Su Üzerine Yazı Yazmak mı Başına Talih Kuşu Konmak mı? Öğretmen Adaylarının Arama Motoru Deneyimleri

Transkript

1 DURU / Uyum Zorluklarını Yordamada Yalnızlık, Sosyal Destek ve Sosyal Bağlılık Arasındaki Su Üzerine Yazı Yazmak mı Başına Talih Kuşu Konmak mı? Öğretmen Adaylarının Arama Motoru Deneyimleri Abdurrahman ŞAHİN*, Hülya ÇERMİK**, Birsen DOĞAN** Öz İnternet kaynaklarının baş döndürücü bir hızla çoğalması, öğretmen adayları için bilgiye erişim becerilerini önemli bir hâle getirmiştir. Bu araştırma, öğretmen adaylarının arama motoru kullanma deneyimlerini metaforlar aracılığıyla ortaya çıkarmak; bu deneyimlerin sınıf düzeyi ve bilgisayar deneyim yılına göre farklılık gösterip göstermediğini saptamak amaçlarıyla yürütülmüştür. Çalışmaya Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Sınıf Öğretmenliği programına kayıtlı 335 öğretmen adayı katılmıştır. Bu betimsel çalışmada veriler, katılımcıların arama motoru kullanım deneyimlerini gerekçesiyle birlikte ifade eden birer metafor üretmeleriyle toplanmıştır. Elde edilen nitel veriler içerik analizi, frekans analizi ve yüzde teknikleri kullanılarak temalaştırılmış; bu deneyim temalarının, bilgisayar deneyim yılı ve sınıf düzeylerine göre değişip değişmediğini belirlemede, iki değişken için Kay-Kare Testi kullanılmıştır. Bulgular, bilgiye erişimde koşullar, fırsatlar ve sorunlar boyutlarına dikkatleri çekerken sorunlu deneyimlerin daha baskın olduğunu göstermektedir. Katılımcıların deneyimlerinin bilgisayar kullanım yılına göre değişmediği görülürken, sınıf düzeylerine göre farklılaştığı bulunmuştur. Bulgular, sınıf öğretmeni yetiştirme sürecinde, bilgiye erişim becerilerini öğreten ve geliştiren deneyimlere daha sıklıkla yer verilmesi gerektiğini göstermektedir. Anahtar Kelimeler Bilgiye Erişim, Öğretmen Yetiştirme, Arama Motorları, Metafor. * Pamukkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü Öğretim Üyesi. ** Pamukkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü Öğretim Üyesi. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri / Educational Sciences: Theory & Practice 10 (1) Kış / Winter Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti.

2 516 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman ŞAHİN Pamukkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Kampus, Denizli. Tel: Elektronik Posta: Yayın ve Diğer Çalışmalarından Seçmeler Şahin, A., & Çokadar, H. (2009). Change, stability and context: Prospective teachers perceptions. H. U. Journal of Education, 36, Şahin, A., Çermik, H., & Doğan, B. (2009). Crawling in the virtual environment: Prospective teachers usage of Google search engine. Eurasian Journal of Educational Research, 35, Şahin, A., Çokadar, H., & Uşak, M. (2008). Context, process and change: The status of prospective teachers perception of teaching process. Essays in Education, 23, Şahin, A. (2007). Eğitim programlarının demokratikleşmesine vurulan bir kelepçe olarak sistem yaklaşımı: Ne için ve kim için sistem yaklaşımı? Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri, 7(2), Işıkoğlu, N., İvrendi, A. ve Şahin, A. (2007). Öğretmenlik uygulaması sürecine öğretmen adaylarının gözüyle derinlemesine bir bakış. Eğitim Araştırmaları, 26, Yrd. Doç. Dr. Hülya ÇERMİK Pamukkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Kampus, Denizli. Tel: Elektronik Posta: Yayın ve Diğer Çalışmalarından Seçmeler Şahin, A., Çermik, H., & Doğan, B. (2009). Crawling in the virtual environment: Prospective teachers usage of Google search engine. Eurasian Journal of Educational Research, 35, Şahin, A., Doğan, B. ve Çermik, H. (2009). Öğretmen adaylarının arama motoru kullanırken karşılaştıkları temel sorunlar. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 25, Yrd. Doç. Dr. Birsen DOĞAN Pamukkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Kampus, Denizli. Tel: Elektronik Posta: Yayın ve Diğer Çalışmalarından Seçmeler Şahin, A., Çermik, H., & Doğan, B. (2009). Crawling in the virtual environment: Prospective teachers usage of Google search engine. Eurasian Journal of Educational Research, 35, Doğan, B. (2006). Strateji öğretiminin, işbirlikli ve geleneksel sınıflarda okuduğunu anlama becerileri üzerindeki etkileri. Eğitim Araştırmaları, 23, Doğan, B. (2003). Strateji öğretiminin, işbirlikli ve geleneksel sınıflarda, başarı güdüsü üzerindeki etkileri. Eğitim Araştırmaları, 11,

3 DURU / Uyum Zorluklarını Yordamada Yalnızlık, Sosyal Destek ve Sosyal Bağlılık Arasındaki Su Üzerine Yazı Yazmak mı Başına Talih Kuşu Konmak mı? Öğretmen Adaylarının Arama Motoru Deneyimleri Abdurrahman ŞAHİN, Hülya ÇERMİK, Birsen DOĞAN İnternet kullanımının yaygınlaşmasıyla birlikte hemen her düzeydeki öğrenciler, bilgi gereksinimlerini karşılamak amacıyla sıklıkla internete başvurmaktadırlar (Akdağ ve Karahan, 2004; Akkoyunlu ve Yılmaz, 2005; Bakay, 2005; Ersoy ve Türkkan, 2009; Kennedy, Judd, Churchward, Gray ve Krause, 2008; Kurbanoğlu, 2002; Oliver ve Goerke, 2007). Daha da önemlisi, öğrenciler interneti basılı dokümanlara ve diğer alternatif bilgi kaynaklarına tercih etmektedirler (Graham ve Metaxas, 2003; Şahin, Çermik ve Doğan, 2009a; Yalçınalp ve Aşkar, 2003). Arama motorları internet ortamında başvurulan en temel unsurlardan biridir ve yapılan araştırmalar genel olarak internet kullanıcılarının bilgi okuryazarlığı öz yeterlik algılarının yüksek olduğunu göstermektedir (Albion, 2007; Usluel, 2006). Diğer bir deyişle internet kullanıcıları, kendilerinin bu konuda donanımlı olduklarını düşünmektedirler. Ancak araştırmalar öğretmen adayları da dâhil olmak üzere internet kullanıcılarının önemli bir kısmının arama motorlarını etkin kullanma konusunda önemli sorunlar yaşadıklarını da ortaya koymaktadır (Albion, 2007; Colaric, Fine ve Hofmann, 2004; Graham ve Metaxas, 2003; Huerta ve Sandoval-Almazán, 2007; Şahin et al., 2009a). Yapılan bir çalışmaya göre öğretmen adayları, arama motorlarını kullanırken üç temel kategorideki sorunlarla karşı karşıya kalmaktadırlar: (i) birey temelli sorunlar, (ii) ortam temelli sorunlar ve (iii) içerik temelli

4 518 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ sorunlar. Birey temelli sorunlar kendi içerisinde üç alt kategoriyi ortaya çıkarmıştır. Bunlar, arama motoru kullanımına yönelik bilgilerin olmamasına dayalı sorunlar, arama motoru kullanımına yönelik yetersiz bilgi nedeniyle oluşan sorunlar ve hazırcılığa kaçmaya dayalı oluşan sorunlardır. Ortam temelli sorunlar iki alt kategoride toplanmıştır; internetin yapısından kaynaklanan sorunlar ve internet bağlantısı kaynaklı sorunlardır. İçerik temelli sorunlar ise ulaşılan kaynakların niteliği ile ilgili sorunlardır (Şahin, Doğan ve Çermik, 2009b). Bir başka çalışmada ise (Colaric et al., 2004) öğretmen adaylarının % 36 sının arama motoru kullanımına yönelik bilgilerden yoksun oldukları ve yine katılımcıların çoğunun, sonuçları sınırlandırmak için başvurulan arama motoru komutlarından habersiz oldukları tespit edilmiştir. Ülkemizde yapılan diğer çalışmalar ise öğretmen adaylarının internet teknolojilerini kullanma ile ilgili aldıkları dersleri yetersiz veya kısmen yeterli bulduklarını (Karahan ve İzci, 2001) ve arama motorlarını daha etkin kullanmak amacıyla eğitim almak istediklerini (Aldemir, 2004) ortaya koymuştur. Ayrıca öğrencilerin ödev ve projeler için interneti, kütüphane ve diğer kaynaklara tercih ettikleri de düşünülürse (Akdağ ve Karahan, 2004; Akkoyunlu ve Yılmaz, 2005; Kurbanoğlu, 2002; Oliver ve Goerke, 2007; Şahin, et al., 2009a), öğretmen adaylarının bilgiye erişim becerilerinin incelenmesi ve geleceğin öğretmenlerinin bilgiye erişim becerileri açısından donanımlı yetiştirilmeleri kaçınılmaz bir hedef olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sebeple kullanıcı deneyimlerine dayalı olarak elde edilen metaforların incelenmesi, arama motorları aracılığıyla bilgiye erişimde karşılaşılan olumlu veya sorunlu alanların tespitine yönelik önemli katkılar sağlayabileceği gibi; öğretmen yetiştirme sürecinin yapılandırılması açısından da bir yol haritası sunabilir. Kavram olarak metafor, bireyin soyut veya kuramsal bir olguyu anlama ve açıklamada kullanabileceği güçlü bir zihinsel araç olarak görülmektedir (Saban, Koçbeker ve Saban, 2006). Dil, düşünce ve eylem de dâhil olmak üzere hayatın her alanında yer alan metaforlar, herhangi bir konuyu başka bir konu yoluyla anlamayı veya deneyim hâline dönüştürmeyi ifade eder (Lakoff ve Johnson, 1980). Metafor herhangi bir X kavram, nesne veya olgusunun Y kavram, nesne veya olgusuna eş değer olduğunun ifade edilmesiyle oluşturulur. Burada metafor, üreticisine iki şey arasında karşılaştırma yapma, iki şey arasındaki benzerliklere dikkat çekme ve bir şeyi başka bir şeyin yerine koyarak açıklama fırsatı tanır (Saban et al., 2006). Örneğin, birisi İnternette bilgiye erişim, saman-

5 ŞAHİN, ÇERMİK, DOĞAN / Su Üzerine Yazı Yazmak mı Başına Talih Kuşu Konmak mı? lıkta iğne aramaktır. dediğinde, internette bilgiye ulaşmanın zorluğunu samanlıkta iğne aramak deyimiyle ifade etmiş olur. Üretilen bu metafor, atfedilen konuyu tüm boyutlarıyla açıklamasa da konuya belli bir açıdan bakarak o kişinin bilgiye erişimde sorunlar yaşadığını gösterir. O hâlde, insanların deneyimlerini ve inançlarını ifade ettikleri metaforları incelemek yoluyla doğrudan ve bilinçli olarak ileri sürülen ifadelerin altına yerleştirdikleri anlamı yakalayabiliriz (Parsons, Brown ve Worley, 2004). Bu açıdan bakınca metaforlar, son zamanlarda eğitimcilerin öğretime (Ivie, 2001) ve araştırmacıların veri toplamaya yönelik amaçları gerçekleştirmek için (Silman ve Şimşek, 2006) başvurdukları önemli araçlardan biri hâline gelmiştir. Yıldırım ve Şimşek (2005) metaforlar aracılığıyla toplanan verilerin, çalışılan konu, olgu, olay ve durum hakkında zengin ve görsel bir imge sağladığını dile getirmişlerdir. Bu sebeple metaforlara dayalı olarak yürütülmüş araştırmalara (Saban, 2004; Saban et al., 2006; Silman ve Şimşek, 2006; Thomas ve McRobbie, 1999) son zamanlarda sıklıkla rastlanmaktadır. Herhangi bir metafor ilişkisinde en az üç temel ögeye dikkat etmek gerekir (Forceville, 2002 den aktaran Saban et al., 2006): (i) Metaforun konusu (örneğin, İnternette bilgiye erişim, samanlıkta iğne aramaktır. ifadesindeki internette bilgiye erişim ), (ii) metaforun kaynağı ( İnternette bilgiye erişim, samanlıkta iğne aramaktır. ifadesindeki samanlıkta iğne aramak ) ve (iii) metaforun kaynağından metaforun konusuna atfedilmesi düşünülen özellikler (örneğin, İnternette arama yapmak çok zaman alıyor. ). O hâlde metafor, mevcut zihinsel şemaları ortaya çıkarmanın kestirme yollarından birisi olmakla birlikte, dile getirildiğinde herhangi bir kavramın belli bir yönünü aydınlatır (Lakoff ve Johnson, 1980). Kullandığımız metaforlar sadece gerçekliği ve dünyayı nasıl algıladığımızı göstermez; aynı zamanda düşünce, tutum ve eylemlerimizi de şekillendirir (Saban, 2004). Bu açıdan bakıldığında, öğretmen adaylarının arama motorlarıyla edindikleri deneyimlerin niteliğini ortaya çıkarmak ve bu deneyimlerin doğurduğu temaları yakalamak, hem öğretmen adaylarının bilgiye erişim becerileri hakkında bir fikir vermesi ve hem de okuryazarlık eğitiminin geleceğine ışık tutması açısından önemlidir. Bu araştırma, öğretmen adaylarının arama motorlarını kullanırken edindikleri deneyimlerinin niteliğini metaforlar aracılığıyla ortaya çıkarma amacına yönelik olarak gerçekleştirilmiştir. Bu genel amaç çerçevesinde, aşağıdaki şu sorulara cevap aranmıştır: (i) Öğretmen adaylarının arama motorlarını kullanırken edindikleri deneyimle-

6 520 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ rine ilişkin ürettikleri metaforlar, metaforun konusuna ait ortak özellikleri bakımından hangi kavramsal temalar altında toplanabilir? (ii) Öğretmen adaylarının deneyimlerinden çıkan temalar, bilgisayar kullanım yılı ve sınıf düzeylerine göre farklılık göstermekte midir? (iii) Elde edilen kavramsal temalar ve diğer bulgular, öğretmen adaylarının deneyimlerinin niteliği ve öğretmen yetiştirme sürecinin yeniden yapılandırılmasına yönelik ne tür çıkarımlar sunmaktadır? Yöntem Bu araştırma, nitel temele dayalı olarak yürütülen betimsel bir çalışmadır. Adından da anlaşılacağı üzere betimsel çalışmalar, çalışılan olguya ilişkin nitelikleri betimlemek amacıyla yürütülür (Borg, Gall ve Gall, 1993). Açık uçlu bir soruya verilen cevaplardan elde edilen veriler, nitel veri çözümleme yolları kullanılarak temalara ayrıştırılmıştır. Daha sonra elde edilen kategorik veriler üzerinde istatistiki çözümlemeler yapılarak ilişkilere bakılmıştır. Çalışma Grubu Bu çalışma, Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümünün Sınıf Öğretmenliği programında öğrenim gören öğretmen adaylarından 335 inin katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Araştırmaya dâhil olan katılımcıların 129 (% 39) u erkek ve 206 (% 61) sı da kız öğrencilerden oluşmaktadır. Her sınıf düzeyinden seçilen katılımcılar arasında bir denge oluşturmaya çalışılmıştır. Birinci sınıflardan 72 (% 22), ikinci sınıflardan 89 (% 26), üçüncü sınıflardan 91 (% 27) ve dördüncü sınıflardan 83 (% 25) öğretmen adayı çalışmaya katılmıştır. Aynı denge birinci ve ikinci öğretim programlarına kayıtlı adaylar arasında da gözetilmiştir. Katılımcıların 171 (% 51) i birinci öğretim öğrencilerinden oluşurken, 164 (% 49) ü de ikinci öğretim öğrencilerinden oluşturulmuştur. Bu tür örneklem, nitel araştırma literatüründe maksatlı örneklem olarak dile getirilmektedir (Berg, 1998; Patton, 1990). Maksatlı örneklemde kişilerin nitelikleri bir ölçüt olarak alınır; grup içindeki farklılıkları yansıtacak ve belli nitelikteki kişilerin dâhil olmasını sağlayacak şekilde bir seçim yapılır (Berg, 1998). Üzerinde çalışılan grubun tüm ilgili niteliklerinin yansıtılma olasılığını yükseltmeyi amaçlayan maksimum çeşitlilik örneklemine başvurulmuştur (Patton, 1990).

7 ŞAHİN, ÇERMİK, DOĞAN / Su Üzerine Yazı Yazmak mı Başına Talih Kuşu Konmak mı? Veri Toplama Aracı Bu çalışmada veriler araştırmacılar tarafından oluşturulan bir anket formuyla toplanmıştır. Veri toplama aracı iki bölümden oluşmaktadır. Anketin birinci bölümü, katılımcıların kişisel bilgilerini (sınıfı, cinsiyeti, program türü vs.) kayıt altına almayı amaçlayan sorulardan oluşturulmuştur. İkinci bölüm ise katılımcıların arama motoru kullanırken edindikleri deneyimlerin niteliğini saptamayı amaçlayan açık uçlu bir metafor sorusunu içermektedir. Katılımcının sınırlı bir alan içinde farklı noktalara yönelmesine izin veren (Seidman, 1998) bu tarz açık uçlu sorular, onların deneyimlerini yakalamayı amaçlamaktadır. Araştırmaya katılan öğretmen adaylarının arama motorlarını kullanırken edindikleri deneyimlerin niteliklerini ortaya çıkarabilmek için, onlardan Arama motoru kullanarak bilgi aramak gibidir, çünkü. cümlesini tamamlamaları istenmiştir. Katılımcılara sadece tek bir metafor üzerinde yoğunlaşmaları ve düşüncelerini gerekçelendirerek dile getirmeleri söylenmiştir. Metaforlarda gibi kelimesi kullanılmaz. Ancak metafor çalışmalarında gibi kavramı genellikle metafor konusu ile metafor kaynağı arasındaki benzerliği daha net bir şekilde çağrıştırdığı; çünkü kavramı ise katılımcıların kendi ürettikleri benzetmelere sebep veya mantıksal dayanak üretmeleri amacıyla kullanıldığı (Saban et al., 2006) için, bu sözcüklerin veri toplama sürecinde kullanılması bu çalışmada da tercih edilmiştir. Bu izlenen yol farklı araştırmalarda (örneğin, Saban et al., 2006) kullanılmış olmasına rağmen, anket formu hazırlandıktan sonra; eğitim programları (2), eğitim teknolojileri (1) ve dil (1) alanlarında uzman dört kişi tarafından gözden geçirilmiştir. Daha sonra 57 kişilik bir grupla pilot uygulama yapılmış; uygulama sonucunda anket formunun açıklama kısmı genişletilmiştir. Verilerin Toplanması Veriler, öğretim yılı Güz dönemi içerisinde toplanmıştır. Veri toplama sürecinde katılımcı öğretmen adaylarıyla güvene dayalı bir iletişim kurulmaya çalışılmıştır. Bu amaçla katılımcılara, araştırmaya gönüllü olarak katılabilecekleri bildirilmiş ve anket formuna isim yazmamaları gerektiği vurgulanmıştır. Ayrıca katılımcılara metafor sorusunu cevaplarken gerçek deneyimlerinden çıkan metaforları yazmalarının, araştırma sonuçlarının güvenirliği açısından önemli olduğu vurgulanmıştır. Bu araştırmaya katılmalarının herhangi bir şekilde notlarını ve mezuniyetlerini etkilemeyeceği ve toplanan verilerin herhangi bir kişi veya kuruma verilmeyeceği konularında da katılımcılara bilgi verilmiştir.

8 522 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Anket formu bizzat araştırmacıların kendileri tarafından sınıflarda katılımcılara dağıtılmış ve uygulanmıştır. Öğretmen adaylarına, kendi metaforlarını geliştirmeleri ve gerekçelendirebilmeleri için yeterli süre verilmiştir. Öğretmen adaylarının metafor ifadeleri, bu araştırmanın temel veri kaynağını oluşturmaktadır. Verilerin Analizi Veri toplama sürecinde, 335 öğretmen adayından birer metafor yazmaları istenmiştir. Bunlardan altısı herhangi bir metafor üretemezken; diğer 329 öğretmen adayı birer adet metafor üretmişlerdir. Katılımcılardan 27 sinin ürettikleri metaforlar, aşağıda yer alan eleme ve ayıklama aşamasında bahsedilen gerekçelerden dolayı araştırmanın kapsamı dışında bırakılmış ve geriye kalan 302 katılımcının metaforları araştırma için değerlendirmeye tabi tutulmuştur. 302 katılımcı toplam 201 farklı metafor üretmişlerdir. Ancak bu çalışmada üretilen metaforları derlemek değil, üretilen metaforlardan katılımcıların deneyimlerinin niteliği anlamak amaçlanmıştır. Her ne kadar metaforlardan bazıları birden fazla katılımcı tarafından dile getirilmiş olsa da (örneğin, Samanlıkta iğne aramaya benzer. ), metaforla kastedilen anlamlarda farklılıklar gözlenmiştir. Örneğin, Samanlıkta iğne aramaya benzer. ifadesini yazanlardan bir kısmı gerekçe olarak fazla zaman kaybını dile getirirken, diğer bir kısmı arama sonuçlarının karmaşıklığını ifade etmişlerdir. Bu sebeple, üretilen metaforlar gerekçeleriyle birlikte değerlendirilmiş, çözümleme sürecinde metaforun kaynağından konusuna atfedilen özellikler de dikkate alınarak kategoriler oluşturulmuştur. Öğretmen adaylarının geliştirdikleri metaforların çözümlenme ve yorumlanma süreci, aşağıdaki aşamalarda gerçekleştirilmiştir: (i) kayıt altına alma aşaması, (ii) eleme ve ayıklama aşaması, (iii) tema oluşturma aşaması, (iv) güvenirlik çalışması ve (v) verilerin sunulması aşaması. Kayıt Altına Alma Aşaması: Öncelikle tüm katılımcıların doldurarak teslim ettikleri anket formları, 1 den başlayarak 335 e kadar numaralandırılmıştır. Sonra her anket formunda dile getirilen metafor, gerekçeleriyle birlikte yeni bir dosyaya aktarılarak kayıt altına alınmıştır. Bu aşamada eksik ve problemli olan tüm ifadeler de kaydedilmiştir. Herhangi bir metaforun yazılmadığı anket formları ise metafor yok şeklinde (daha sonra elenmek üzere) kayıt altına alınmıştır. Eleme ve Ayıklama Aşaması: Bu aşamada, öğretmen adaylarının ifade ettikleri metaforlar tek tek okunup gözden geçirilerek, her metafor (i) metaforun konusu, (ii) metaforun kaynağı, (iii) metaforun konusu ile meta-

9 ŞAHİN, ÇERMİK, DOĞAN / Su Üzerine Yazı Yazmak mı Başına Talih Kuşu Konmak mı? forun kaynağı arasındaki ilişki (Saban et al., 2006) ve ek olarak (iv) metaforun öğretmen adaylarının deneyimlerini ortaya koyabilme gücü bakımlarından analiz edilmiştir. Metafor üretemeyen altı katılımcının verilerini çıkardıktan sonra elde kalan toplam 329 metafor ifadesinden 27 sorunlu metaforun ayıklanması süreci, başlıca üç ölçüte dayalı olarak gerçekleştirilmiştir: (i) Sadece tanımlamaların yapıldığı veya herhangi bir metafor kaynağını içermeyen ifadeler (toplam 3 katılımcı) (örneğin, Kitap karıştırmadan bilgiye ulaşırız, bu bize kolaylık sağlar. ), (ii) belli bir metafordan söz edilmesine rağmen metafor için herhangi bir gerekçenin (mantıksal dayanağın) sunulmadığı ifadeler (toplam 11 katılımcı) (örneğin, Tüm bilgilerin önümde diz çökmesine benzer çünkü ) ve (iii) mantıksız veya öğretmen adaylarının arama motorlarıyla edindikleri deneyimlerinin anlaşılmasına herhangi bir katkı yapmayan metaforlar (toplam 13 katılımcı) (Örneğin, Şimşek çaktıktan sonra gök gürültüsünün duyulmasına benzer çünkü ışık sesten daha hızlıdır. ). Bu aşamalardan sonra, değerlendirmeye alınacak 302 adet metafor ifadesi elde edilmiştir. Tema Oluşturma Aşaması: Eleme sürecinde seçilen metaforlar içerik analizi tekniğiyle çözümlenmiştir. İçerik analizi, elde edilen nitel veriler içinde tekrarlayan konu, sorun ve kavramların belirlenmesi, sayılması ve yorumlanması olarak ifade edilmektedir (Denzin ve Lincoln, 1998; Miles ve Huberman, 1994; Silverman, 2000). Bu aşamada ikinci ve üçüncü araştırmacılar, her bir metafor ifadesini metafora kaynaklık eden kavram açısından incelemiş ve belli bir kodla kodlamışlardır (örneğin, şans eseri erişim, kolay ve hızlı erişim, yollar/stratejiler, keyif almak, içinden çıkılmaz bir hal almak). Bu aşamada metaforun kaynağını yanlış yorumlamamak için, katılımcının yazmış olduğu gerekçeli açıklama dikkate alınmıştır. Kodlama sürecinde deyimlerden veya mecazi ifadelerden de yararlanılmıştır, çünkü böyle bir yaklaşım, nitel verilerin kodlanmasında ve sunulmasında kullanılabilecek ilginç yollardan biri olarak ifade edilmektedir (Bogdan ve Biklen, 1998). Ortaya çıkan her bir kodu daha ilginç bir şekilde ifade etmek için, Türkçede yer alan bir deyim ifadesi tespit edilmiştir (örneğin, şans eseri erişim = başına talih kuşu konmak, kolay ve hızlı erişim = tereyağından kıl çekmek, yollar/stratejiler = bal alacak çiçeği bilmek, keyif almak = tadını almak veya içinden çıkılmaz bir hal almak = Arap saçına dönmek ). Belli deyimsel kodlar altında toplanan metafor ifadeleri, öğretmen adaylarının arama motoru kullanırken edindikleri deneyimlerin nitelikleri bakımından daha sonra üç temel kavramsal tema hâlinde ifade edilmiştir. Örneğin, koşullar teması altında yer alan metaforların hepsi arama motoru kullanımındaki bir gerekliliği (Ör-

10 524 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ neğin, Yapbozun eksik parçalarını aramaya benzer, çünkü ulaştığımız bölük pörçük bilgileri sentezlemek gerekir. ), fırsatlar teması altında yer alan metaforların hepsi temelde arama motoru kullanmanın kullanıcıya sunduğu olanakları dile getirirken (örneğin, Süt dolu bir ineği sağmaya benzer, çünkü çok fazla bilgi vardır. ), sorunlar teması altında yer alan metaforların hepsi de arama motoru kullanılırken sorunlarla karşılaşıldığını (örneğin, Samanlıkta iğne aramaya benzer, çünkü aradığımı bulana kadar çok fazla zaman kaybediyorum. ) vurgulamaktadır. Güvenirlik Çalışması Aşaması: Bu aşamada birinci araştırmacı elde edilen metafor ifadelerinin tamamını diğer araştırmacılardan bağımsız olarak belirlenen temalar içine atamıştır. Araştırmanın güvenirliği Güvenirlik = Görüş birliği / (Görüş Birliği + Görüş Ayrılığı) formülü kullanılarak hesaplanmış; % 87 seviyesindeki uyumun güvenirliği sağladığı kabul edilmiştir. Genellikle % 70 ve üzerindeki değerler yeterli ve % 90 ın üzerindeki değerler iyi görülmektedir (Miles ve Huberman, 1994). Atama farklarını gidermek amacıyla yapılan gözden geçirme süreci sonrasında, güvenirlik kat sayısı % 95 olarak hesaplanmıştır. Verilerin Sunulması Aşaması: Elde edilen temalara göre ayrıştırılan veriler, üretilen metaforlarla örneklendirilerek sunulmuştur. Sunulan metaforlar, italik yazıyla yazılmış ve metaforun alındığı anket numarası parantez içinde verilmiştir. Bu tarz doğrudan alıntılar, katılımcı görüşlerini ve deneyimlerini çarpıcı bir biçimde yansıtırlar (Yıldırım ve Şimşek, 2005). Verilerin çözümlenmesinde nitel ve nicel yollar birlikte kullanılarak bir çeşitlemeye gidilmiştir. Temaların saptanmasından sonra, bütün veriler SPSS istatistik programına aktarılmıştır. Katılımcıların deneyimlerini niteleyen temel temaların, bilgisayar deneyim yılı ve bulundukları sınıf düzeylerine göre değişip değişmediğini belirlemede, iki değişken için Kay-Kare Testi (Chi-Square Test) kullanılmıştır. Elde edilen bulgular, tablolar hâlinde sunularak açıklanmıştır. Bulgular Katılımcıların Deneyimleri Katılımcıların arama motorlarıyla olan deneyimlerine dayalı olarak ürettikleri metafor verilerinden elde edilen bulgular, üç ana temadan oluşmaktadır. Belirlenen ana temalar; (i) koşullar, (ii) fırsatlar ve (iii) sorunlardır. Bu üç ana temanın her birinin genel toplam içindeki ağırlıkları, frekans ve yüzde değerleri olarak görselleştirilerek Şekil 1 de sunulmuştur.

11 ŞAHİN, ÇERMİK, DOĞAN / Su Üzerine Yazı Yazmak mı Başına Talih Kuşu Konmak mı? Şekil 1. Elde Edilen Temaların Frekans ve Yüzde Değerleri Elde edilen temalar; (i) katılımcıların arama yapabilmek için gerekli koşullara, (ii) arama sürecinde veya sonrasında ortaya çıkan fırsatlara ve (iii) arama yaparken karşılaştıkları sorunlara dikkatleri çekmektedir. İnternet, bilgiye erişimde kullanıcılara önemli fırsatlar sunmaktadır; ancak katılımcıların deneyimlerinde fırsatlar temasının en az tekrar eden tema olarak ortaya çıktığı görülmektedir. Katılımcıların bir kısmının ürettiği metaforlar ise bilgiye erişimde önemli olan koşullara veya gerekliliklere göndermede bulunmaktadır. Katılımcıların yaklaşık üçte ikisi de ürettikleri metaforlarla yaşadıkları sorunlara dikkatleri çekmektedir. Bulgulara göre, katılımcıların büyük bir çoğunluğunun arama motorlarına dayalı olarak yaptıkları araştırmaların sorunlu deneyimlere dönüştüğü söylenebilir. Bu temaları daha iyi anlayabilmek için, temaları oluşturan alt temalara ilişkin örnek metafor ifadelerinin sunulmasına gereksinim vardır. Temaları oluşturan alt temalar, frekans ve yüzde değerleriyle birlikte Tablo 1 de sunulmuştur. Birinci tema olan koşullar (% 20,54), arama motoru kullanımı esnasındaki temel gerekliliklerden bazılarını ifade etmektedir. Bu tema altında iki farklı alt tema ortaya çıkmıştır. Bunlardan ilki olan bal alacak çiçeği bilmek, istenilen sonuca ulaşmak amacıyla nasıl hareket edileceğini ve hangi stratejilerin izleneceğini bilmeyi ifade eder. Bu alt temaya kaynaklık eden örnek metaforlar şunlardır: Kum içindeki metalleri mıknatıs ile çekmeye benzer çünkü birçok bilgi içinden bize gerekli olanı seçmemiz gerekir (15).

12 526 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Tablo 1. Katılımcıların Arama Motorlarıyla Olan Deneyimlerinden Çıkan Temalara İlişkin Frekans ve Yüzde Dağılımları f % I. KOŞULLAR a. Bal alacak çiçeği bilmek 57 18,88 b. Derleyip toplamak 5 1,66 Ara Toplam 62 20,54 II. FIRSATLAR a. Başına talih kuşu konmak 11 3,64 b. Tereyağından kıl çekmek 27 8,94 c. Tadını almak 12 3,97 Ara Toplam 50 16,55 III. SORUNLAR a. Geceyi gündüze katmak 80 26,49 b. Arap saçına dönmek 15 4,97 c. Dallanıp budaklanmak 20 6,62 d. Dikili ağaca dönmek 10 3,31 e. Havanda su dövmek 10 3,31 f. Armut piş ağzıma düş 38 12,58 g. Avare avare dolanmak 17 5,63 Ara Toplam ,91 Toplam Bir sürü anahtar içinden kapıyı açacak anahtarı bulmaya benzer çünkü birçok bilgi içinden aradığımızı çekip çıkaracak anahtar kelimeyi bulmamız gerekir (151). Süper markette alışveriş yapmaya benzer çünkü aradığın her şeyi ancak uygun reyonda bulursun (266). Alt temalardan ikincisi olan derleyip toplamak, ulaşılan ve toplanan parça bilgileri bütünleştirmek veya sentezlemek olarak ifade edilebilir. Bu alt temayı oluşturan metaforlardan bazıları şunlardır: Özel bir yemek yapmaya benzer çünkü parçaları bir araya getirerek bütünleştiririz (240). Yapbozun eksik parçalarını arayıp bulmaya benzer çünkü ulaştığımız bölük pörçük bilgileri sentezlemek gerekir (228).

13 ŞAHİN, ÇERMİK, DOĞAN / Su Üzerine Yazı Yazmak mı Başına Talih Kuşu Konmak mı? İkinci tema olan fırsatlar (% 16,55), arama motorlarının kullanıcılara sunduğu olanak ve kolaylıklarla ilgilidir. Fırsatlar, üç farklı alt tema olarak ortaya çıkmıştır. Bunlardan ilki olan başına talih kuşu konmak, istenilen bilgiye kolay ama aynı zamanda şans eseri olarak erişmeyi ifade eder. Bu alt temayı oluşturan örnek metaforlar şunlardır: Sihirli bir değneğe benzer çünkü istediğimi anında verir (85). Okyanusun dalgalı sularında aradığımın elime düşüvermesine benzer çünkü bilgiye kolay ve zahmetsiz bir şekilde ulaşıyorum (254). İkinci alt tema olan tereyağından kıl çekmek ise sonuca çok kolay ve hızlı bir şekilde ulaşanları ifade eder. Bu alt temaya kaynaklık eden örnek metaforlar şunlardır: Balık dolu okyanusta balık tutmaya benzer çünkü her aradığımı orada bulurum (10). Kar üstündeki kömürü görmeye benzer çünkü bilgiye çok kolay ulaşırım (231). Üçüncü alt tema olan tadını almak ise erişilmek istenilen bilgiye keyif alarak ulaşmayı ifade etmektedir. Bu alt tema altında yer alan metaforlara örnek olarak şunlar verilebilir: Ayaklarımı yerden keserek uzayda uçmaya benzer çünkü istediğin yere ulaşmak eğlencelidir (172). Bir ülkede gezinti yaparak öğrenmeye benzer çünkü değişik şeylerle karşılaşırsınız (106). Üçüncü tema ise katılımcıların edindiği olumsuz deneyimleri, yani sorunları içermektedir (% 62,91). Adayların karşılaştıkları temel sorunlardan birincisi olan alt tema geceyi gündüze katmak, istenilen bilgiye büyük bir çaba ve zaman harcayarak ulaşmayı ifade eder. Bu alt tema altında yer alan metaforlara şunlar örnek olarak verilebilir: Deveye hendek atlatmaya benzer çünkü aradığım çoğu bilgiyi kolaylıkla bulamıyorum (136). Bir çuval bulgur içindeki küçük bir taşı bulmaya benzer çünkü çok fazla bilgi içinden aradığımı bulmak zor (311). İkinci alt tema olan Arap saçına dönmek, yapılan aramanın içinden çıkılmaz ve karmaşık bir duruma bürünmesini ifade etmektedir. Bu alt temayı oluşturan metaforlardan bazıları şunlardır:

14 528 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ İpe dolanmış bir kediye benzer çünkü uğraştıkça daha da dolanıyorum (190). Bilgi ararken bilgi çöplüğüne düşmeye benzer çünkü gelen sonuçlar sistemli değil ve içinde kayboluyorum (325). Üçüncü alt tema olan dallanıp budaklanmak, yapılan aramanın gittikçe genişlemesini dile getirmektedir. Bu alt temaya ilişkin örnek metaforlar şunlardır: Binlerce dallara ayrılan yola benzer çünkü her arama binlerce kapı açıyor (317). Nar meyvesine benzer çünkü bir kelime binlerce sonuç veriyor (73). Dördüncü alt tema olan dikili ağaca dönmek, yapılan aramanın umutsuz bir bekleyişe dönmesini ve buna dayalı olarak ortaya çıkan zaman kaybını ifade etmektedir. Örnek metaforlar şunlardır: Kuyruklu yıldızı beklemeye benzer çünkü çok fazla zaman alıyor (132). İğneyle kuyu kazmaya benzer çünkü istenen bilgiye ulaşmak çok zaman alıyor (188). Beşinci alt tema olan havanda su dövmek, harcanan emeğe rağmen istenilen sonuca bir türlü ulaşılamadığını dile getirmektedir. Örnek metaforlar şunlardır: Delik kovayla kuyudan su çekmeye benzer çünkü sürekli yarım yamalak bilgiler karşımıza çıkıyor (71). Su üzerine yazı yazmaya benzer çünkü aradığım bilgiye bir türlü ulaşamıyorum (207). Altıncı alt tema olan armut piş ağzıma düş, hiçbir emek harcamadan her şeyin kişinin kendisine sunulmasını beklemek şeklinde nitelenebilir. Bu alt temaya örnek olan metaforlar şunlardır: Pişmiş yemeğin önümüze konmasına benzer çünkü bilgiyi enerji harcamadan kolayca elde ediyoruz (192). Sınavda kitaptan kopya çekmeye benzer çünkü her şey hazır ve biz aynen alıyoruz (303). Evde hazır bulunan bir profesöre benzer çünkü her şeye cevabı hazırdır (33). Yedinci ve son olan avare avare dolanmak, ne yaptığını bilmeden ve anlamadan bir şeyler yapmayı ifade etmektedir. Bu alt temaya örnek olan metaforlar ise şunlardır:

15 ŞAHİN, ÇERMİK, DOĞAN / Su Üzerine Yazı Yazmak mı Başına Talih Kuşu Konmak mı? Okula gitmek için yola çıkıp bir kafede oturmaya benzer çünkü çoğu araştırma lüzumsuz sayfalarla insanı meşgul ediyor (249). Bir yerin adresini bilmeden sokak sokak aramaya benzer çünkü neyin nerede olduğu belli değil (218). Verilerden elde edilen koşul, fırsat ve sorun boyutlarındaki temalar, arama motoru kullanım deneyimlerindeki önemli noktalara dikkatleri çekmektedir. Koşul teması, arama sürecindeki temel gerekliliklere ince göndermeler yapmaktadır. Örneğin, Süper markette alışveriş yapmaya benzer çünkü aradığın her şeyi ancak uygun reyonda bulursun. (266) metaforu, internetin doğasına dikkatleri çekmekte ve ticari (com), eğitim (edu), askerî (mil), resmî (gov) gibi internet alanlarını (domain) bilmenin önemine, hatta bu reyonlarda aramak gerektiğine dikkatleri çekmektedir. Fırsat teması, arama motorunun getirdiği avantajlara dikkat çekse de bir grup katılımcının şans eseri olarak bilgiye erişim sağladığını göstermektedir. Sorunlar boyutu ise yaşanan sorunların ayrıntılarını göstermektedir. Bilgisayar Deneyimi ve Sınıf Düzeyine Dayalı Farklılıklar Tablo 2 de arama motoru kullanım deneyimlerinden çıkan üç temel temanın, katılımcıların bilgisayar deneyim sürelerine göre karşılaştırmasına ilişkin bulgular yer almaktadır. Altı katılımcı, bilgisayar deneyim yılını yazmadığı için değerlendirmeye alınmamış; 296 katılımcının verileri değerlendirilmiştir. Elde edilen bulgular; bilgisayar kullanma açısından farklı deneyim yılına sahip öğretmen adaylarının ifadelerinden çıkan temaların, birbirlerinden anlamlı derecede farklılık göstermediğini ortaya koymaktadır (Pearson chi-square (df=4)=5.390; p=0.250). Bu sonuçlar; katılımcıların arama motoru kullanım deneyimlerinin niteliklerinin, ortaya çıkan üç tema açısından bilgisayar kullanım yılına göre bir değişim göstermediğini ifade etmektedir. Tablo 2. Bilgisayar Deneyim Yılı ile Ortaya Çıkan Temalar Arasındaki İlişki Koşul (n=62) Fırsat (n=48) Sorun (n=186) Toplam (n=296) f (%) f (%) f (%) f (%) 1-3 yıl 23 (16,5) 27 (19,4) 89 (64,0) 139 (100) 4-6 yıl 28 (26,7) 12 (11,4) 65 (61,9) 105 (100) 7 yıl ve üstü 11 (21,2) 9 (17,3) 32 (61,5) 52 (100) Pearson chi-square (df=4)=5.390; p=0.250

16 530 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Tablo 2 incelendiğinde arama motoruyla bilgi edinmede koşullara atıf yapanlar 1-3 yıllık bilgisayar deneyimine sahip olanlarda % 16,5, 4-6 yıllık deneyime sahip olanlarda % 26,7 ve 7 yıl ve üstü deneyime sahip olanlarda % 21,2 olarak bulunmuştur. Fırsat temasına atıf yapanlar 1-3 yıllık deneyime sahip olanlarda % 19,4, 4-6 yıllık deneyime sahip olanlarda % 11,4 ve 7 yıl ve üstü deneyime sahip olanlarda % 17,3 olarak bulunmuştur. Sorun temasına atıf yapanlar 1-3 yıllık deneyime sahip olanlarda % 64, 4-6 yıllık deneyime sahip olanlarda % 61,9 ve 7 yıl ve üstü deneyime sahip olanlarda % 61,5 olarak bulunmuştur. Elde edilen bulgular istatistiksel olarak anlamlı bir fark göstermemiştir. Tablo 3 te arama motoru kullanım deneyimlerinden çıkan üç temel temanın katılımcıların sınıf düzeylerine göre karşılaştırmasına ilişkin bulgular yer almaktadır. Elde edilen bulgular, farklı sınıf düzeylerinde bulunan öğretmen adaylarının ifadelerinden çıkan temaların birbirlerinden anlamlı derecede farklılık gösterdiğini ortaya koymaktadır (Pearson chi-square (df=6)=14.379; p=0.026). Tablo 3. Sınıf Düzeyi ile Ortaya Çıkan Temalar Arasındaki İlişki Koşul (n=62) Fırsat (n=50) Sorun (n=190) Toplam (302) f (%) f (%) f (%) f (%) 1. sınıf 10 (16,7) 15 (25,0) 35 (58,3) 60 (100) 2. sınıf 24 (28,6) 16 (19,0) 44 (52,4) 84 (100) 3. sınıf 11 (12,9) 10 (11,8) 64 (75,3) 85 (100) 4. sınıf 17 (23,3) 9 (12,3) 47 (64,4) 73 (100) Pearson chi-square (df=6)=14.379; p=0.026 Tablo 3 incelendiğinde arama motoruyla bilgi edinmede koşullara atıf yapanlar birinci sınıflarda % 16,7 iken, ikinci sınıflarda % 28,6 ya çıkmakta; üçüncü sınıflarda %12,9 a düşerken, dördüncü sınıflarda % 23,3 e çıkmaktadır. Fırsat temasında atıf yapanlar birinci sınıflarda % 25 iken, ikinci sınıflarda % 19 a düşmekte; üçüncü sınıflarda % 11,8 e gerilerken, dördüncü sınıflarda % 12,3 te kalmaktadır. Sorun boyutuna işaret edenler birinci sınıflarda % 58,3 iken, ikinci sınıflarda % 52,4 e düşmekte; üçüncü sınıflarda % 75,3 e çıkarken, dördüncü sınıflarda % 64,4 e gerilemektedir. Bu sonuçlar; katılımcıların arama motoru kullanım deneyimlerinin niteliklerinin, sınıf düzeyine göre değiştiğini göstermektedir.

17 ŞAHİN, ÇERMİK, DOĞAN / Su Üzerine Yazı Yazmak mı Başına Talih Kuşu Konmak mı? Tartışma Bu araştırma, öğretmen adaylarının arama motorları aracılığıyla yaptıkları aramalara ilişkin edindikleri deneyimlerin niteliğini metaforlar aracılığıyla ortaya çıkarmak ve elde edilen verilerden öğretmen yetiştirme sürecinin geliştirilmesine ilişkin öneriler oluşturma amaçlarına yönelik olarak gerçekleştirilmiştir. Koşul, fırsat ve sorun boyutlarını ayrıntılarıyla gösteren bulgular elde edilmiştir. Bu bulgular aşağıdaki noktalara dikkatleri çekmektedir: İlk olarak öğretmen adaylarının ürettikleri metaforlar, metaforun konusuna ait ortak özellikler bakımından temalara ayrıştırıldığında, sorunlu deneyimlerin baskın olduğu göze çarpmaktadır. Diğer bir deyişle bilgiye erişim deneyimlerinin, fırsat ve koşul boyutlarından daha çok sorun boyutuna işaret ettiği görülmektedir. İlköğretimden üniversiteye kadar birçok öğrencinin internet ve arama motorlarını bilgiye erişim amaçlı kullandıkları bilinse de (Akdağ ve Karahan, 2004; Akkoyunlu ve Yılmaz, 2005; Ersoy ve Türkkan, 2009; Kennedy et al., 2008; Kurbanoğlu, 2002; Oliver ve Goerke, 2007), hem bilgiye erişim açısından hem de okuryazarlık öğretimi açılarından arama motorlarının hafife alınamayacak bir olgu olduğu göze çarpmaktadır. Elde edilen bulgular, öğrencilerin bilgiye erişimde sorunlar yaşadıklarını gösteren diğer araştırmaların (Albion, 2007; Colaric et al., 2004; Graham ve Metaxas, 2003; Huerta ve Sandoval-Almazán, 2007) bulgularıyla tutarlılık göstermekle beraber, dikkatleri sorunların kaynağına çekmektedir. Öyle ki arama esnasında, kişilerin arama motoru komutları veya gelişmiş arama seçenekleri gibi, arama sonuçlarını sınırlandırıcı birtakım teknik bilgilere ve bu bilgileri kullanabilme becerisine gereksinim duydukları bilinmektedir (Şahin et al., 2009b). Ancak öğretmen adaylarının çoğunun arama motoru kullanımına yönelik bilgilerden ve sonuçları sınırlandırmak için başvurulan arama motoru komutlarından habersiz olduklarını da önceki çalışmalar göstermektedir (Colaric et al., 2004; Şahin et al., 2009a). Bu temel bilgi ve becerilerden yoksun bireyler için sanal ortam, kolayca içinden çıkılamayacak bir karmaşaya dönüşebilmektedir. Sınıf öğretmeni adaylarının çoğunluğunun Google arama motorlarını kullanabilmek için gerekli olan arama komutları veya gelişmiş arama seçeneklerini bilmemeleri ve yaptıkları aramalarda da gelişigüzel yollara başvuruyor olmaları (Şahin et al., 2009a), sorunlu deneyimlerin ön plana çıkmasında önemli derecede rol oynayabilir. Çünkü yeterince sınırlandırılmayan konular hakkında yapılan aramalar, binlerce veya milyonlarca sonuç ve-

18 532 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ rebilmektedir. Yine de bunlara rağmen fırsat ve koşul boyutlarının da ortaya çıkmış olması, arama deneyimleri içinde olumlu yönlerin olduğunu göstermekte; dikkatleri bu deneyimlerin ayrıntılarına çekmektedir. Bu olumlu deneyimler, sanal etkinliklere yönelmek için haklı gerekçelerin de mevcut olduğunu düşündürmektedir. İkinci olarak öğretmen adaylarının ürettikleri metaforlar, elde edilen her tema hakkında daha ayrıntılı bir bilgi de vermektedir. Üretilen bir metafor açıklamaya çalıştığı gerçekliğin genellikle bir boyutu hakkında bilgi verse de (Lakoff ve Johnson, 1980; Saban et al., 2006), geniş bir örneklem kitlesinden elde edilen metaforlardan çıkan kod ve temalar gerçekliğin farklı boyutlarını ortaya koymaktadır. Zaten soyut ve karmaşık olguların aydınlatılabilmesi için alternatif metaforlara ihtiyaç duyulduğu ifade edilmiştir (Saban et al., 2006). Örneğin, bal alacak çiçeği bilmek ve derleyip toparlamak, arama yapan kişi için önemli koşullar olarak dile getirilmektedir. Bu koşullardan anlaşıldığı kadarıyla, bilginin yerini veya ulaşma yollarını bilmek her zaman yeterli olmamakta; erişilen parça bilgileri sentezlemeye de gereksinim duyulmaktadır. Bu yapılmadığı takdirde, yapılan bir çalışmada da (Şahin et al., 2009b) ifade edildiği gibi, kullanıcılar bilinçli veya bilinçsizce hazırcılık tuzağına düşmektedirler. Fırsat boyutu incelendiğinde ise istenilen bilgiye şans eseri bir şekilde ulaşıldığı (başına talih kuşu konmak), bilgiye erişimin bazı katılımcılar için kolay ve hızlı olduğu (tereyağından kıl çekmek) ve bazı katılımcılar için arama sürecinin keyif verici olduğu (tadını almak) dikkatleri çekmektedir. Bu olumlu deneyimler araştırmaların (Albion, 2007; Usluel, 2006) göstermiş olduğu öz yeterlik algılarının yüksek olması durumuyla ilişkili olabilir. Çünkü kişilerin mevcut arama bilgileri sınırlı olsa bile (Albion, 2007), makinelerin sağladığı kolaylıklar sayesinde yeterli bazı bilgilere erişebilmektedirler. Öyle olsa da sınırlı bilgi ve beceriye sahip olan kullanıcılar için sorunlu deneyimler kaçınılmazdır. Üretilen metaforlar arama motoru kullanıcılarının karşılaştıkları sorunların ayrıntıları hakkında da bilgi vermektedir. Arap saçına dönmek, yapılan araştırmanın içinden çıkılmaz bir sürece dönmesini; dallanıp budaklanmak, aramanın gittikçe genişlemesini; armut piş ağzıma düş, hazırcı bir tutumu desteklemesini; dikili ağaca dönmek ise aramanın umutsuz bir bekleyişe dönmesine işaret etmektedir. Bu yönüyle metaforun kaynağı, metaforun konusunu farklı bir bakış açısıyla anlamada bir filtre işlevi görmektedir (Saban et al., 2006).

19 ŞAHİN, ÇERMİK, DOĞAN / Su Üzerine Yazı Yazmak mı Başına Talih Kuşu Konmak mı? Üçüncü olarak elde edilen metaforlar öğretmen yetiştirme sürecinde yeni okuryazarlıklara (örneğin; bilgi okuryazarlığı, teknoloji okuryazarlığı, medya okuryazarlığı) ilişkin becerileri destekleyecek öğrenmelere olan ihtiyaca ışık tutmaktadır. Daha da önemlisi, önceki araştırmaların (Aldemir, 2004) böyle bir eğitimi öğretmen adaylarının talep ettiklerini göstermesi, bu ihtiyacın önceden de mevcut olduğunu düşündürmektedir. Bilgi teknolojilerinin yaygınlaşmasının bir sonucu olan bilgiye kolay ve hızlı erişimin sağlanmasıyla birlikte, eğitim programları da öğrenmeyi öğrenme becerilerine ağırlık vermektedir (Cornford, 2002; Güven, 2008). Çünkü mevcut teknolojiler, hızlı değişimi de beraberinde getirmektedir. O zaman, bu değişime cevap verebilmenin temel yolu öğrenmeyi öğrenmek; bunun bir şartı ise bilgiye erişim yollarını bilmektir (Güven, 2008). Ancak geleneksel ve konu merkezli anlayışların yaygın olduğu ortamlarda, konuları yetiştirme kaygısı ön plana çıkmaktadır. Aslında Hector (2005) un ifadesinde yer bulduğu gibi, konuları yetiştirme veya amaçları gerçekleştirme uğruna yirmi birinci yüzyılda ihtiyaç duyulacak beceriler feda edilmemelidir. Hector a göre uygulanan eğitim programları öğrencileri kendi geleceklerine hazırlamak yerine daha çok bizim geçmişimize hazırlamaktadır. Öyleyse bilgiye erişimdeki önemli yolların, öğretmen adaylarına kazandırılması bir gerekliliktir. Öğretmenlerin de bilgiye erişim becerilerini öğrencilerine öğretecekleri düşünülürse kendilerinin bu konuda yeterli olmaları gereklidir (Güven, 2008). Ayrıca unutulmamalıdır ki sınıf öğretmenliği programına katılan öğretmen adaylarının büyük çoğunluğu, tek eşin çalıştığı ve anne/baba eğitimlerinin genel olarak düşük olduğu ailelerden gelmektedirler (Saban, 2003; Şahin, Çokadar ve Uşak, 2008). Bu demografik eğilim, sınıf öğretmenliği programlarında bilgiye erişim becerileri anlamında eğitim ihtiyacı duyanların bazı alanlara göre fazla olabileceği izlenimi vermekte; bu eğitimin önemsenmesi gerektiğini düşündürmektedir. Dördüncü olarak öğretmen adaylarının arama motorlarıyla olan deneyimlerinin niteliği, onların bilgisayar deneyim yılına göre bir farklılık göstermemektedir. Bu bulgu, bilgisayar deneyiminin kişilerin bilgiye erişim becerilerini anlamlı derecede etkilemediğine işaret etmiş; daha çok bilgisayar deneyimine sahip olanların bilgiye erişimde daha az problem yaşadıklarını veya daha çok fırsat deneyimine sahip olduklarını göstermemiştir. Ancak katılımcıların sınıf düzeyine göre deneyimleri incelendiğinde, deneyimlerini fırsat temasına koyanların, belki de internet ortamına daha sıklıkla başvurulan son sınıflara doğru azalma eği-

20 534 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ limine girdiği görülmektedir. Araştırmaya dayalı ödevlerin belki de en sıklıkla yapan grup olan üçüncü sınıfların, koşul ve fırsat boyutlarını diğer sınıflara göre en düşük ancak sorun boyutunu en yüksek oranda ifade etmeleri, arama deneyimlerinin artmasıyla birlikte sorunlu deneyimlerin daha çok hissedildiğini düşündürmektedir. İkinci sınıfların diğer sınıflara göre koşul boyutunu en sık ancak sorun boyutunu en seyrek ifade eden grup olmaları da, Bilgisayar I ve II derslerini henüz yeni almış olmaları gerekçesiyle eğitimin deneyimleri etkilemede önemli bir faktör olabileceğini düşündürmektedir. Sonuç olarak bulgulardan ortaya çıkan temalar, dikkatleri sınıf öğretmenliği adaylarının deneyimlerinden çıkan sorun boyutunun, fırsat ve koşul boyutları karşısındaki ağırlığına çekmektedir. Üniversiteye gelen öğrencilerin yaygın teknolojileri kullandıkları ancak bunların ötesindeki teknolojileri kullanmada heterojen bir yapı sergiledikleri bilinse de (Kennedy et al., 2008) bu çalışmadan elde edilen bulgular, yaygın kullanılan teknolojilerle de önemli sorunlar yaşandığını göstermektedir. Açıkçası arama motorları, herkes tarafından kullandığı için hafife alınmamalıdır. Bilgiye erişim sorunlu bir alandır. Öğretmen adaylarını dijital yerliler (Prensky, 2001) veya internet nesli (Tapscott, 1998) olarak tanımlayarak buna göre davranmak, sorunlu boyutu kolayca geleceğe taşıyabilir. Öğretmen yetiştirme programları, öğretmen adaylarının deneyimlerinde bir sorun olarak duran bu alanı yine onların deneyimlerinde yer alacak olan bir fırsata dönüştürebilirse o zaman bilgiye erişim deneyimleri daha çok süt dolu bir ineği sağmaya ya da tereyağından kıl çekmeye benzeyecektir. Araştırmacılar da arama motorlarının etkin kullanımını öğrettikleri gruplarda, deneyimlerin niteliklerinin nasıl değiştiğini veya geliştiğini araştırmak suretiyle mevcut sorunlu deneyimleri gidermenin yollarını sunabilirler.