MAKROL DLER VE L NKOZAM DLER

Transkript

1 ANKEM Derg 2007;21(Ek 2):57-61 ÖZET Yeni makrolidler, solunum sistem infeksiyonlar n n, deri ve yumuflak doku infeksiyonlar n n rutin tedavisinde bilinen makrolidlere alternatiftir. Yeni makrolidler ile tedavide daha iyi tolerans, daha az toksisite ve uygun pozoloji söz konusudur. Linkozamidler Bacteroides fragilis ve penisiline dirençli anaeroplara da oldukça etkindir. Beyin omirilik s v s d fl ndaki dokulara da l m oldukça iyidir. Anahtar sözcükler: linkozamidler, makrolidler SUMMARY Macrolides and Lincosamides The new macrolides are alternatives for the treatment of respiratuar tract, skin and soft tissue infections for common macrolides. The new macrolides are better in tolerability, toxicity and adequate posology. Lincosamides are antibacterial agents reasonably effective also to Bacteroides fragilis and penicilin resistant anaerob microorganisms. The distrubition is very well to the tissue except cerebrospinal fluid. Keywords: lincosamides, macrolides MAKROL DLER VE L NKOZAM DLER Kemalettin AYDIN Karadeniz Teknik Üniversitesi T p Fakültesi, Klinik Mikrobiyoloji ve nfeksiyon Hastal klar Anabilim Dal, TRABZON kemalettinaydin@yahoo.com MAKROL DLER 1952 de Streptomyces eritreus den elde edilen eritromisin ile bafllayan makrolid grubu antibiyotikler; günümüzde de düflük yan etkiye sahip olmalar, genifl etkinlik, yüksek doku ve serum düzeyleri ile halen önemini sürdürmektedir y l nda eritromisinin kullan ma girmesinden sonra, 1980 ile 1990 y llar aras nda 2.kuflak eritromisin deriveleri roksitromisin, klaritromisin, azitromisin kullan ma girmifltir. Antimikrobiyal ajanlara geliflen direnç sonucu çeflitli infeksiyonlar n tedavisinde yeni antimikrobiyallerin gelifltirilme gereksinimi ortaya ç km flt r. Bu süreç sonunda makrolidlerin yeni bir s n f n oluflturan semisentetik bir antibiyotik grubu olan ketolidler gelifltirilmifltir. Telitromisin bu yeni ailenin ilk üyesidir (8,11,19). Yap ve etki mekanizmalar Homojen bir antibiyotik grubu olan makrolidlerin ana yap s makrosiklik lakton halkas ile buna eklenmifl flekerlerden oluflmaktad r. çerdikleri lakton halkas say s na göre makrolidler s n fland r ld nda 14 üyeli (eritromisin, roksitromisin, klaritromisin, diritromisin, fluritromisin), 15 üyeli (azitromisin), 16 üyeli (spiramisin, josamisin, midekamisin, rokitamisin, miokamisin) gruplara ayr lmaktad r (6,11,16). Tüm makrolidler bakterilerde RNA ba ml protein sentezini geri dönüflümlü olarak inhibe ederek bakteriyostatik etki ederler. Bu etkinliklerini 70S ribozomun 50S subünitine ba lanarak ayn yere t-rna molokülünün ba lanmas n ve peptid zincirinin uzamas n önleyerek sa larlar. Makrolidler yüksek intrasellüler konsantrasyona eriflip intrasellüler patojenlerin tedavisinde yararl sonuçlar vermektedir (1,4,14). Halen oldukça yararl bir antibiyotik olmas na ra men, özellikle gastrointestinal irritasyon, s n rl etki spektrumu, gastrik asit insitabilitesi, uygunsuz doz, az veya orta absorbsiyon ve doku penetrasyonu ve nispeten k sa yar ömür gibi dezavantajlar ndan dolay eritromisin, yerini azitromisin ve klaritromisin gibi yeni makrolid antibiyotiklere b rakmaktad r (4,19). 14 üyeli bir 57

2 makrolid halkas na sahip olan ketolidler bakteriyel ribozomlarda 50S alt birimine ba lanarak bakteriyel protein sentezini inhibe ederler, translasyon ve ribozom akümülasyonunu önlerler. Makrolidlerden farkl olarak 30S alt birim oluflumunu da inhibe etmektedirler. Makrolidstreptogramin-linkozamid B (MLSB) grubu içinde yer alan ketolidler MLSB dirençli ribozomlara di er makrolidlere göre daha yüksek affinite göstermektedir. Bu yüksek afinite makrolide dirençli sufllara karfl telitromisinin daha güçlü ve genifllemifl etkisini ortaya koymaktad r (14,18,23,24). Etki spektrumlar Enterobacteriaceae grubu ile Pseudomonas aeruginosa ya etkili olmayan makrolid grubu antibiyotikler birçok Gram pozitif mikroorganizmaya ve baz Gram negatiflere etkili olmaktad rlar. Makrolidlerin etkili olduklar mikroorganizmalar gözden geçirildi inde penisiline duyarl Streptococcus pneumoniae, Streptococcus viridans, Streptococcus pyogenes, Haemophilus influenzae, Neisseria gonorrhoeae, Neisseria meningitidis, Listeria monocytogenes, Moraxella catarrhalis, Bordetella pertussis, Legionella pneumophila, Chlamydia pneumoniae, Chlamydia trachomatis, Campylobacter jejuni, Mycoplasma pneumoniae, Ureaplasma urealyticum, Helicobacter pylori, Borrelia burgdorferi, Mycobacterium avium ve baz Rickettsia sufllar dikkat çekmektedir. Metisiline duyarl Staphylococcus aureus sufllar n n ço u eritromisine duyarl bulunmakla birlikte, tedavi s ras nda direnç geliflme riski yüksektir (3-5). Gram pozitif bakterilere eritromisinin etkinli inin en az iki kat oran nda klaritromisin ve azitromisin etkinli i söz konusudur. Klaritromisin ek olarak Mycobacterium chelonae, Mycobacterium fortuitum, Mycobacterium leprae, Toxoplasma gondii ve Babesia microti üzerine etkilidir. H.influenzae, M.catarrhalis, B.pertussis, N.gonorrhoeae, Campylobacter, Brucella melitensis, Gardnerella vaginalis, Yersinia enterocolitica, Plasmodium türleri azitromisinin daha fazla etkili oldu u mikroorganizmalard r. Telitromisin özellikle toplumdan kazan lm fl alt solunum yolu infeksiyon etkenlerine etkili bir antimikrobiyal ajand r. Etki spektrumu içinde penisilin ve eritromisine dirençli S.pneumoniae, H.influenzae, M.catarrhalis, M.pneumoniae, C.pneumoniae, L.pneumophila, Enterococcus türleri ve baz anaerop bakteriler yer almaktad r. Makrolidlere ve linkozamidlere dirençli stafilokoklara etkili de ildirler (7,11,19). Direnç mekanizmalar Makrolid antibiyotiklerin direnç mekanizmalar benzerdir. Enterobacteriaceae de antibiyoti in hücre duvar ndan geçifli yetersizdir. Ayr - ca Pseudomonas ve Acinetobacter türleri de eritromisine intrinsik direnç göstermektedir. Bunlar n d fl nda makrolid grubu antibiyotiklere karfl direnç gelifliminde de iflik mekanizmalar n rolü vard r. Bakteri hücre duvar permeabitesi azalmas, efluks pompa sistemi, 50S ribozom subünitindeki mutasyon ve/veya 50S ribozomal subünitindeki 23S ribozomal RNA n n adenin metilasyonu ile tüm makrolidlere direnç geliflebilmektedir. Mikroorganizmalar n makrolidlerle (M) birlikte, linkozamidlere (L) ve streptograminlere (SB) de dirençli hale gelmesinden dolay bu direnç biçimi, MLSB direnci olarak adland r l r. Ayr ca esteraz veya fosfotransferaz gibi inaktivasyon enzimleri de dirençte rol oynamaktad r (4,11,19,25). Farmakolojik özellikleri Makrolidlerin doku konsantrasyonlar plazmadan daha yüksektir ve doku seviyeleri uzun süre yüksek devam etmektedir. Yeni makrolidlerin, eritromisinle karfl laflt r ld nda, hücre ve doku konsantrasyonlar baflar l flekilde artm fl olup absorbsiyonu daha iyi ve yar - lanma ömrü daha uzundur. Azitromisinin doku içine girifli yavaflt r ve serum pik seviyesine 48 saatte ulafl r. Dokuda h zla da l r ve sal n m yavaflt r. Bu yüzden yar lanma ömrü oldukça uzundur (60 saatten daha uzun). Azitromisin makrofaj ve fagositlerde yüksek konsantrasyona ulafl r ve inflamasyon alan na polimorf nüveli lökositler taraf ndan tafl nd klar tahmin edilmektedir (4,11,19). Azitromisinin prostat, serviks, fallop tüpü, overler, uterus, mide, akci er, tükrük, sinüsler ve tonsillerdeki seviyelerinin serum seviyelerinden kat yüksek oldu u ortaya konulmufltur. Bu sayede duyarl mikroorganizmalara karfl, serum M K de erleri düflük olmas na ra - 58

3 men doku konsantrasyonu yüksek oldu undan etkinlik devam etmektedir. Böylece azitromisin nispeten k sa tedavi sürelerinde uygulan labilir; Örne in: streptokok farenjiti için 5 gün, klamidya üretriti için tek doz gibi. Klaritromisinin doku konsantrasyonu ve absorbsiyonu, eritromisinden daha iyi olmas na ra men, azitromisinden daha düflüktür. Klaritromisin en iyi absorbe olan makrolid olup asit stabildir ve yiyeceklerden ba ms z olarak iyi absorbe edilir. Yiyecekler azitromisinin biyoyararlan m n azalt ndan aç karn na al nmal d r. Azitromisin dozunun % 6 s idrarla at l r. lac n ço u barsak veya safra ve karaci erde demetilasyonla metabolize edilerek elimine edilir. Klaritromisin, karaci erde N-metilasyon ve hidroksilasyon ile metabolize edilir. 14 hidroksi metaboliti aktiftir. Özellikle H.influenzae ye karfl ana yap dan daha aktif olabilir. Klaritromisinin metabolitleri böbrekle at l r (4,11,15,19). Karaci er ve böbrek yetmezli inde azitromisin dozu de iflikli ine gerek yoktur. Yiyecekler azitromisinin biyoyararlan m n azaltt ndan yemekten iki saat sonra veya bir saat önce al nmal d r. Uygulanan doz, ilk gün 500 mg ve ondan sonra 4 gün 250 mg fleklindedir. Nongonokokal üretritte 1 g tek doz olarak verilebilir. Klaritromisin genellikle 7-14 gün, günde 2 kez mg verilir. E er kreatinin klerens 30 ml/u den daha azsa renal disfonksiyon için klaritromisin dozu azalt l r. Böbrek fonksiyonlar normalse, orta-ciddi derecede karaci er yetmezli inde doz de iflikli ine gerek yoktur. Ciddi karaci er disfonksiyonunda klaritromisin kullan lmaz (11,15,19). Güvenilirlik Makrolidler, nispeten toksisitesi az olan antimikrobiyal ajanlard r. En yayg n yan etki mide bulant s ile gastrointestinal irritasyon, diyare ve kar n a r s d r. Hepatotoksisite s k görülmez. Daha yeni makrolidlerin toksisitesi eritromisininkine benzer ama daha iyi tolere edilirler. Klaritromisin kullan m na ba l olarak, ara s ra bafl a r s, kötü koku, kar n a r s, diyare ve mide bulant s görülür. Gastrointestinal toksisitesi eritromisinden daha az s kl ktad r. Kolestatik hepatit rapor edilmektedir. Nadiren eozinofili olabilmektedir. Reversibl olarak doz ba ml iflitme kayb eritromisinde görülürken klaritromisinde bildirilmemifltir (2,4). Azitromisinde de benzer gastrointestinal toksisite vard r ve aras ra bafl a r s, bafl dönmesi görülebilirken karaci er enzim yüksekli inin yayg n olmad bildirilmektedir. Eritromisin kullan m na ba l geliflen reversibl doza ba ml iflitme kayb azitromisin ile bildirilmemifltir (9,19). Eritromisin ile bildirilen fakat halen yeni makrolidler ile bildirilmeyen durumlar olan ileus, ülseratif özefajit, pankreatit, nefrit, hepatik yetmezlik, hemolitik anemi, miyastenia gravisin akut eksesarbasyonu, psikiyatrik bozukluklar, hipertrofik pilor stenozu, hipotermi, erkek infertilitesi, tinnitus, Pseudomonas koliti hat rda tutulmal d r (2,19,21). Makrolidlerle olan ilaç etkileflimleri son derece önemlidir. Eritromisin karaci erde di er ilaçlar n detoksifiye edildi i sitokrom p450 enzim fonksiyonlar n bozarak bu ilaçlar n metabolizmas n yavafllat r. Teofilin ile birlikte kullan m durumunda teofilinin kan düzeyi yükselerek toksik etkiler ortaya ç kabilir. Benzer flekilde warfarinin antikoagülan etkisini art rmaktad r. Eritromisin bradikardi ve ventriküler aritmiye neden olabilir. QT intervalini uzat r. Eritromisin yavafl infüze edilmeli ve intravenöz verildi inde QT intervalleri monitörize edilmelidir. Eritromisin ve klaritromisine karfl n diritromisin sitokrom p450 sistemini etkilememektedir. Bu nedenle di er ajanlarla olan etkileflimler olmamaktad r. Azitromisinin ise sitokrom p450 sistemiyle kompleks oluflturmas na karfl n warfarin ve teofilinle bir etkileflimi gözlenmemifltir. Klaritromisin gebelikte C, azitromisin ise B kategorisindedir (2,4,21). Klinik uygulama Eritromisin birçok infeksiyonlarda (M.pneumoniae pnömonisi, Legionella pnömonisi, difteri, bo maca, C.trachomatis infeksiyonlar, di er klamidyal infeksiyonlar, eritrazma, basiller anjiomatosis) ilk seçenek oldu u gibi penisilin G ye alternatif ilaç olarak da kullan lmaktad r (11,19). Azitromisin H.influenzae ve S.pneumoniae nin etken oldu u pnömonilerde, M.catarrhalis in 59

4 neden oldu u KOAH n akut alevlenmelerinde, streptokokal farenjitte, S.pyogenes ve S.agalactiae nin neden oldu u deri infeksiyonlar ve klamidyal üretrit ve servisitte kullan l r. Azitromisinin ayr ca, klamidyan n (C.trochamatis ve C.pneumoniae) neden oldu u respiratuar infeksiyonlarda, Mycoplasma ve H.pylori nin neden oldu u infeksiyonlarda da etkili oldu u gösterilmifltir. Cinsel yolla bulaflan Haemophilus ducreyi, Treponema pallidum, Ureoplasma, G.vaginalis ve gastrointestinal sistemde Shigella, Salmonella ve Campylobacter türlerinin neden oldu u infeksiyonlarda da etkindir. Ayr ca azitromisin, Mycobacterium avium complex (MAC), Cryptosporidium, Toxoplasma, basiller anjiomatosise neden olan visseral ve kutanöz lezyonlar gibi, daha az görülen infeksiyonlara karfl ümit verici klinik etkinlik göstermifltir (13,16,19,20,22). Klaritromisin, streptokokal farenjit, S.pneumoniae, S.viridans, S.pyogenes, H.influenzae, M.catarrhalis in neden oldu u infeksiyonlarda (maksiller sinüzit, KOAH n akut alevlenmesi gibi), duyarl stafilokoklar n veya S.pyogenes in neden oldu u deri infeksiyonlar nda kullan m söz konusudur. Ayr ca; toplum kökenli pnömonide, Legionella pnömonisinde, Toxoplasma ve H.pylori infeksiyonlar nda da kullan lmaktad r. M.leprae ye karfl bakterisidal etkili oldu u laboratuvar ve klinik olarak gösterilmifltir. AIDS li hastalarda M.avium un neden oldu u infeksiyonlarda klaritromisin kullan m n n tedavi ve profilakside oldukça etkin oldu u gösterilmifltir (10,17,19). Makrolid grubu antibiyotiklerin ilk üyesi olan eritromisinin günlük dozu eriflkinlerde 1-2 g, çocuklarda mg/kg olup, doz aral 6 saattir ve ortalama on gün kullan lmal d r. Klaritromisin eriflkinlerde g, çocuklarda 15 mg/kg dozunda günde tek ya da iki doz halinde 7-14 gün kullan lmal d r. Azitromisin günlük eriflkin dozu ilk gün 500 mg, idame 250 mg, çocuklarda 5-10 mg/kg olup, tek doz halinde ortalama befl gün önerilmektedir (11,19). L NKOZAM DLER lk olarak 40 y l kadar önce kullan ma giren linkozamidlerin ilk iki üyesi linkomisin ve klindamisindir. Gram pozitif mikroorganizmalar ve anaerop mikroorganizmalara etkin olan bu ilaçlar baz mikoplazma ve protozoonlara karfl da etkilidirler. Linkozamidler antibakteriyel spektrum ve etki mekanizmas aç s ndan eritromisin ile benzerlik gösterirler. Linkomisin kimyasal yap olarak prolin amino asidi ile kükürtlü amino oktoz molekülünün oluflturdu u bir amin olup, bu yap da hidroksil grubu yerine klor atomu yerlefltirilmesi ile klindamisin elde edilmifltir. Bakterilerin 50S ribozomal alt birimlerine ba lanarak bakteriyostatik etki gösteren antibiyotiklerdendir. Etki spektrumlar içinde S.pneumoniae, S.viridans, S.pyogenes, S.aureus, B.fragilis, Fusobacterium spp., Peptococcus spp., Peptostreptococcus, C.perfringes vard r. Klindamisinin antibakteriyal aktivitesi linkomisinden daha iyidir. Stafilokok, pnömokok, S.pyogenes ve viridans streptokoklara etkinli i eritromisinden iyidir. Klindamisin B.fragilis e en etkin antibiyotiklerden biridir (3,11,19). Linkozamid antibiyotiklere karfl direnç gelifliminde de iflik mekanizmalar n rolü vard r. Bu mekanizmalar; bakteri hücre duvar permeabitesi azalmas, efluks pompa sistemi, 50S ribozom subünitindeki mutasyon ve 50S ribozomal subünitindeki 23S ribozomal RNA n n adenin metilasyonudur. Mikroorganizmalar n makrolidlerle (M) birlikte, linkozamidlere (L) ve streptograminlere (SB) de dirençli hale gelmesinden dolay bu direnç biçimi, MLSB direnci olarak adland r l r. Baz S.aureus ve B.fragilis sufllar ndaki klindamisin direnci bu mekanizma ile geliflmektedir. Baz stafilokoklar n inaktive edici enzimleriyle linkozamidlerin adelinasyonu yüksek düzeyde linkomisin direncine neden olmaktad r. Enterobacteriaceae de antibiyoti in hücre duvar ndan geçifli yetersizdir. Ayr ca Pseudomonas ve Acinetobacter türleri de linkozamidlere intrinsik direnç göstermektedir (11,19). Linkozamidler dokulara ve vücut s v lar - na iyi da l rlar. Menenjit varl nda bile beyin omurilik s v s na geçifllerinin yetersizli i bir sorundur. Klindamisin polimorfonükleer lökositler ve makrofajlar içinde yüksek konsantrasyona ulafl r. Klindamisin idrar ve safra ile at l r. Hafif ve orta derecede böbrek yetmezli i olan- 60

5 larda doz ayarlamas na gereksinim yokken, a r böbrek ve karaci er yetmezli inde doz ayarlanmal d r (15,19). Klinik kullan mda linkozamidler ilk seçenek olarak anaerop infeksiyonlarda tercih edilmektedir. Menenjit d fl ndaki tüm B.fragilis ve penisiline dirençli anaerop infeksiyonlarda klindamisin tercih edilebilir. ntraabdominal ve vajinal polimikrobiyal infeksiyonlarda kombinasyon tedavisinde kullan labilmektedir. Yumuflak doku infeksiyonlar nda alternatif ajanlard r. Yine klindamisin kombinasyon tedavileri ile toksoplasma, Pneumocystis carinii, babesiosis ve Plasmodium falciparum infeksiyonlar nda kullan labilmektedir (12,22). KAYNAKLAR 1. Allen N: Effects of macrolide antibiotics on ribosome function, Schonfeld W, Kirst HA (eds): Macrolide Antibiotics, kitab nda s , Birkhauser Verlag, Boston (2002). 2. Amsden GW: Macrolides versus azalides: a drug interaction update, Ann Pharmacother 1995;29(9): Aracil B, Minambres M, Oteo J, De La Rosa M, Gomez- Garcez JL, Alos AJ: Susceptibility of strains of Streptococcus agalactiae to macrolides and lincosamides, phenotype patterns and resistance genes, Clin Microbiol Infect 2002;8(11): Calia FM, Oldach DW: Macrolide (and azalide) antibiotics: Azithromycin, clarithromycin, and dirithromycin, Gorbach SL, Barlett JG, Blacklow NR (eds): Infectious Diseases, 2. bask kitab nda s , WB Saunders Company, Philadelphia (1998). 5. Credito KL, Lin G, Pankuch GA, Bajaksouzian S, Jacobs MR, Appelbaum PC: Susceptibilities of Haemophilus influenzae and Moraxella catarrhalis to ABT-773 compared to their susceptibilities to 11 other agents, Antimicrob Agents Chemother 2001;45(1): Douthwaite S: Structure-activity relationships of ketolides vs macrolides, Clin Microbiol Infect 2001;7(Suppl 3): Gupta S, Leatham EW, Carrington D, Mendall MA, Kaski JC, Camm AJ: Elevated Chlamydia pneumoniae antibodies, cardiovascular events, and azithromycin in male survivors of myocardial infarction, Circulation 1997;96(2): Haight T, Finland M: The antibacterial action of erythromycin, Proc Soc Exp Biol Med 1952;81(1): Hopkins S: Clinical toleration and safety of azitromycin, Am J Med 1991;91(3A):S Ji B, Jamet P, Perani EG, Bobin P, Grosset JH: Powerful bactericidal activities of clarithromycin and minocycline against Mycobacterium leprae in lepramatous leprosy, J Infect Dis 1993;168(1): Kayaalp O: Makrolid ve linkozamid antibiotikler, T bbi Farmakoloji, cilt 1, 5. bask kitab nda s.240-7, Feryal Matbaac l k, Ankara (1989). 12. Kremsner PG, Radloff P, Metzger W et al: Quinine plus clindamycin improves chemotherapy of severe malaria in children, Antimicrob Agents Chemother 1995;39(7): Ohrt C, Willingmyre GD, Lee P, Knirsch C, Milhous W: Assessment of azitromycin in combination with other antimalarial drugs against Plasmodium falciparum in vitro, Antimicrob Agents Chemother 2002;46(8): Osono T, Umezawa H: Pharmacokinetics of macrolides, lincosamides and streptogramins, J Antimicrob Chemother 1985;16(Suppl A): Panzer JD, Brown DC, Epstein WL, Lipson RL, Mahaffey HW, Atkinson WH: Clindamycin levels in various body tissues and fluids, J Clin Pharmacol New Drugs 1972;12(7): Pechere JC: New perspectives on macrolide antibiotics, Int J Antimicrob Agents 2001;18(Suppl 1): Pierce M, Crampton S, Henry D et al: A randomized trial of claritromycin as prophylaxis against disseminated Mycobacterium avium complex infection in patients with advanced acquired immunodeficiency syndrome, N Engl J Med 1996;335(6): Shain CS, Amsden GW: Telitromycin: The first of ketolides, Ann Pharmacother 2002;36(3): Sivapalasingam S, Steigbigel NH: Macrolides, clindamycin, and ketolides, Mandell GL, Bennett JE, Dolin R (eds): Mandell, Douglas, and Bennett s Principles and Practice of Infectious Disease, 6.bask kitab nda s , Elsevier Inc, New York (2005). 20. Tabbara KF, Abu-el-Asrar A, al-omar O, Choudhury AH, al-faisal Z: Single-dose azitromycin in the treatment of trachoma: a randomized, controlled study, Ophthalmology 1996;103(5): Whitman MS, Tunkel AR: Azitromycin and claritromycin overview and comparison with erytromycin, Infect Control Hosp Epidemiol 1992;13(6): Witmer M, Rowin KS, Tanowitz HB et al: Successful chemotherapy of transfusion babesiosis, Ann Intern Med 1982;96(5): Zhanel GG, Dueck M, Hoban DJ et al: Review of macrolides and ketolides: Focus on respiratory tract infections, Drugs 2001;61(4): Zhanel GG, Walters M, Noreddin A et al: The ketolides: A critical review, Drugs 2002;62(12): Zhong P, Shortridge VD: The role of efflux in macrolide resistance, Drug Resist Updates 2000;3(6):