülkelerine gönderdikleri gelirlerinin GSYİH dan düşülmesi ile elde edilen değerdir. Dolayısıyla GSYİH, bir ülkede faaliyet gösteren yabancıların ürettiği nihai mal ve hizmetleri de kapsamaktadır. GSMH nin üç önemli unsuru bulunmaktadır. Bunlar; nihai mallar ve katma değer, piyasa fiyatları ve cari üretim değeridir. GSMH ülkenin ekonomik performansının göstergesidir. Türkiye İstatistik Kurumu (TUIK) milli gelir hesaplarını Birleşmiş Milletler Hesap Sistemine (SNA) göre yapmakta ve Avrupa Hesap Sistemine geçiş için bir çalışma yürütülmektedir. Bu sisteme geçişle birlikte 1987 yılı yerine 1998 yılı baz alınacak, tarımsal GSYIH yanında gıda sanayinin GSYIH da hesaplanacak ve daha önceki hesaplar güncellenerek yeniden yayınlanacaktır. Ekonomide yaşanan yapısal ve konjonktürel değişmelerin daha sık takip edilebilmesi amacıyla ülkemizde GSYIH, TUIK tarafından 990 yılından itibaren dönemler halinde hesaplanmaya başlanmıştır. Halen ülkemizde TUIK tarafından gelir, üretim ve harcamalar yöntemiyle yılda dört kez, cari ve sabit fiyatlarla GSMH hesapları yapılmaktadır. Bir döneme ait tahminler yenilenirken geçmiş dönem rakamları da kesinleşen yeni verilerin ışığında revize edilmektedir. GSMH hesaplarında serilerin kesinleşme işlemi, çalışmalarının tamamlanmasından sonra (malların pazara çıkma oranları, ticaret payları, ticaret marjları, ulaştırma marjları, girdi-çıktı oranları gibi) teknik katsayılar kullanılarak yapılmaktadır. Büyüme hızı; GSMH da belli bir dönem içinde meydana gelen yüzde değişmeyi göstermektedir. Bir ekonominin performansının ölçülmesinde yanıltıcı sonuçlara varmayı önlemek için enflasyondan arındırılmış (sabit fiyatlarla) GSMH'ye bakılmakta ve büyüme de buna göre değerlendirilmektedir. Sabit fiyatlarla GSMH ya ulaşabilmek için GSMH Deflatörü kullanılırken, GSMH deflatörü de fiyat endeksleri yoluyla elde edilmektedir. Sektörler itibariyle büyüme oranlarının değerlendirilmesinde Üretim yöntemi dikkate alınmaktadır. Üretim yöntemine göre yapılan hesaplama, sektörlerinin belirli bir sürede üretmiş oldukları mal ve hizmetlerin değerlerinin toplanması suretiyle yapılmaktadır.

2 2.Sektörel Verilerin Toplanması Tarımsal GSMH nın hesaplanmasında, TUIK tarafından Tarım ve Köyişleri Bakanlığı taşra teşkilatı, kooperatifler, borsalar ve anketler aracılığıyla derlenen veriler (üretim miktarları, çiftçinin eline geçen fiyatlar ile toptan ve borsa fiyatları) kullanılmaktadır. Derlenen bu fiyatlardan ulaştırma ve komisyon payları düşülerek üretici fiyatları elde edilmektedir. 3.Tarımsal Sanayi ve GSYIH Tarımsal GSYIH hesabında (bitkisel, hayvansal, orman ve su ürünleri üretim miktarları) bir önceki yıla göre üretim artışları dikkate alınmaktadır. Son yıllarda Bakanlıkça uygulanan politikalar ve tarımsal destekleme programları, tarımsal/kırsal sanayinin geliştirilmesine yönelik olmasına rağmen, ortaya çıkan katma değer artışı tarıma kaydedilmemektedir. Özellikle imalat sanayi içinde yer alan gıda sanayindeki (unlu mamuller, meyve ve sebze işleme sanayi vb) gelişmeler ve katma değer sanayi sektörüne kaydedilmektedir. 4.Cob-Web Kuralı ve Büyümeye Etkisi Tarımsal üretimin yapısı gereği (arz esnekliğinin düşük olması nedeniyle) fiyatlarla üretim miktarları arasındaki gecikmeli ilişkiler genel ekonomide Cobweb (Örümcek Ağı) kuralı ile açıklanmaktadır. Çiftçi psikolojik olarak fiyatların düşük olduğu yıllarda başka ürüne yöneldiğinden ertesi yıl daha az, üretimin az olduğu yıllarda da fiyat yükseldiğinden ertesi yıl daha fazla üretme eğilimine girmektedir. Sabit bir alıcısı olmayan ürünler (özellikle soğan, patates vb) örümcek ağına diğer ürünlerden daha fazla takılmaktadır. 5.Tarımda Periyodisite Tarımsal üretimde periyodisiteye bağlı olarak bazı ürünlerin (zeytin ve antep fıstığı vb) bir yıl ürün verdiği ertesi yıl ürün vermediği bilinmektedir. Uzun dönemde tarımsal üretim istatistikleri incelendiğinde de çift rakamlı yılların var yılı, tek rakamlı yılların ise yok yılı olduğu görülmektedir. Tarımsal üretimde görülen bu dalgalanma fiyatları ve Cobweb kuralını tetikleyici rol oynamaktadır. 6.Girdi Fiyatlarındaki Gelişmeler Türkiye tarımsal üretimde kullanılan girdiler açısından (mazot, gübre, ilaç, tohum vb) büyük ölçüde dışa bağımlılık göstermektedir. Ürün fiyatlarının sabit seyrettiği son yıllarda, girdi fiyatlarındaki artış, üretimi ve tarımsal GSYIH yı olumsuz yönde etkilemektedir. 7.Sabit Sermaye Yatırımları Ekonomik kalkınma açısından en fazla önem kazanan harcama şekli yatırımlardır. GSMH daki artış ancak üretim kapasitesini artıran yatırımlarla mümkündür. Türk tarımı açısında üretimi artıracak yatırımlar arasında Kamu nun sulama yatırımları, büyük sermayeli özel sektörün yeni yatırımları ve teknoloji kullanımı sayılabilir. Özellikle tarımsal üretimi ve verimliliği doğrudan etkileyen sulama yatırımlarının (GAP projesi vb) tarımsal büyüme açısından etkisi göz ardı edilemeyecek düzeydedir. 8.Savaşlar, Ekonomik Krizler ve Doğal Afetler, Doğal afetler, savaş ya da ekonomik kriz sonrası hükümetlerce alınan bazı önlemler büyük bir ekonomik aktivite oluşturarak GSYIH nın normalin üzerinde artmasına neden olabilmektedir Barış Harekâtı ve ekonomik krizleri sonrası gelişmeler bu kapsamda 2

3 Oran TEAE değerlendirilebilir. Bu kapsamda 2007 yılında yaşanan kuraklık sonrası 2008 yılı tarımsal GSYIH da bir sıçrama beklenebilir. 9.Tarımın GSYIH da payı Cumhuriyetin ilk yılları GSMH içinde tarımın payının çok yüksek olduğu görülmektedir. Ancak bu dönemde tarımın gelişmişlik düzeyinin ve tarımsal zenginliğin bu günkünden daha iyi olduğu söylenemez. Dünyada da GSYIH içinde tarımın payının yüksek olduğu ülkelerin yoksul ülkeler olduğu bilinmektedir. Bu çerçevede de 1968 de %39,8 olan oran, 2006 da %9,2 ye gerilemiştir (Grafik 1). Asıl sorun %9 luk GSMH nın %27 lik tarımsal istihdam ile sağlanması nedeniyle oluşan gelir dağılımındaki dengesizliktir. Tarımsal istihdamın azalmasına bağlı olarak gelişmiş ülkelerde olduğu gibi bu iki oranın birbirine yaklaşacağı tahmin edilmektedir. Grafik 1: Tarımın GSYIH da payı (%) y = -0,739x + 35,967 R 2 = 0, * Yıllar 2007 yılı Tahmin 10.Tarımsal GSYIH (Cari Fiyatlarla $) Cari fiyatlarla tarımsal GSYIH dolar bazında son 12 yılda önemli artış göstermiş ve 1996 yılında 23,1 milyar dolardan, 2006 yılında 37,5 milyar dolara ulaşmıştır. Ancak bu hesaplamada yıl ortası ve yılsonu fiyatı farklılık arz ettiğinden dolar kuru nun aynı tarihlerde alınmış olması gerekmektedir. Aksi takdirde farklı sonuçlara ulaşılabileceği için yanıltıcı olabilmektedir. 3

4 Çizelge 1: Cari Fiyatlarla Tarımsal GSYIH Yıl Tarım GSYIH (TL) Yıl sonu Amerikan Doları (TL) Tarımsal GSYIH (milyar $) , , , , , , , , , , , * , yılı Tahmin 2007 yılında Tarımsal GSYIH nın dolar kurundaki düşüş nedeniyle 42 milyar dolara ulaşması beklenmektedir. Böylece son 5 yılda tarımsal GSYIH %117, son 12 yılda da %81 oranında artmış olacaktır. (Çizelge 1) Grafik 2: Tarımsal GSYIH (milyar $) yılı Tahmin 11.Kişi Başına Tarımsal GSYIH ($) y = 913,38x ,1 R 2 = 0, Toplam tarımsal GSYIH nın köy nüfusuna (en sağlıklı veriler nüfus sayım sonuçları olduğundan) bölünmesi sonucu 1980 yılında kişi başına 610 dolar olan tarımsal gelir, 2007 yılında %235 artışla dolara yükselmiştir (Grafik 3) Kişi başına tarımsal gelir artışında, toplam GSYIH daki artış yanında, aralığında fazla bir değişiklik göstermeyen köy nüfusunun aralığında yaklaşık 3 milyon kişi azalışının da etken olduğu düşünülmektedir

5 Oran TEAE Grafik 3: Kişi başına tarımsal GSYIH (bin $) y = 251,77x + 140,77 R 2 = 0, * 12.Uzun Dönemde Tarımsal Büyüme Tarım sektördeki büyüme oranları, uzun dönemde toplam büyümenin altında seyrederken, toplam büyümeyi en fazla etkileyen ve en fazla negatif büyüme gösteren sektör olarak kaydedilmiştir. Sektördeki yapısal sorunlar sadece tarımsal gelişmeyi olumsuz yönde etkilemekle kalmamakta, bir yandan da ülke ekonomisindeki gelişme hızını yavaşlatmaktadır. Bunun yanında, yukarıda sayılan genel etkilere bağlı olarak bir yıl pozitif bir yıl negatif büyüme karakteri (Grafik 4) göstermiştir. Grafik 4: Tarım sektöründe büyüme (%) * yılı Tahmin Yıllar Genel Tarım 13.Tarım Sektörünün Üst Üste Küçüldüğü Dönemler Sektörde 1927 yılında Cumhuriyet tarihinin maksimum küçülmesi %30,9 yaşanmıştır. Bu durumu dünya ekonomisindeki genel daralma ile izah etmek mümkündür. 5

6 yılları sektörün 3 yıl üst üste küçülme (%-12.5, ve -23.4) gösterdiği tek dönemdir. Bu dönem II. Dünya Savaşı ile açıklanırken üst üste küçüldüğü diğer dönemler yılları Kıbrıs Barış Harekatı, yılları ise genel ekonomik kriz ile izah edilmektedir. 14.Tarım Sektörünün Üst Üste Büyüdüğü Dönemler Sektör 1946 yılında (II. Dünya savaşı sonrası) %54,2 büyüyerek Cumhuriyet tarihinin maksimum büyümesini gerçekleştirmiştir. Cumhuriyet tarihi boyunca (bir yıl negatif bir yıl pozitif büyüme kuralının bozulduğu ve beklentilerin aksine) pozitif büyüme görülen 1925 yılı kurtuluş savaşı sonrası gelişmeler, dönemi tarımda makineleşme ve tarım alanlarının genişlemesi ile açıklanmaktadır li yıllardaki büyümeler gübre ve ilaç kullanımının yaygınlaşması, dönemi ise başta mısır ve ayçiçeğinde olmak üzere hibrit tohum kullanımındaki gelişmeler ile izah edilmektedir Çizelge 2). Çizelge 2: Tarım sektörünün üst üste büyüdüğü dönemler Dönemi Büyüme Oranları % (sırasıyla) , 5.6, , 5.0, 6.5, 9.2, 0.3, , 0.1, , 5.1, , 3.0, , 0.4, , 5.7, Dönemler İtibariyle Tarımsal GSYIH (sabit fiyatlarla TL) Tarımsal GSYIH aşağıdaki tablodan da görüleceği üzere yıllar itibariyle çok büyük bir değişiklik göstermezken, yıl içerisinde en büyük hasıla 3. çeyrekte elde edilmektedir. Dördüncü çeyrekte elde edilen hasıla ise yaklaşık bir ve ikinci çeyrek toplamı kadardır. Çizelge 3: Tarım sektöründe dönemler itibariyle GSYIH (sabit fiyatlarla) I.Çeyrek II.Çeyrek III.Çeyrek IV.Çeyrek TOPLAM Büyüme % , , , , , , , , , , ,9 2007* , yılı Tahmin 6

7 Son 12 yılda tarımsal GSYIH sabit fiyatlarla ancak %12,8 artmışken, yıl içerisinde I. ve IV. çeyreklerdeki üretim artışları dikkate çekmektedir. Bu dönemde I. çeyrekte %29, IV. çeyrekte ise %25 üretim artışı sağlanmıştır (Çizelge 3). Kış aylarına denk gelen I. ve IV. çeyreklerdeki tarımsal üretim artışının, sera ürünleri üretimindeki artış ile açıklanabileceği düşünülmektedir Dönemi Tarım Sektöründe Büyüme (%); 2007 yılının ilk dokuz ayında bir önceki yılın aynı dönemine göre tarım sektörü katma değerinde, yok yılı ve kuraklığın etkisiyle bir gerileme yaşanmıştır. Bu dönemde toplam GSYIH % 4 oranında büyürken, tarım sektörü % 5,6 negatif büyüme göstermiştir (Çizelge 4). Çizelge 4: Tarım sektöründe dönemler itibariyle büyüme (%) (9 aylık) (9 aylık) (9 aylık) (9 aylık) I. Çeyrek II. Çeyrek III.Çeyrek IV.Çeyrek Toplam yılında Hububat üretimi 2006 ya göre %14,4, bakliyat üretimi %11,6, yağlı tohumlar %20,1 endüstri bitkileri %10,8, sebze üretimi %2,7 meyve üretimi %3,9 oranlarında azalmıştır. Ürün bazında ise zeytin üretimi %34,8, Antep fıstığı üretimi ise %33,1 oranında azalmıştır. Buna bağlı olarak yılın ilk dokuz aylık döneminde tarım (balıkçılık ve ormancılık dahil), katma değeri (tarım sanatları dahil) % 5,6 oranında gerilemiştir. Ancak TUIK, üçer aylık dönemler halinde yayınladığı GSMH daki büyüme rakamlarını bir sonraki dönem revize etmektedir. Hatta bu revizeler yukarıdaki tabloda da görüleceği üzere 2005 yılı 2. çeyreğinde olduğu gibi yer yer %800 lere kadar değişimler (%0,1 den %8,2 ye) göstermiştir. Tarımda 2004, 2005 ve 2006 yılları ilk 9 aylık büyüme rakamları sırasıyla -1,2, 4,5 ve -1,2 olarak açıklanmışken 4. çeyrek sonunda bu rakamlar sırasıyla 2.0, 5.6 ve 2.9 olarak revize edilmiştir. Bu çerçevede 2007 yılında Tarımdaki büyüme ilk 9 aylık dönemde olduğu gibi %-5,6 yerine, IV. çeyrek açıklandığında çok farklı bir rakamla (sıfır veya sıfıra yakın) kapanacağı tahmin edilmektedir. 17.Sonuçlar Tarım doğası gereği oldukça stabil bir sektördür. Büyümesi ise üretim faktörlerindeki büyük değişikliklere bağlıdır. Son 12 yılda sabit fiyatlarla GSYIH ya bakıldığında ancak %12, yıllık olarak da ortalama %1 büyüdüğü görülmektedir. Sektörde üst üste büyüme ise üretim faktörlerinde köklü değişimlerle (arazilerin genişlemesi, makine, gübre ve ilaç kullanımı, tohumculuktaki gelişmeler, GAP sulamasının açılması vb) sağlanabilmiştir. İleriye yönelik katma değer artşı ve sıra dışı üst üste büyüme, yine sıra dışı önlemlerle sağlanabilecektir. 7

8 Bu önlemler arasında; Uzun vadeli kredilendirme sistemi ve arazi ofisleri aracılığıyla, işletme ölçeğinin büyütülmesi, Tarıma diğer sektörlerden sermaye dönüşü ve büyük ölçekli işletmeler kurulması, Sulama yatırımlarının hızlandırılması, basınçlı sulama sistemlerinin yaygınlaştırılması, Tarımsal pazarlama (tasnif, ambalaj, depolama ve nakliye) sistemlerinin geliştirilmesi, Kırsal alanda istihdam ve ekonomik faaliyetlerin çeşitlendirilmesi amacıyla Kırsal kalkınma yatırımlarına devam edilmesi, Tarımsal desteklerin artırılarak GSMH nın %1 i düzeyine (7 milyar YTL) çıkarılması ve etkin hale getirilmesi, Uzun dönemde biyoteknolojik araştırma altyapısının geliştirilerek hastalıklarla mücadele, verim ve kalite geliştirme amaçlı çalışmalara başlanması sayılabilir. Kaynaklar 1. Anonim, 2007a, Türkiye İstatistik Yıllığı 2006, Türkiye İstatistik Kurumu Yayını, Ankara 2. Anonim, 2007b, İstatistik Göstergeler , Türkiye İstatistik Kurumu Yayını, Ankara 3. Anonim, 17 Aralık 2007, İşgücü İstatistikleri Haber Bülteni, Türkiye İstatistik Kurumu Yayını, Ankara 4. Anonim, 10 Aralık 2007, Gayrisafi Milli Hasıla ve Gayri Safi Yurtiçi Hasıla, Haber Bülteni, Türkiye İstatistik Kurumu Yayını, Ankara 5. Anonim, 2008a, 6. Anonim, 2008b, 7. Anonim, 2008c Gürler A.Z., Son 15 yılda Türkiye de Tarımın Sorunlarına Analitik Bir Yaklaşım ( ), GOP Üniversitesi Yayını, Tokat. 9. Tufan A., Türkiye Ekonomisi, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayını, Ankara TARIMSAL EKONOMİ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Kampüsü 1. Kapı Eskişehir Yolu 9. Km Lodumlu/Ankara Tel: Faks: Web: aeri@aeri.org.tr 8