TURİZMDE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI TANITMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TURİZMDE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK UZMANLIK TEZİ Hilal DEMİREL ŞUBAT ANKARA

2 T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI TANITMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TURİZMDE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK UZMANLIK TEZİ Hilal DEMİREL Tez Danışmanı Tanıtma Genel Müdür Yardımcısı İbrahim YAZAR ŞUBAT 2010 ANKARA

3

4 KÜLTÜR VE TURİZM UZMANLIK TEZİNİN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI İÇİN İZİN BELGESİ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı : Hilal DEMİREL Tez Konusu : Turizmde Sürdürülebilirlik Tez Danışmanı : İbrahim YAZAR Kültür ve Turizm Uzmanlık Tez çalışmamın, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve İhtisas Kütüphanesinde her türlü elektronik formatta arşivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum. / /2010

5 SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplayıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim. / /2010 Hilal DEMİREL Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı

6 ÖNSÖZ Turizm istihdama, dış ticaret açığının kapatılmasına, bölgeler arasındaki gelişmişlik farklılıklarının dengelenmesine, hoşgörü ve barışın teşvikine, uluslararası iletişime ve kültürel kaynaşmaya katkılarıyla günümüzün en çok konuşulan sektörlerinin başında gelmektedir. Turizmin ülke ekonomilerine, kültürel ve toplumsal gelişmeye olan etkileri özellikle gelişmekte olan ülkeler için büyük bir fırsat olarak görülmektedir. Zaman içerisinde, turizmin çevre üzerinde yarattığı tahribatın da, en az olumlu etkileri kadar dikkate alınması gerektiğinin farkına varılmasıyla; turizmde gelişmenin ancak sürdürülebilir olması halinde gelecekte de var olabileceği gerçeğiyle karşı karşıya kalınmıştır. Dünyanın diğer ülkelerinde olduğu gibi ülkemizde de turizmde sürdürülebilir gelişmenin sağlanabilmesi amacıyla bazı uygulamalar ve projeler yürütülmektedir. Sürdürülebilir turizm proje ve uygulamaları; doğal çevrenin, bitki ve hayvan varlıklarının korunmasının ve turizmde sürdürülebilir gelişmenin altyapısını kurarken, sürdürülebilirliğin elde edilebilmesinde en önemli unsurların başında gelen ortak bilinç ve anlayışı da yaratmayı hedeflemektedir. Bu çalışmada; sürdürülebilirlik kavramı çerçevesinde turizmde sürdürülebilirlik anlayışının incelenmesi hedeflenirken; bu konuda daha önce yapılmış olan çalışmalara da detaylı olarak yer verilmiştir. Öncelikle; yapmış olduğu değerli yorumlar, göstermiş olduğu yoğun ilgi ve katkılarıyla; her zaman farklı bir bakış açısı ve anlayışla beni yönlendiren danışmanım Sn. İbrahim YAZAR a ve bu çalışmaya yapmış olduğu katkılarından dolayı Sn. Ahmet ÖZBEKLER e teşekkürlerimi ve saygılarımı sunarım. Ayrıca; vermiş oldukları önemli bilgiler ve değerli katkılarından dolayı; Ekodiyalog Projesi Koordinatörü Sn. Yaşar Yeğen e, Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman Kullanımı ve Koruma Projesi Turizm ve Entegrasyon Danışmanı Sn. Ferit Karakaya ya ve Doğa Derneği nden Sn. Esra Kartal a teşekkür ederim. i

7 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...i İÇİNDEKİLER...ii TABLOLAR, RESİMLER VE ŞEKİLLER DİZİNİ...v GİRİŞ BÖLÜM TURİZM VE TURİZMİN ÇEVRE ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ 1. TURİZM Turizm Kavramı Turizmin Çeşitleri Katılan Kişi Sayısına Göre Turizm Çeşitleri Ziyaret Edilen Yere Göre Turizm Çeşitleri Katılanların Yaşlarına Göre Turizm Çeşitleri Katılanların Sosyo-Ekonomik Durumlarına Göre Turizm Çeşitleri Katılanların Sosyo-Ekonomik Durumlarına Göre Turizm Çeşitleri Dünya da Turizm Türkiye de Turizm Turizm ve Çevre Turizmin Çevre Üzerindeki Olumlu Etkileri Turizmin Çevre Üzerindeki Olumsuz Etkileri...17 ii

8 2. BÖLÜM SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK KAVRAMI VE TURİZMDE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK 2. SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK Sürdürülebilirlik Kavramı Sürdürülebilir Kalkınma Kavramı Sürdürülebilir Kalkınmanın Tarihsel Gelişimi Sürdürülebilir Kalkınmanın Önündeki Engeller Sürdürülebilir Turizm Kavramı Sürdürülebilir Turizmin Ölçülebilirliği Sürdürülebilir Turizmin İlkeleri Sürdürülebilir Otel Kavramı Sürdürülebilir Otel Yapılanması Sürdürülebilir Otellerde Yapılması Gereken Bazı Düzenlemeler Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Yürütülen Çevreye Duyarlılık Kampanyası Türkiye Turizm Stratejisi 2023 ve Eylem Planı te Sürdürülebilir Turizm Planlaması Eko-turizm Eko turizmin Tanımı Eko Turizmin Özellikleri Eko turizmin Amaçları Eko turizm Profili Eko turizmin Etkileri Dünyada Eko turizm Türkiye de Eko turizm Eko turizm Açısından Anıt Ağaçların Önemi...56 iii

9 3. BÖLÜM DÜNYADA VE ÜLKEMİZDE SÜRDÜRÜLEBİLİR TURİZM UYGULAMALARI 3. DÜNYADA VE ÜLKEMİZDE SÜRDÜRÜLEBİLİR TURİZME İLİŞKİN YAPILAN ÇALIŞMALARDAN BAZI ÖRNEKLER 3.1. Dünyada Sürdürülebilir Turizm Uygulamaları Guatemala Sürdürülebilir Turizm ve Temiz Su Projesi Balear da Sürdürülebilir Turizme Geçiş Çalışmaları Yeni Zelanda da Sürdürülebilir Turizm Planlaması Avustralya Turizminde Sürdürülebilirlik İspanyol Kıyılarında Sürdürülebilir Turizm Değerlendirmesi Rodos ta Yerel Halkın Sürdürülebilir Turizm Bilinci Slovenya Kıyılarında Sürdürülebilir Turizm Çalışmaları ve Kıyı Alanı Yönetim Programı Sürdürülebilir Turizmde Ürdün Örneği Fiji de Sürdürülebilir Deniz Turizmi Projesi Türkiye de Sürdürülebilir Turizm Uygulamaları Ekodiyalog Projesi Kaçkar Dağları Sürdürülebilir Orman Kullanımı ve Koruma Projesi Gediz Deltası'nın Koruma Durumunun İyileştirilmesi İçin Bölge Yerleşkelerinde Sürdürülebilir Turizmin Oluşturulması Projesi...82 DEĞERLENDİRME VE SONUÇ KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT ÖZGEÇMİŞ iv

10 TABLOLAR, RESİMLER VE ŞEKİLLER DİZİNİ Birinci bölümün tablo, resim ve şekilleri Şekil Yılları Arasında Uluslararası Turist Gelişleri...12 İkinci bölümün tablo, resim ve şekilleri Şekil 2.1. Sürdürülebilir Kalkınma...21 Şekil 2.2. Sürdürülebilir Turistik Gelişmenin Sihirli Beşgen Piramidi...28 Tablo 2.1. Sürdürülebilir ve Sürdürülebilir Olmayan Gelişme...30 Üçüncü bölümün tablo, resim ve şekilleri Resim Yılı Reklam Kampanyası...60 Resim Yılı Reklam Kampanyası...61 Resim Yılı Reklam Kampanyası...61 Resim Yılı Reklam Kampanyası...61 Resim Yılı Reklam Kampanyası...62 Resim Yılları Reklam Görseli...62 Resim Yılı Reklam Kampanyası...63 Resim 3.8. Ajloun da Konaklama-Kamp Bölgesi...72 Resim 3.9. Yöresel Yiyeceklerle Köy Kahvaltısı...72 Resim Ajloun Koruma Alanı nda Yer Alan Bir Köy...72 Resim Ajloun Bölgesi Doğa Yürüyüşü Parkuru...73 Resim Ekodiyalog Projesi tarafından Hazırlanan Harita...77 Resim Gediz Deltası Projesi Afişi...83 v

11 GİRİŞ Turizm sektörü yıllar içerisinde büyük gelişmeler göstererek dünyanın birçok ülkesinde ekonominin lokomotifi haline gelmiştir. Ulaşım imkânlarının artmasının da olumlu etkisiyle seyahat oldukça yaygınlaşmış, ziyaretçi sayılarında çok büyük bir artış görülmüştür. Turizm dünyanın en büyük endüstrisidir. Dünya çapında çalışanların yaklaşık dokuzda birini turizm sektörü istihdam etmekte, turizm gelirleri küresel gayri safi milli hâsılanın yaklaşık %6 sını oluşturmaktadır. Başta gelişmekte olan ülkelerde olmak üzere pek çok ülkede turizm sosyal ve ekonomik sorunların bir çözümü olarak görülmektedir. Turizmin gelişmesi ve turist sayısının artması ekonomileri olumlu yönde etkilerken, çevrede gözle görülür bir tahribat yaratmaya başlamıştır. Çevrenin, doğal, kültürel ve tarihi dokunun zarar görmesinin gerek turizme, gerekse de turizm faaliyetinin gerçekleştiği ülkelere zararı büyük olmuştur. Geçmişte neredeyse her yönden sağladığı fayda ve katkılarla anılan turizmin çevresel etkileri henüz daha yeni yeni fark edilerek tartışılmaya başlanmıştır lerde sürdürülebilir kalkınma anlayışının ortaya çıkmasıyla birlikte sürdürülebilir turizm kavramı da literatürdeki yerini almıştır. McMinn(1997) e göre; sürdürülebilir turizm; turizmin kaynağı olan doğal, tarihi, kültürel, sosyal ve estetik değerlerin korunup geliştirilerek devamının sağlanmasını ifade etmektedir. Her ülke turizmde gelişmek için çaba sarf etmektedir. Temel ilke ise gelişmenin sürdürülebilir olmasıdır. Amaç bugün ve gelecekte, toplumun yaşam kalitesini artırmak için kaynakların akılcı kullanımını sağlamak, aynı zamanda da gelecek nesillerin ihtiyaçlarını tehlikeye sokmamaktır (Kutay,2004). Çevreyle sürekli bir etkileşim içinde olan turizm endüstrisinin gelecekte de var olabilmesi sahip olunan doğal ve kültürel zenginliklerin korunmasıyla mümkündür. Son yıllarda, tüm dünyada çevre duyarlılığının artması; turizm sektörünü de etkisi altına almıştır. Ziyaretçiler çevreyi tahrip etme pahasına sahil 1

12 şeritlerine kurulmuş otel zincirlerini değil, gittikleri yerin tarihini, kültürünü ve doğasını bir arada yaşayabilecekleri, yerel mimarinin özelliklerini taşıyan çevre dostu konaklama tesislerini tercih etmektedir. Çevre bilincinin yaygınlaşmasıyla birlikte turizm tesisleri doğal çevreyi korumaya gösterdikleri özeni ve yerel ekonomiye katkılarını tanıtımlarında vurgulamaya başlamıştır. Turizmin doğaya ve çevreye verdiği zararların uzun yılların birikimiyle kabul edilebilir sınırları aşması sonucunda; özellikle İspanya gibi ekonomisinin önemli ölçüde turizm sektörüne dayandığı ülkeler, kaynaklarını ne derece tükettiklerinin farkına vararak turizm planlamalarında sürdürülebilirliğe önem vermeye başlamıştır. Günümüzde ülkelerin turizm stratejilerinde sürdürülebilir turizm planlaması büyük bir yer tutmaktadır. Ülkemiz turizminde de benzer bir süreç yaşanmıştır. Türkiye ye gelen yabancı turistlerin çok büyük bir bölümünün tatil amacı gütmesi ve sahil şeridindeki tatil merkezlerini tercih etmeleri nedeni ile bugüne kadar uygulanan turizm politikaları, kıyılarda yoğunlaşmayı kolaylaştırmış ve dar bir çerçeve içerisinde birbiri ardına turistik tesislerin kurulmasına neden olmuştur. Kıyılara çok yakın inşa edilen turistik tesisler, doğal güzelliklerin kaybolmasına, taşıma kapasitesinin üstüne çıkılmasına ve şehir hayatından kaçan turistlerin küçük birer şehir haline dönüşmüş, bitki örtüsünden yoksun beton yığınları ile karşılaşmalarına neden olmuştur (Aslan ve Aktaş,1994). Turizmin olumsuz etkileriyle özellikle Akdeniz ve Ege sahil şeridinde fazlasıyla karşı karşıya kalan ülkemizde, bölge halkının ve ziyaretçilerin bugünkü ihtiyaçlarını karşılarken, biyolojik çeşitliliği ve her türlü canlının yaşam hakkını koruyan ve gelecekte de var olmayı hedefleyen bir turizm anlayışına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu çalışmada; sürdürülebilirlik ve sürdürülebilir kalkınma kavramlarının ve tarihsel gelişimlerinin incelenerek, ülkemiz ve dünya turizminde sürdürülebilirlik konusunda yapılmakta olan uygulamaların araştırılması hedeflenmektedir. Çalışmanın birinci bölümünde; günümüzde en önemli sektörlerin başında gelen turizm ve turizmin çevre üzerindeki bazı etkileri konu edilmiştir. Öncelikle turizm kavramı incelenmiş, sonrasında turizmin çeşitlerinden bahsedilmiş, dünyada 2

13 ve ülkemizde turizm sektörünün gelişim aşamaları açıklandıktan sonra turizmin içinde bulunduğumuz çevre üzerindeki olumlu ve olumsuz etkileri vurgulanmıştır. İkinci bölümde, sürdürülebilirlik kavramı açıklanarak, sürdürülebilir kalkınma, sürdürülebilir kalkınmanın tarihsel gelişimi, sürdürülebilir kalkınmanın önündeki engeller, sürdürülebilir turizm kavramı, sürdürülebilir turizm ölçülebilirliği, sürdürülebilir turizmin ilkeleri, sürdürülebilir otel kavramı, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yürütülen çevreye duyarlılık kampanyası ve Turizm Stratejisi 2023 te sürdürülebilir turizm planlaması gibi konulara yer verilmiştir. Ayrıca; son yılların en çok sözü edilen turizm çeşitlerinden eko turizm sürdürülebilirlik çerçevesinde incelenmiştir. Son bölümde ise; dünyada ve ülkemizde gerçekleştirilen bazı sürdürülebilir turizm çalışmalarına yer verilmiştir. Guatemala, Ürdün, Yeni Zelanda, Balear Adaları, İspanyol Kıyıları, Avustralya, Rodos, Slovenya ve Fiji Adası nda uygulanan bazı sürdürülebilir turizm projeleri incelenmiş; proje koordinatörleriyle yapılan görüşmeler neticesinde ise ülkemizde gerçekleştirilen Ekodiyalog Projesi, Kaçkar Dağları Koruma ve Kullanma Projesi ve Gediz Deltası'nın Koruma Durumunun İyileştirilmesi İçin Bölge Yerleşkelerinde Sürdürülebilir Turizmin Oluşturulması Projesi detaylı olarak irdelenmiştir. Bu bölümde yer alan projelerin, ülkemizde gerçekleştirilecek çalışmalara örnek teşkil ederek, gelecek çalışmalara yol gösterecek olması düşünülmektedir. 3

14 1. BÖLÜM TURİZM VE TURİZMİN ÇEVRE ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Bu bölümde günümüzde en önemli sektörlerin başında gelen turizm ve turizmin çevre üzerindeki bazı etkileri konu edilmiştir. Öncelikle turizm kavramı incelenmiş, sonrasında turizmin çeşitlerinden bahsedilmiş, dünyada ve ülkemizde turizm sektörünün gelişim aşamaları açıklandıktan sonra turizmin içinde bulunduğumuz çevre üzerindeki olumlu ve olumsuz etkileri vurgulanmıştır. 1. TURİZM 1.1. Turizm Kavramı Turizm olayını ve kavramını belirlemek amacıyla yapılan çalışmalar 19. yüzyılın sonlarına kadar uzanmaktadır. Olaya değişik yönlerden bakan yazarlar değişik tanımlar yapmışlardır. Guyer-Fueler tarafından 1905 yılında ilk turizm tanımı ortaya atılmıştır. Buna göre; turizm; gittikçe artan hava değişimi ve dinlenme gereksinimleri, doğa ve sanatla beslenen göz alıcı güzellikleri tanıma isteğine; doğanın insanlara mutluluk verdiği inancına dayanan ve özellikle ticaret ve sanayinin gelişmesi ve ulaşım araçlarının kusursuz hale gelmelerinin bir sonucu olarak ulusların ve toplulukların birbirlerine daha çok yaklaşmasına olanak veren modern çağa özgü bir olaydır (Aktaran Kozak ve ark.,2001:1). Turizm, kişilerin gelir elde etme arzusu taşımadan günlük yaşamlarının monotonluğundan uzaklaşmak, farklı ilişkiler ve deneyimler yaşamak amacıyla sürekli olarak yaşadıkları yerlerden geçici sürelerle ayrılarak yeniden ikamet ettikleri yerlere dönene kadar geçirdikleri sürede gerçekleştirdikleri faaliyetlerin tümüdür. Bu faaliyetlerin gerçekleşebilmesi için; boş zamanın olması, gezi veya yer değiştirme faaliyetlerin geçici bir süreyi kapsaması, kişilerin gezi motivasyonları içinde para kazanma amacının olmaması ve turistik talebe karşılık verebilecek çekicilikler ile 4

15 üretim birimlerinin varlığı gerekli olmaktadır (Anadolu Turizm İşletmecileri Derneği,2006:1). Turizm dinlenme boş zaman geçirme ve seyahat kavramlarıyla ilişkilidir. Dünya Turizm Örgütü (DTÖ) turizmi, gelir getirici etkinlikler dışında kalan, boş zamanların hemen hepsini içine alan seyahat, bundan doğan konaklama, yeme-içme, ulaşım, eğlence gibi hizmetler ve ilişkiler olarak tanımlamaktadır. DTÖ turizmin tanımını üç öğeyle açıklamaktadır (Aktaran Erdoğan,2003:76): Turizm normal iş, eğitim, yaşamın temel gereksinimlerini karşılama rutinleri dışında kalan ziyaretçi faaliyetleridir. Bütün ziyaretler, seyahat ve hemen hemen her durumda bir yere gitmek için taşıt gerektirir. Gidilecek yerler, çeşitli boyuttaki faaliyetlerin toplandığı yerdir ve bu faaliyetleri desteklemek çeşitli tesisler ve hizmetler gerektirir. Turizmle ilgili bir tanım yapılırken şu unsurları dikkate almak yerinde görülmektedir (Sezgin,2001:14): Kişilerin sürekli olarak ikamet ettikleri yerin dışında olmaları Seyahat nedeninin geçici olması, Seyahat nedeninin bir yerde çalışmak, iş yapmak amacı gütmemesi, Gittikleri yerde tüketici durumunda olması, Geçici konaklamadan sonra sürekli ikametgahlarına dönülmesidir. Bu unsurları dikkate alarak Sezgin (2001) turizme ilişkin şu tanımı yapmaktadır: turizm, devamlı olarak yaşanılan yer dışında tüketici olarak tatil, dinlenme, eğlence, kültür vb. ihtiyaçların giderilmesi amacıyla yapılan seyahat ve geçici konaklama hareketlerine denilmektedir. 5

16 Turizm olayının gelişmesi, genişlemesi, ulusal ve uluslararası önem kazanması kendi bünyesi içinde bir takım özelliklerin de ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu özellikler şu şekilde sıralanabilir (Küçükaslan,2007:10): Turizm bir hizmet sektörüdür. Turizmde üretilen mal ve hizmetler üretildikleri yerde hizmete sunulur. Turizm sektöründe müşteri, mal ve hizmetin üretildiği yerde tüketimde bulunur. Turizm sektörünün ürettiği mal ve hizmetlerin tüketilebilmesi bol zamanın yaratılması ile mümkündür. Turizm sektörü içinde görev yapan seyahat acentaları ile tur operatörleri arz ve talebi dengelemede önemli rol oynarlar. Turizmde talebin artışına cevap verecek arzın sunuluşu uzun bir süreyi gerektirir. Turizm olayına katılacak kişilerin karar vermeleri birçok dürtülerin etkisi ile oluşacağından, karar süresi uzun bir zamanı gerektirir. Turizm hareketleri yılın belirli aylarında yoğunluk kazanmakta ve turist kabul eden ülkelerde söz konusu aylarda hareketlilik artmaktadır Turizmin Çeşitleri Kozak ve ark. (2001) a göre turizm; katılan kişi sayısına, ziyaret edilen yere, katılanların yaşlarına, katılanların sosyo-ekonomik durumlarına ve amaçlarına göre sınıflandırılabilir. Aşağıda yapılan sınıflandırmada Kozak ve ark. (2001) nın hazırlamış oldukları çalışmadan faydalanılmıştır Katılan Kişi Sayısına Göre Turizm Çeşitleri Katılan kişi sayısına göre turizm çeşitleri; bireysel turizm, kitle turizmi ve grup turizmi olmak üzere üçe ayrılmaktadır (Kozak ve ark.,2001:15): 6

17 Bireysel Turizm: Turizme bireysel bir katılım söz konusudur. Genellikle üst gelir grubunda yer alan gençler, öğrenciler ya da okulunu yeni bitirmiş kişiler tarafından tercih edilmektedir. Kitle Turizmi: İnsanların turizme kitleler halinde katılmalarıdır yılında başlayan kitle turizm hareketi günümüz turizm hareketlerinin de belirleyicisidir. İnsanların ucuzluk ve kolaylık nedeniyle paket turları seçmeleri sonucu oluşur. Turizmin gelişme aşamasında en çok üzerinde durulan turizm türü, kitle turizmidir. Ancak aşırı yoğun kitle turizminin sakıncaları görülmüş ve bu konuda yeniden bir yapılanma çalışmaları başlatılmıştır. Grup Turizmi: Çeşitli toplumsal grupların turizme birlikte katılmalarıdır. Dernek üyeleri, meslek odaları, öğrenci toplulukları gibi belirli bir ortak özelliği bulunan, sayısı on bir ile on altı arasında değişen, insan topluluklarıdır Ziyaret Edilen Yere Göre Turizm Çeşitleri Ziyaret edilen yere göre turizm çeşitleri; iç turizm ve dış turizm olmak üzere ikiye ayrılmaktadır: İç Turizm Bir ülkede yaşayan kişilerin kendi ülkesi içinde seyahat amacıyla yaptıkları gezilere iç turizm denmektedir (Sezgin,2001). Pasaport, vize, yabancı dil ve döviz gerektirmeyen iç turizmin ekonomiye döviz getirici etkisi yoktur. Ancak iç turizmin milli gelirin bölgeler arasında dengeli dağılımında önemli katkıları vardır. Geliri 7

18 yüksek olan, sanayileşmiş yerlerde yaşayan insanların, doğası bozulmamış ve sanayileşmemiş bölgelerde turistik faaliyetlerde bulunması, harcamalar yapması gelir dağılımının dengelenmesine yardımda bulunur. İç turizmin bir başka yararı ise ulusal sınırlar içinde yurttaşların birbirlerini daha iyi tanımaları ve kaynaşmalarına yardımcı olmasıdır. İç turizm, dış turizmin azaldığı zamanlarda kurtarıcı olarak görülmektense, sürekli olarak desteklenip, geliştirilmelidir (Kozak ve ark.,2001:15). Dış Turizm Bir ülkede yaşayan insanların turizm amacıyla başka bir ülkeye seyahat etmelerine dış turizm denmektedir (Sezgin,2001). Dış turizmin en önemli özelliği ise döviz getirici etkisinin bulunmasıdır. Aktif ve pasif dış turizm olarak ikiye ayrılır. Dış pasif turizmde kişi kendi ulusal sınırları dışına çıkar. Ekonomik açıdan ödemeler dengesinde döviz çıktısı ya da ithalat eksisi olarak kendini gösterir. Dış aktif turizm ise yabancı kişilerin ülkemize gelmesidir. Ödemeler dengesi üzerinde döviz kazandırıcı ya da ekonomide ihracat etkisi yapar (Kozak ve ark.,2001:15) Katılanların Yaşlarına Göre Turizm Çeşitleri Katılanların yaşlarına göre turizm çeşitleri; gençlik turizmi, orta yaş turizmi ve üçüncü yaş turizmi olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Gençlik Turizmi On beş ile yirmi beş yaş arasındaki gençlerin, birey olarak katıldıkları turizm faaliyetleridir. Gençlerin seyahat etmeleri, kişiliklerini geliştirmelerinde, yeni yerleri ve yaşamları öğrenmelerinde ve sosyal ilişkilerini artırmada en etkin yollardan biridir. Turizm ise seyahat etmeyi ve seyahat ederken öğrenmeyi sağlayan etkinliktir. Bu nedenlerle gençler için güvenilir, temiz ve uygun fiyatlı dinlence ve eğlence imkânları yaratılarak gençlerin turizme katılımlarının teşvik edilmesi, kamu ve özel her sorumlu tarafın görevidir (kultur.gov.tr). 8

19 Orta Yaş Turizmi Yirmi beş ile atmış yaş arasındaki insanların katıldıkları turizm hareketidir. Aile ve iş hayatı sorumlulukları bulunduğu için tatil anlayışları genelde dinlence üzerine ve yaz ayları yoğunluktadır. Ekonomik koşullardaki değişimler bu grubun tatil durumunu yakından etkilemektedir. Bu grubun en temel özelliği ailecek, uzun süreli ve genelde kendi arabalarıyla tatile çıkmalarıdır. Üçüncü Yaş Turizmi Altmış yaş üstü emekli kişilerin oluşturduğu gruptur. Aile sorumluluğu azalmış, emeklilikten dolayı iş sorumluluğu kalmamıştır. Genelde inanç, sağlık ve kültür amaçlı turizm faaliyetlerine katılmaktadırlar. Yaşlarının gereği konfor ve rahatlık aramaktadırlar (Kozak ve ark.,2001:15) Katılanların Sosyo-Ekonomik Durumlarına Göre Turizm Çeşitleri Katılanların sosyo-ekonomik durumlarına göre turizm çeşitleri; sosyal turizm ve lüks turizm olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Sosyal Turizm: Avrupa Ekonomik ve Sosyal Komitesi, Barselona Bildirgesi ne göre; sosyal turizmin tam olarak ne olduğu konusunda birçok görüş olması nedeniyle, kavramı kesin olarak tanımlamak güçtür. Konuyla ilgilenen çeşitli kurumlar birbirinden farklı yöntemler kullansa dahi (içeriğin, beklenen sonuçların, hedeflerin, düşüncelerin ve inançların tespit edilmesi gibi) hepsi her zaman aynı ilkeye dayanmaktadırlar: En yoksun kişiler de dâhil herkesin dinlenmeye, rahatlamaya ve günlük, haftalık ve yıllık olarak işten izin almaya hakkı vardır. Uluslararası Turizm Bürosu na göre sosyal turizm, iyi tanımlanmış sosyal yöntemler sayesinde nüfusun düşük gelirli kısımlarının turizmde iştirak etmesinden doğan tüm kavram ve olaylardır. 9

20 Lüks Turizm: Ekonomik gelirleri, güçleri çok yüksek olan kişilere hitap eden turistik faaliyetlere lüks turizm denmektedir. Maddi güçleri yüksek olan bu kişiler konaklama tesislerinin en lüks yerlerinde kalır, ulaşım araçlarının en lüks ve konforlu mevkilerinde seyahat ederler. Lüks turizme katılan bu kişilerin amaçları, turistik mevsimin yoğun olduğu zamanlarda çeşitli ülkelerin en ünlü turistik yörelerinde konaklama ve seyahat etmeleridir (Sezgin,2001:77) Katılanların Sosyo-Ekonomik Durumlarına Göre Turizm Çeşitleri Katılanların amaçlarına göre turizm çeşitlerinden bazıları ise şunlardır: - Deniz Turizmi - Kongre Turizmi - Termal Turizm - Yat Turizmi - Mağara Turizmi - Dağ ve Kış Turizmi - Av Turizmi - Golf Turizmi - İnanç Turizmi - Kültür Turizmi - Eko turizm 1.3. Dünya da Turizm Turizm yarattığı 3,2 trilyon doların üzerindeki gelir akımı ve dünya gayri safi milli hâsılası toplamı içindeki %6 lık payıyla çok büyük bir endüstridir. Dünya genelinde 127 milyon kişinin istihdam edildiği öne sürülen bu endüstride geleceğe yönelik tahminler genellikle olumlu bir görünüm sergilemektedir (Anadolu Turizm İşletmecileri Derneği,2006:5). 10

21 2009 yılında ekonomik kriz tüm dünyayı etkisi altına almıştır. Tüm sektörler krizden olumsuz etkilenmiş, turizm sektörü için de 2009 oldukça zor bir yıl olmuştur. Dünya Turizm Örgütü nün verilerine göre, 2009 yılında uluslararası turist hareketleri % 4 lük bir daralmayla 880 milyon kişi olmuştur. Avrupa da %6 lık, Asya ve Pasifik te %2 lik, Amerika da %5 lik, Ortadoğu da ise %6 lık bir düşüş yaşanmıştır. Afrika dünyanın geri kalan bölgelerinin aksine bu yıl %5 lik bir büyüme kaydetmiştir. Özellikle Orta-Sahra bölümündeki destinasyonlar öne çıkmaktadır. Tüm dünyada yaşanan düşüşe rağmen; bazı destinasyonlar turist sayılarında büyüme kaydetmişlerdir: Fas, Kenya, Ruanda, Güney Afrika, Küba, Svalizand, Kurasao, Dominik Cumhuriyeti, Jamaika, Nikaragua, Şili, Gana, Paraguay, Peru, Uruguay, Kore Cumhuriyeti, Tayvan, Kamboçya, Endonezya, Malezya, Myanmar, Pasifik Adaları nın birçoğu, İran, Nepal, Sri Lanka, İzlanda, İsveç, Macaristan, Makedonya, İtalya, Karadağ, Sırbistan, Türkiye, Bahreyn, Ürdün ve Lübnan. Yılın ilk üç çeyreğindeki gelişmeler göz önüne alındığında 2009 yılında uluslararası turizm gelirlerinde %6 lık bir düşüş beklenmektedir. Sürekli büyümeye alışkın bir sektör için bu düşüş gayet umut kırıcı ve şaşkınlık verici olsa da, aslında bu durum uluslararası ekonominin içinde bulunduğu zor koşulların bir göstergesidir. Genel ihracat rakamlarındaki %12 lik düşüş beklentisiyle karşılaştırıldığında uluslararası turizm gelirlerindeki daralma daha net anlaşılabilir yılı turizm gelirlerinde iki basamaklı büyüme kaydeden destinasyonlar Tayvan, İsveç ve Avustralya dır. Ayrıca; Hong Kong, Malezya, Polonya ve Macaristan da da büyüme görülmüştür. Sektörde yaşanan önceki krizlerde olduğu gibi 2009 krizinde de tüketiciler yakın destinasyonları tercih etmişlerdir. Hatta krizden olumlu etkilenerek büyüyen iç turizm destinasyonları olmuştur. Çin, Brezilya ve İspanya gibi ülkelerde iç turizm büyük hareketlilik yaşamıştır. 11

22 Yılları Arasındaki Uluslararası Turist Gelişleri Turist Sayıları (milyon) Şekil Yılları Arasında Uluslararası Turist Gelişleri (Kaynak: Dünya Turizm Örgütü Ocak Ayı Barometresi) Yukarıdaki grafikte yılları arasında uluslararası turist gelişleri yer almakta olup, grafikte de görülebileceği üzere bu on dört yıllık süre zarfında uluslararası turizmde sürekli bir gelişme ve büyüme yaşanmıştır yılında önceki yıla göre bir düşüş yaşanmış olmakla birlikte, tüm sektörlerde yaşanan olumsuz gelişmelerle kıyaslandığında bu düşüş normal karşılanabilir. IMF, küresel boyutta yaşanan ekonomik iyileşmenin beklenenden hızlı gerçekleştiğini ve tüm dünyada %3,1, gelişmekte olan ekonomilerde %5,1 ve gelişmiş ekonomilerde %1,3 oranlarında büyüme beklendiğini ifade ermiştir yılındaki olumsuz gelişmelere rağmen; Dünya Turizm Örgütü (DTÖ) 2010 yılında uluslararası turist hareketlerinde %3 ila %4 arasında bir büyüme öngörmektedir (Dünya Turizm Örgütü 2010 yılı Ocak ayı Barometresinden derlenmiştir). 12

23 1.4. Türkiye de Turizm Türkiye yasalarla çerçevesi çizilmiş turizm olgusuyla ilk kez 1934 yılında tanışmıştır. Belirtilen yılda İktisat Vekaleti Teşkilat ve Vazifeleri Hakkındaki 2450 Sayılı Kanun ile turizm faaliyetlerinden Türk Ofis adlı kurum sorumlu tutulmuştur. Turizm politikası kapsamında ilk ciddi adım ise 22 Mayıs 1953 tarih ve 6086 sayılı Turizm Endüstrisini Teşvik Kanunu nun yayınlanmasıyla atılmıştır (Anadolu Turizm İşletmecileri Derneği,2006:5). Turizm konusunda alınacak önlemleri görüşmek üzere 1949 yılında I. Turizm Danışma Toplantısı gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde çıkarılan teşvik yasalarının uygulanabilmesi için en önemli sorun, teşvik edilecek yatırımlara verilecek kredilerin kaynağı olmuştur. Bu nedenle, 1955 yılında 10 milyon TL sermayeli Türkiye Turizm Bankası A.Ş. kurulmuştur. Yine 1950 li yıllarda kurulan Türkiye Milli Gençlik Teşkilatı, seyahat acentalığı alanında yaşanan en ciddi deneyimlerinden ve belki de bir anlamda, Türkiye nin seyahat acentalarının kaynaklığını yapan bir kurum olmuştur (Kozak ve ark.,2001). Ekonomide planlı kalkınma modelinin benimsenmesiyle beraber, 1963 yılından bu yana turizm, bütün kalkınma plan ve yıllık programlarında yer alan ve önemi sürekli vurgulanan bir sektör olmuştur (Anadolu Turizm İşletmecileri Derneği,2006:5) yılında Turizm ve Tanıtma Bakanlığı kurulmuştur. Turizm Bakanlığının halen faaliyet gösteren yurt içi ve yurtdışı örgütleri 1963 yılından sonra faaliyete başlamıştır (Kozak ve ark.,2001). Türkiye de turizm, 1963 yılından 1980 li yıllara kadar, zamanla gelişme eğilimi göstermiştir. Türkiye ye yönelik yabancı turizm talebinin dünya ortalamasının üstünde olduğu 1980 sonrası ise Türk turizmi için bir dönüm noktası olmuştur. Turizm bu yıllardan sonra ekonomik, sosyal ve çevresel yönleri ile birlikte ele alınmaya başlanmıştır. Çünkü Türkiye de elde edilen sayısal büyüklüklerin sahip olduğumuz doğal ve tarihi zenginliklerin karşılığı olmadığı görülmüştür. Bunun için yasal düzenlemeler yapılarak turizm teşvik kanunları 13

24 çıkartılmış, vergi ve gümrük muafiyetleri özel döviz tahsisleri verilmiştir (Çımat, Bahar,2003:6) sonrası turizm ile ilgili olarak alınan kararlar içerisinde en önemli olanı, 2634 sayılı Turizmi Teşvik Kanunu dur. Bu yasal düzenlemeyle Türkiye de turizm sektörüne o zamana değin uygulanamayan pek çok teşvik getirilmiştir. Bu dönemde turizm ile ilgili olarak getirilen teşviklerin bazıları şunlardır (Kozak ve ark.,2001): Düşük faizli kredi, Yatırım indirimi, Finansman fonu istisnası, Bina inşaat istisnası, Vergi, resim, harç istisnası, Teşvik primi, Döviz tahsisi, Katma değer vergisi ertelemesi, Yabancı personel çalıştırma, Elektrik, havagazı ve su ücretlerinde indirim, Haberleşme kolaylıklarıdır. Bu önlemlerle büyük gelişmeler sağlanmış, yılları arasında turizm yılda ortalama %12,1 büyüyen bir sektör olmuştur (Çımat, Bahar,2003:6). Dış ticaret açığının finanse edilmesinde en büyük kaynakların başında gelen, turizm gelirlerinin son 10 yılda ekonomimize toplam katkısı 129 milyar $ olmuştur. Yine bu zaman dilimi içinde dış ticaret açığının yaklaşık %36 sı turizm gelirlerinden karşılanmıştır yılında turizm gelirleri ülkemizin dış ticaret açığının %55 ini karşılamıştır. Özellikle ekonomik krizin bu denli yoğun olarak hissedildiği bir dönemde bu katkının önemi tartışılmazdır. 14

25 Türkiye; tüm dünyada olumsuz sonuçlar doğuran ekonomik krize rağmen; 2009 yılını turist sayılarında artış ile kapatan nadir ülkelerden birisi olmuştur. Bu yıl Türkiye ye gelen yabancı sayısı % 2,81 lik bir artışla 27,1 milyon kişi olarak gerçekleşmiştir yılında ülkemize gelen yabancı ziyaretçilerin en çok giriş yaptıkları sınır kapılarının bağlı olduğu iller sıralamasında ilk 5 il aşağıdaki şekilde gerçekleşmiştir (Kültür ve Turizm Bakanlığı,yigm.kulturturizm.gov.tr): 1- Antalya % 30,51 ( ) 2- İstanbul % 27,74 ( ) 3- Muğla % 10,42 ( ) 4- Edirne % 10,01 ( ) 5- İzmir % 3,90 ( ) 2009 yılı Ocak-Aralık döneminde ülkemize en çok ziyaretçi gönderen ülkeler sıralamasında Almanya % 16,58 ( ) ile birinci, Rusya Federasyonu % 9,95 ( ) ile ikinci, İngiltere % 8,96 ( ) ile üçüncü sıradadır. İngiltere'yi Bulgaristan, İran, Hollanda, Gürcistan, Fransa, A.B.D ve İtalya izlemektedir (yigm.kulturturizm.gov.tr). Genel olarak Türkiye de uygulamaya konulan planların turizm sektörü ile ilgili olarak önerilen politikaların üç temel amaç çerçevesinde oluştuğu görülmektedir (Kozak ve ark.,2001): - Turizm kaynaklarını, ülke ekonomisine olumlu katkılar sağlayacak ve özellikle döviz gelirlerini en az maliyetle artıracak biçimde değerlendirmek, - Turizm olanaklarını, toplumun çalışan kitlelerinin sağlıklı dinlenme gereksinimlerini karşılayacak bir biçimde geliştirmek, - Yeniden üretilemez bir miras olan doğal ve tarihi kaynakların gelecek kuşaklara aktarılmasını sağlayacak bir koruma-kullanma dengesini geliştirmek ve 15

26 1.5. Turizm ve Çevre Belirli bir yöreye ya da ülkeye yönelik turizm talebinin oluşması ve bu talebin sürdürülmesi sırasında fiziksel çevre önemli bir etken olmaktadır. Ayrıca, turistlerin gidecekleri yerin seçiminde ve kalış sürelerinin saptanmasında da fiziksel çevre önemli bir belirleyicidir (Kozak ve ark.,2001:101). Turizm döviz girdisi ve istihdam açısından önemli ekonomik yararlar sağlıyor olmasına rağmen çevre üzerinde birtakım olumsuz etkiler yaratmaktadır. Turizmin çevreden ve doğal zenginliklerden beslendiği düşünüldüğünde çevrede yaratılan tahribatın turizme ne büyük bir zarar verebileceği görülebilir. Turizmin içinde bulunduğu çevreye olumsuz etkileri olduğu kadar olumlu etkileri de bulunmaktadır. Aşağıda turizmin çevre üzerindeki olumlu ve olumsuz etkilerinin bazıları yer almaktadır Turizmin Çevre Üzerindeki Olumlu Etkileri Turizmin çevreye üzerindeki olumlu etkilerinden bazıları şunlardır (Özbey,2002): - Doğal ve yapısal kaynakların korunması, yeniden, yapılandırılması ve güçlendirilmesine yardımcı olur, - Uluslararası düzeyde kabul görülen kalite standartları ile doğal kaynaklara erişimi sağlar, - Yerel insanlara başka durumda ekonomik açıdan doğrudan katkısı olmayacak yapıtlar için piyasa, ekonomik değer oluşturur, - Mevcut tarihi yöre anıt ve yapıların restorasyonunu teşvik eder, - Gelecek nesiller için koruma amaçlı gelir oluşturur, - Küçük firmalar için yararlanma ve fırsatlar ortaya çıkarır, - Sanat, folklor, festival ve tiyatroların kalitesini yükseltir. - Faaliyetleri destekler ve bunların sürdürülmesi için kaynak yaratır. - Yerel sanat ve el işleri için piyasa oluşturur. 16

27 - Belirli bölgelerin yerel kimliklerini güçlendirir, yerel gururun arttırılmasını sağlar. - Turizmin gerek döviz kazandırma, gerek turistik yatırım ve tüketim harcamalarının çarpan mekanizmasıyla gerekse vergi kaynağı olma özelliği ile ekonomide gelir yaratıcı etkisi olduğu herkesçe bilinmektedir. Bu etki aynı zamanda kısa sürede ve düşük maliyetlerle istihdamı arttırıcı ve bölgelerarası dengesizliklerin giderilmesine ilişkin olumlu etkiler de yaratmaktadır Turizmin Çevre Üzerindeki Olumsuz Etkileri Turizmin çevre üzerindeki bazı olumsuz etkileri ise şunlardır (Kozak ve ark.,2001:101): - Turistik yerleşim doğal çevreyi tahrip etmekte ve fiziksel dengeyi bozmaktadır. - Turizm doğal manzaranın bayağılaşmasına neden olmaktadır. Kıyılardaki konaklama tesisleri, yat limanları, teleferik, telesiyej gibi tesisler hem doğal görünümü değiştirmekte hem de tarihi ve arkeolojik değerlerle uyumsuzluk yaratmaktadır. - Turizm tarihi sit alanlarının kirlenmesine neden olmaktadır. - Turistik mal ve hizmetlerin üretim ve tüketimlerinden arta kalan zararlı atıklar, çoğu kez, doğayı kirlettiği kadar, kişilerin sağlığı için de tehlike oluşturmaktadır. - Turizmin fiziksel çevre üzerindeki bir diğer olumsuz etkisi de gürültüdür. - Turizm yalnızca sahil kıyısında değil, yoğunlaşmanın olduğu tüm yörelerde düzensiz kentleşmeye neden olmaktadır. 17

28 2. BÖLÜM SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK KAVRAMI VE TURİZMDE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK 2. SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK Bu bölümde sürdürülebilirlik kavramı açıklanarak, sürdürülebilir kalkınma, sürdürülebilir kalkınmanın tarihsel gelişimi, sürdürülebilir kalkınmanın önündeki engeller, sürdürülebilir turizm kavramı, sürdürülebilir turizm ölçülebilirliği, sürdürülebilir turizmin ilkeleri, sürdürülebilir otel kavramı, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yürütülen çevreye duyarlılık kampanyası ve Turizm Stratejisi 2023 te sürdürülebilir turizm planlaması gibi konulara yer verilmiştir. Ayrıca; son yılların en çok sözü edilen turizm çeşitlerinden eko turizm sürdürülebilirlik çerçevesinde incelenmiştir Sürdürülebilirlik Kavramı Son yıllarda sürdürülebilirlik kavramı hemen hemen tüm alanlara yansımıştır. Beşeri yaşamın bir gerekliliği olarak ortaya çıkmış ve tarımın, kentlerin, turizmin, teknolojinin vb. birçok örneğin sürdürülebilirliği, farklı alanlarda örnek niteliği taşımıştır. Hepsi farklı toplumsal boyuttadır, ancak ortak olan özellikleri insanın geleceğini konu almaları ve hangi alan için düşünülüyorsa o alanın kaynaklarının korunmasını amaç edinmeleridir (Beyhan,Ünügör,2005:79). Karaman (1996) a göre, sürdürülebilirlik, bir toplumun, ekosistemin ya da sürekliliği olan herhangi bir sistemin işlerini kesintisiz, bozulmadan, aşırı kullanımla tüketmeden ya da sistemin hayati bağı olan ana kaynaklara aşırı yüklenmeden sürdürülebilmesi yeteneğidir (Karaman,1996; Aktaran Çakılcıoğlu,1996). 18

29 Collin (2004) e göre ise sürdürülebilirlik; bugünün ihtiyaçlarını karşılarken doğal kaynakları korumak ve gelecek nesillere iyi bir çevre bırakmak için yapılan faaliyetlerdir (Aktaran Kuter ve Ünal,2009:147). Sürdürülebilirlik ayrıca bir şeyin kendi kendini devam ettirebilme kapasitesi olarak tanımlanabilir. Yaşamak için ihtiyacımız olanları alırken diğer insanların gelecekteki ihtiyaçlarını karşılama potansiyellerini tehdit etmemek demektir. Sürdürülebilir yaşam, diğer canlılara zarar vermeden çevreyle uyumlu, doğal sistemler üzerinde baskı uygulamayan bir yaşam tarzıdır. Sürdürülebilir uygulamaya bir örnek olarak Avustralya nın New South Wales eyaletindeki ormanlar gösterilebilir. Bu ormanlardan kereste üretiminde faydalanılmaktadır. Ormanın sürdürülebilirliği ise, yeni ağaçların yetişmesini engelleyecek kadar çok ağacın kesilmesine izin verilmemesiyle sağlanmaktadır. Ayrıca; alınan önlemler ve halkın bilinçliliği sayesinde her bir ağacın kesimi toprak cinsi, bitki örtüsü ve hayvan çeşitliliği gibi faktörler dikkate alınarak yapılmaktadır. Erozyon tehlikesini en aza indirmek, hayvan ve bitkilerin yaşam alanlarını korumak ve hatta ormanın sürdürülebilir bir şekilde gelecek nesillere aktarılabilmesi için tohum verecek ağaçların kesilmemesi gibi faktörlere dikkat edilmesi, bu ormandan elde edilen kerestelerin sürdürülebilir ürün sertifikası alabilmesini sağlamıştır (landlearnnsw.org.au) Sürdürülebilir Kalkınma Kavramı Sürdürülebilir kalkınma, insan ile doğa arasında denge kurarak doğal kaynakları tüketmeden, gelecek nesillerin ihtiyaçlarının karşılanmasına ve kalkınmasına imkan verecek şekilde bugünün ve geleceğin yaşamını ve kalkınmasını programlama anlamını taşımaktadır. Sürdürülebilir kalkınma sosyal, ekolojik, ekonomik, mekansal ve kültürel boyutları olan bir kavramdır (gap.org.tr, 2010). 19

30 OECD nin (2001) tanımına göre sürdürülebilir kalkınma, günümüz kuşaklarının gereksinimlerinin gelecek kuşakların gereksinimlerinin karşılanmasında ödün verilmeden gerçekleştirilmesidir (Minibaş,2002). Sürdürülebilir kalkınmanın temelinde kaynakların korunması ve geliştirilmesi bulunmaktadır. Kaynakların sürekli olarak, korunarak değerlendirilmeleri, özellikle yenilenebilen kaynakların kendilerini yenileme sınırları aşılmadan kalkınmaya destek olabilmeleri, çevreyi koruyan kalkınma felsefesinin temelini oluşturur (Çakılcıoğlu,1996:27). Aşağıda verilen Şekil 2.1 de sürdürülebilir kalkınma çalışmalarının hedeflediği sonuçlar yer almaktadır. Sürdürülebilir kalkınma; çevresel, ekonomik ve toplumsal en iyi sonuçlara ulaşmayı hedeflemektedir. Toplumsal destek olmadığında örneğin yoğun bir kirlilik yaşanması durumunda uygun önlemler alınamaz. Kalkınmanın çevre ayağı olmadığında kaynakların tükenmesiyle karşı karşıya kalınabilir. Herhangi bir kalkınmanın ekonomik sonuçları olması ise bilindiği üzere kaçınılmazdır (environment.gov.au). 20

31 Toplum -Kültürel Çeşitlilik -Toplumsal Adalet -Katılımcılık Doğal Çevre -Biyolojik Çeşitlilik -Esneklik -Ekolojik İşlev - Temel İhtiyaçların Karşılanması -Eşitliği Geliştirmek -Gerekli Hizmet ve Ürünleri Üretmek Ekonomi = Sürdürülebilir Kalkınma Şekil 2.1. Sürdürülebilir Kalkınma (Kaynak: Sürdürülebilir Kalkınmanın Tarihsel Gelişimi Sürdürülebilir kalkınma kavramı, ilk uluslararası ifadesini, Haziran 1972 de İsveç in Stockholm kentinde yapılan Birleşmiş Milletler İnsan Çevresi Konferansı sırasında bulmuştur. 5 Haziran BM Dünya Çevre Günü ne adını vermesi dışında hatırlanmakta güçlük çekilen bu Konferans ın temel çıktısı olan Stockholm Bildirgesi nde, çevrenin taşıma kapasitesi ne dikkat çeken, kaynak kullanımında kuşaklar-arası hakkaniyeti gözeten, ekonomik ve sosyal gelişmenin çevre ile bağlantısını kuran ve kalkınma ile çevrenin birlikteliğini vurgulayan ilkeler, sürdürülebilir kalkınma kavramının temel dayanaklarını ortaya koymuştur. 21

32 Sürdürülebilir kalkınma konusunda katılım ın önemi ve işlevi de, çok zayıf bir şekilde ifade edilmiş olmakla birlikte, yine ilk kez uluslararası belgelerdeki yerini Stockholm Konferansı nda almıştır. Sürdürülebilir Kalkınma, Brundtland Raporu olarak da bilinen 1987 Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu raporunda "Bugünün gereksinimlerini, gelecek nesillerin gereksinimlerini karşılama kabiliyetinden ödün vermeden karşılayan kalkınma olarak tanımlanmıştır. Bu tanımda dikkati çeken üç önemli unsur var: bunlardan ilki, kalkınma kavramı içerisinde ihtiyaçların sadece ekonomik ihtiyaçlarla sınırlandırılmayıp daha geniş ele alınmasıdır. İkinci vurgulanan, kuşaklar arası eşitliğin gözetiliyor olması, bir başka ifadeyle, sürdürülebilir kalkınma; toprak, temiz hava, verimli ormanlar, bitki, balık ve kara hayvanı çeşitleri gibi belirli çevresel sermaye stoklarının gelecek kuşaklara aktarılması anlamına geliyor. Her ne kadar tanım içerisinde açıkça bahsedilmiyor olsa da, raporun genelinden çıkarılabilecek üçüncü nokta ise, hem ülkeler arasında hem de ülkelerin kendi içlerinde kuşak içi eşitliklerin de gözetiliyor olmasıdır (Gönel,2002:72) de Rio de Janeiro da toplanan Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı nda ise sosyal, ekonomik ve çevresel unsurların birbirleriyle etkileşim içinde olduğu kabul edilerek, uzun vadede sürdürülebilir sonuçların elde edilebilmesi için bu gereksinimlerin dengeli bir şekilde karşılanması gerektiği vurgulanmıştır (Sürdürülebilir Kalkınma Dünya Zirvesi Türkiye Ulusal Raporu). Konferans öncesinde BM tarafından düzenlenen hazırlık toplantılarında, Konferans ın temel çıktısı olması öngörülen Gündem 21 başlıklı küresel eylem planının içeriği oluşturulurken, bugünkü gelişmişlik düzeylerine erişebilmek için doğal kaynaklarını hesapsızca kullanmış olan ve günümüzdeki çevre sorunlarının çok büyük bir bölümüne yol açan ülkeler ile gelişmekte olan, hızlı bir kentleşme sürecinin ağırlığı altında ezilen ve gelişmek için doğal kaynaklarını hızla tüketen ülkeler arasında sürdürülebilir kalkınma konusunda keskin görüş ayrılıkları ortaya çıkması, şaşırtıcı olmamıştır. Bununla birlikte, sürdürülebilir kalkınma ilkesinin 22

33 yaşama geçirilmesinin ancak yerinden çözümlerle mümkün olacağı konusunda ortak bir görüş birliği oluşmuştur (Beyhan,2008) Rio Konferansı, daha sonra düzenlenen tüm büyük Birleşmiş Milletler (BM) toplantılarının gündemini etkilemiştir Kahire-Dünya Nüfus ve Kalkınma Konferansı, 1995 Kopenhag-Dünya Sosyal Kalkınma Zirvesi, 1996 İstanbul- HABITATII İkinci İnsan Yerleşimleri Konferansı ve 2000 New York- Binyıl Zirvesi, bu konferansların başlıcalarını oluşturmaktadır. Gündem 21 ve Rio Konferansı nın diğer sonuç belgelerinin uygulanması ve değerlendirilmesi amacıyla BM bünyesinde Sürdürülebilir Kalkınma Komisyonu (SKK) kurulmuştur. Bu çerçevede, Rio Konferansı nın son on yıllık değerlendirmesinin ve ileriye dönük somut stratejilerin geliştirilmesinin 26 Ağustos - 4 Eylül 2002 tarihleri arasında Güney Afrika Cumhuriyeti nin Johannesburg kentinde yapılması kararlaştırılmıştır (Sürdürülebilir Kalkınma Dünya Zirvesi Türkiye Ulusal Raporu) yılında Johannesburg da yapılan Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi nde (WSSD) (World Summit on Sustainable Development), tüm katılan devletlerin ve uluslararası çok-taraflı örgütlerin, Zirve Uygulama Planı nın hedeflerine bağlılık sözünü taşıyan bir küresel karar alınmıştır. Plan, sürdürülebilir kalkınma için ulusal stratejilerin kurulmasını ve 2005 yılında uygulanmaya başlamasını gerektirmiştir. Bu stratejilerin sürdürülebilir kalkınmanın ekonomik, sosyal ve çevresel yönlerini entegre etmesi ve her ülkenin ulusal önceliklerine uygun olarak izlenmesi beklenmektedir. Sürdürülebilir kalkınma için kurumsal çerçevelerle tutarlı ve eşgüdümlü yaklaşımlar gösteren politikalar geliştirilmesi, koordine edilmesi, kanunlar çıkarılması ve uygulanması tüm ulusal seviyelerde teşvik edilmektedir. Tasarlama ve uygulama aşamalarında nüfusun kadınlar gibi hassas kesimlerini de içine alan, tam bir kamu katılımı sağlanması amaçlanmaktadır. Zirve Uygulama Planı, aynı zamanda sürdürülebilir kalkınma politikalarına daha üst düzeyde odaklanmak için ulusal koordinasyon yapılarının (örneğin sürdürülebilir kalkınma konseyleri), yerel düzey de dâhil olmak üzere, kurulmasını veya güçlendirilmesini teşvik etmektedir (Beyhan,2008). 23

34 2.4. Sürdürülebilir Kalkınmanın Önündeki Engeller şunlardır: Minibaş (2002) a göre, sürdürülebilir kalkınma önündeki en önemli sorunlar 1. Küreselleşme doğrultusunda sermayenin yeniden yapılanması: Küreselleşmenin doğal sonucu olarak uluslararası rekabet koşulları değişerek, Türkiye gibi ihracatını düşük katma değerli mallar üzerine yapılandırılmış ülkelerin rekabet olanakları daralmıştır. 2. Küçük ve orta ölçekli şirket ağırlığı: Büyük ölçekli işletmeler teknolojik yeniliklerden ve çeşitli iş olanaklarından daha fazla yararlanma olanağına sahip olduğundan küçük ve orta ölçeklilerin rekabet şanslarını etkilemektedir. Küçük ölçekli işletmeler başta istihdam olmak üzere ekonomik gelişmeye olumlu katkıda bulunmalarına rağmen küreselleşmenin sınırsız rekabet alanı karşısında öncelikle etkilenmektedir. 3. Kayıt dışı ekonominin varlığı: Kayıt dışı ekonomi gelişmekte olan ülkelerde daha çabuk zemin edinmektedir. Bu durumda gelişmekte olanların hızlı nüfus artışı ve benzeri yapısal sorunları nedeniyle üretimde emek yoğun teknolojiye dayalı sektörleri tercih etmelerinin payı büyüktür. Kayıt dışı sektörlerin varlığı ile yolsuzluk ekonomisi arasında da ilişki bulunmaktadır. 4. İş gücünün niteliği: Karların artış hızının arttırılabilmesi hızlı teknolojik gelişmeye bağlı olarak verimlilik artışlarına ve kitlesel tüketime bağlıdır. Bu durum ise, öncelikle yeni teknolojileri kullanabilen ucuz işgücüne ve onların bu teknolojilerle ürettikleri malların alıcısı olmasına bağlıdır. Hızlı nüfus artışı içindeki gelişmekte olan ülkeler gelişmiş ülkelerce cazip görünebilir. 5. Talebin niteliği: Gelişmekte olan ülkelerin yeni teknolojilerin üreticisi olacak sermaye birikimine ve insan gücüne sahip olmamaları sürekli teknoloji talep eden 24

35 2.5. Sürdürülebilir Turizm Kavramı 1960 ların ortalarında gerek ekonomik büyüme, gerekse teknolojik ve endüstriyel ilerleme eleştirel bir gözle incelenmeye başlanmıştır. Öncelikle doğal çevrede fark edilen olumsuz değişmeler bazı duyarlı bireyler ve gruplarca belirlenmiş ve ekonomik, teknolojik gelişmeleri planlayan ve gerçekleşmesi için her türlü çabayı gösteren hükümetlere uyarılar halinde iletilmeye başlanmıştır. Özellikle çevrecilerin öncü hareketleri, toplum bilimi ve tarih zenginliklerini inceleyen bilim dallarından gelen eleştirilerle beslenmiştir. İşte bu dönemde doğal ve insan yapısı çevreye zarar vermeyen teknoloji, ekonomik büyüme hızı arayışları, baskı gruplarının eylemleri ile kamuoyuna yayılmıştır. Aynı yayılma turizmde de gerçekleşmiş ve var olan "Saldırgan Turizm" çeşidinin yerine geçebilecek "Alternatif Turizm" arayışları başlamıştır (Çakılcıoğlu,1996:27). Sürdürülebilir turizm, turizmin etkileriyle ilgili görünen kaygılardan ortaya çıkmıştır. Sürdürülebilir turizm kavramının ortaya çıkmasında 1960 lı yılların en önemli turizm hareketlerini oluşturan kitle turizminin hızlı yükselişinden başlayarak, günümüze kadar turizmin geçirdiği tarihsel gelişim süreçleri etkili olmuştur li yıllarda turizm ile ilgili yayınlarda, özellikle gelişmekte olan ülkelerin ekonomilerindeki rolü ve olumsuz potansiyel etkileri konularına dikkat çekilmiştir. Yine bu yıllarda ziyaretçi yönetimi kavramı gelişmiştir. Turizmin ekonomik, fiziksel ve sosyal etkileri konusunda 1980 li yıllarda yazılan eserler dünya çapında büyük bir etki yaratmıştır. Turizm ile ilgili bu tartışmalarla birlikte bu yıllarda yeşil turizm kavramı ortaya çıkmıştır yılında İngiliz Turizm Kurulu, Turizm ve Çevre: Dengenin Sürdürülmesi konulu bir rapor yayınlamıştır. Bu rapor turizmin gelişmesinde daha çevre dostu olan kuralları ortaya koymuştur (Kuter ve Ünal,2009:148). 25

36 Çevre korunmasında turizmin rolü, Dünya Turizm Organizasyonu nun Manila Bildirgesi (WTO, 1980) ile de ortaya konmuştur. Bu bildirgede; turizm kaynaklarının kontrolsüz bırakılmamasına, turizm gereksinmeleri karşılanırken turizm alanlarında yaşayan nüfusun sosyal ve ekonomik yaşantısına, turist çeken tarihi ve kültürel alanlarda doğal kaynaklara zararlı olacak faaliyetlerde bulunulmamasına, bütün turizm kaynaklarının insanoğlunun mirası olduğuna değinilmiş ve uluslararası ölçekte doğal ve kültürel kaynakların korunmasının geniş kapsamlı turizm planlamasının amacı olduğu belirtilmiştir. Manila Bildirgesi nden sonra Dünya Turizm Organizasyonu (WTO) ve Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) ortaklaşa bir bildirge yayınlamışlardır (WTO-UNEP,1982). Bu bildirgede; Turizm gelişmesinin sağlanması için insanoğlunun çevresini oluşturan elemanların korunması, geliştirilmesi, kalitesinin arttırılmasının temel koşul olduğu; bunun karşılığında turizmin rasyonel yönetimi ile kültürel ve fiziksel çevrenin gelişmesine, yaşam kalitesinin yükselmesine katkıda bulunabileceği görüşü ileri sürülmüştür (Akpınar,2003). Dünya Turizm Örgütü ne göre turizmde sürdürülebilir kalkınma; gelecekteki fırsatları koruyup geliştirmeyi gözeterek, bugünkü turistlerin ve ev sahipliği yapan bölgelerin ihtiyaçlarını karşılama ilkesini benimser. Bu şekilde tüm kaynakların yönetimi, kültürel bütünlüğün, zorunlu ekolojik süreçlerin, biyolojik çeşitliliğin ve yaşam destek sistemlerinin devamlılığı sağlanırken, ekonomik, sosyal ve estetik gerekler karşılanacak şekilde öne çıkarılır. Sürdürülebilir turizm ürünleri; sürdürülebilir kalkınma ile zarar görmek yerine yararlı olan yerel çevre, toplum ve kültürlerle uyum içinde işlenen ürünlerdir (Dünya Seyahat ve Turizm Konseyi,1995). Çubuk (1996) a göre sürdürülebilir turizm, insanın etkileşim içinde bulunduğu ya da bulunmadığı çevrenin bozulmadan veya değiştirilmeden korunarak, kültürel bütünlüğün, ekolojik süreçlerin, biyolojik çeşitliliğin ve yaşamı sürdüren sistemlerin idame ettirildiği ve aynı zamanda tüm kaynakların ziyaret edilen bölgedeki insanların ve turistlerin ekonomik, sosyal ve estetik gereksinmelerini doyuracak şekilde ve gelecek kuşakların da aynı gereksinimlerini karşılayabilecekleri biçimde yönetildiği bir kalkınma şeklidir (Küçükaslan,2007:56). 26