Doğuş Üniversitesi Dergisi, 7 (2) 2006,

Transkript

1 Doğuş Üniversiesi Dergisi, 7 (2) 2006, 62-7 TÜRKİYE DE TURİZM GELİRLERİNİN EKONOMİK BÜYÜMEYE ETKİSİNİN TESTİ : YAPISAL KIRILMA VE NEDENSELLİK ANALİZİ TEST FOR THE EFFECT OF TOURISM RECEIPTS ON ECONOMIC GROWTH IN TURKEY : STRUCTURAL BREAK AND CAUSALITY ANALYSIS Nilgün ÇİL YAVUZ İsanbul Üniversiesi, İisa Faülesi, Eonomeri Bölümü ÖZET: Bu çalışmada Türiye de 992:Q- 2004:Q4 dönemindei urizm gelirindei arışın eonomi büyümeye eisi araşırılmaadır. Gelenesel birim ö esinin(augmened Dicey Fuller) yanı sıra, yapısal ırılmanın varlığının espii için, Zivo ve Andrews in(992) birim ö esi ullanılmışır. Zivo ve Andrews in es sonuçları, ADF esinin asine, gayri safi yuriçi hasıla ve urizm değişenlerinin rend durağan olduğunu gösermeedir. Sandar Granger nedenselli esi sonuçları ve Toda-Yamamoo(995) yalaşımına göre, urizm gelirleri ile iisadi büyüme arasında nedenselli ilişisi your. Anahar Kelimeler: Turizm geliri, Eonomi Büyüme, Yapısal ırılma, Nedenselli. ABSTRACT: This sudy invesigaes he causal relaions beween ourism growh and economic growh in Turey over he 992:Q-2004:Q4 period. In his sudy, in addiion o he convenional uni roo es( Augmened Dicey-Fuller), Zivo and Andrews s(992)uni roo es is employed o find ou wheher here is a srucural brea or no. Resuls of Zivo and Andrews es show ha Gross Domesic Produc and ourism variables are rend saionary on he conrary Augmened Dicey- Fuller es. According o Sandar Granger causaliy es resuls and Toda- Yamamoo(995) approach, here is no causaliy relaion beween ourism receips and economic growh. Keywords: Tourism receips, Economic Growh, Srucural brea, Causaliy.. Giriş Dünya eonomisinde en hızlı gelişen seörlerden biri haline gelen urizm seörü, özellile Türiye gibi gelişmee olan üleler açısından eonomi alınmanın bir aracı olara görülmeedir. Turizm seörü milli gelire olan aısının yanı sıra, sağladığı döviz geliri ile dış açıların giderilmesi ve ödemeler bilançosunun iyileşirilmesi yönündei özelliğiyle de üle eonomisi açısından önemli rol oynamaadır. Turizm, yeni isihdam olanaları yarama özelliği ile, işsizli oranının yüse olduğu üleler açısından önemli bir seör onumundadır. Türiye açısından aif dış urizm özellile 980 li yıllardan iibaren önemli bir gelişme gösermişir. 985 yılında eonomide uygulamaya onulan program ile eşvi edilen seörler arasında yer alan urizm seörü, bu alandai yaırımların arması ile üle eonomisine büyü oranda aı sağlayan aynalardan biri

2 Nilgün ÇİL YAVUZ 63 durumuna gelmişir. Turizm gelirlerinin gayri safi milli hasıla içindei payına baıldığında, 985 yılında %.6, 990 da %2., 2000 de %3.7 ve 2003 de ise %5.5 oranında gerçeleşiği görülmeedir. Türiye eonomisi için urizm seörü, 2003 yılı iibariyle %68.2 düzeyinde gerçeleşen ihracaın ihalaı arşılama oranının düşü oluşu nedeniyle döviz geliri sağlaması açısından, genç nüfusun(5-24 yaş arası) oplam nüfus içindei payının %20 ler seviyesinde oluşu nedeniyle isihdam imanları yarama açısından önemlidir. Turizm üzerine yapılan ampiri çalışmalar, genellile urizm alebi üzerine(kim- Song(998), Lahiras-Siripoulos(998) vb.) yoğunlaşmışır. Son yıllarda zaman serisi analiz yönemlerindei gelişmeler ve bu yönemlerin iisadın çeşili alanlarına uygulaması paralelinde, urizmin iisadi büyümeye aısını araşırmaya yöneli çalışmalar da yapılara, urizme dayalı büyüme hipoezi es edilmeedir. Balaguer ve Canavella-Jorda (2002), eşbüünleşme ve nedenselli analizlerini ullanara İspanya için urizm ile iisadi büyüme arasındai ilişiyi araşırmışlardır dönemi için urizm gelirleri, reel döviz uru ve gayri safi yur içi hasıla değişenlerine ilişin üçer aylı verilerin ullanıldığı çalışmada, urizm ile iisadi büyüme arasında durağan uzun dönem ilişisi ve urizmden iisadi büyümeye doğru e yönlü nedenselli ilişisi sapanmışır. Drisais(2004) benzer yönem ile arası urizm geliri, reel döviz uru ve gayri safi yur içi hasıla verilerini ullanara, Yunanisan için urizm geliri ile iisadi büyüme arasında güçlü Granger nedenselli ilişisi bulmuşur. Oh(2005) VAR modelinin ahmini çerçevesinde Kore eonomisi için yapığı çalışmada, dönemi için üçer aylı veriler ullanara iisadi büyüme ile urizm arasında uzun dönemli bir ilişinin olmadığını sadece ısa dönemde iisadi büyümeden urizme doğru e yönlü bir ilişinin olduğunu espi emişir. Gündüz ve Haemi-J(2005) boosrap simülasyonuna dayandırılmış nedenselli ilişisini es edere, Türiye için urizme dayalı büyüme hipoezinin geçerliliğini araşırmışlardır. Gündüz ve Haemi-J dönemi için yıllı veriler ullanara, urizmden iisadi büyümeye doğru e yönlü nedenselli ilişisi espi emişlerdir. Bu çalışmada çolu doğrusal bağlanı ihimali nedeniyle urizm geliri yerine uris sayısı, reel döviz uru ve gayri safi yur hasıla değişenleri ullanılmışır. Bu çalışmanın amacı ise, yuarıda da ısaca değindiğimiz Türiye urizm seörünün içinde olduğu gelişim sürecinde, dönemi için urizm gelirleri ile gayri safi milli hasıla arasındai nedenselli ilişisinin espi edilmesine yöneliir. Nedenselli analizinden önce espi edilmesi gereen durağanlı özellilerinin espiinde gelenesel birim ö eslerinden genelleşirilmiş Dicey- Fuller esi(adf) nin yanı sıra Zivo-Andrews esi de ullanılara olası ırılmalar diae alınmışır. Turizm ile iisadi büyüme arasındai nedenselli analizi için sandar Granger nedenselli esinin yanı sıra birim ö ve eşbüünleşme esleri diae alınmasızın uygulanan Toda-Yamamoo yalaşımı ullanılacaır. 2. Model ve Veri Bu çalışmada, 992 ile 2004 arası dönem için urizm gelirleri ile iisadi büyüme arasındai nedenselli ilişisi araşırılmaadır. Analizlerde Gayri Safi Yuriçi Hasıla(GDP) ve urizm gelirinin (TR) doğal logarimaları ullanılmışır. Değişenlerin doğal logarimalarının ullanılması durumunda ahmin edilen paramereler elasiiyee eşi olaca, bu da paramerelerin yorumunda olaylı

3 64 Türiye de Turizm Gelirlerinin Eonomi Büyümeye Eisinin Tesi... sağlayacaır. Analizlerde nominal değerleri ile ullanılan GDP ve TR değişenlerinin, ölçü birimi dolar dır. Üçer aylı verilerin ullanıldığı bu çalışmada, değişenlere mevsimsel düzelme işlemi uygulanmamışır. Üçer aylı verilerin ullanıldığı çalışmalarda genellile, mevsimsel eilerden arındırılmış veriler ullanılmaadır. Anca Davidson-MacKinnon (993) birim ö eslerinin uygulamasında mevsimsel eilerden arındırılmış verilerin ullanımının, eğilimli sonuçlara neden olabileceğini ileri sürmüşlerdir. Oh(2005), yuarıda bahsedildiği üzere, urizm seörünün eonomi gelişmeye eisini araşırdığı çalışmasında mevsimsel eilerden arındırılmış verilerin ullanımının bilgi aybı olduğunu ileri sürere, modeline gölge değişen dahil emişir. Çalışmamızda da, benzer şeilde değişenleri mevsim eisinden arındırma için, gölge değişenlerin(dum, DUM 2, DUM 3 ) modele dahil edilmesi uygun bulunmuşur. 3.Meodoloi ve Ampiri Sonuçlar 3.. Birim Kö Tesleri Veör ooregresif model(var) ve ısılanmış biçimi olan haa düzelme modellerine(vec) dayalı eonomeri analizlerde, değişenlere birim ö eslerinin uygulaması il ve zorunlu emel aşamadır. Gayri safi yuriçi hasıla(ln GDP) ve urizm geliri(ln TR) verilerine ilişin birim öün espiinde, öncelile Genelleşirilmiş Dicey-Fuller (979,98) birim ö esi uygulanacaır. ADF birim ö esi için regresyonlar aşağıdai gibidir. + δ i i= y = + βt + ϕ y y + u α () i + δ i i= y = + ϕ y y + u α (2) Yuarıdai denlemlerin ahmini ile, y değişenin birim öünün varlığı es edilmeedir. Denlem dei T deerminisi rendi gösermeedir. Gecimeli far erimleri, haa eriminin ooorelasyonsuz olmasını sağlama amacıyla, modele dahil edilmeedir. Denlem de y değişeninin rend durağan olduğu alernaifine arşı birim öü olduğu emel hipoezi es edilmeedir. Denlem 2 de ise y değişeninin oralama erafında durağan olduğu alernaifine arşın birim öü olduğu emel hipoezi es edilmeedir. Buna göre: H 0 : ϕ = 0 H : ϕ < 0 ϕ ahmini sıfırdan farlı değilse, birim ö emel hipoezi reddedilemez. ϕ < 0 ise, y değişenin rend durağan veya oralama durağan alernaif hipoezleri abul edileceir. Gayri safi yuriçi hasıla(ln GDP) ve urizm geliri(ln TR) değişenlerinin verilerine uygulanan ADF es sonuçları Tablo de verilmişir. i

4 Nilgün ÇİL YAVUZ 65 Tablo. Genelleşirilmiş Dicey-Fuller (ADF) Birim Kö Tesi Değişenler Gecime Uzunluğu() ADF Ln GDP ( τ τ ) Ln TR ( τ τ ) Ln GDP **( τ µ ) Ln TR ***( τ µ ) 2 3 τ τ, birim ö regresyon denlemlerinde rend değişeninin yer aldığını, τ µ ise rend değişeninin yer almadığını göserir. ADF esi için Mac Kinnon (99) rii değerleri ullanılmışır. ( ** ), ( *** ), %5 ve %0 önem derecesinde emel hipoezin reddini göserir. Tablo dei ADF es sonuçları %0 anlamlılı düzeyinde Mac Kinnon rii değeri (-3.84) ile arşılaşırıldığında, her ii değişen için birim ö emel hipoezi reddedilemez. Böylece gayri safi yur içi hasıla(ln GDP) ve urizm gelirleri(ln TR) düzey değerleri ile durağan olmayan değişenlerdir. İl farları alınmış serilere ADF esi uygulanması sonucunda, her ii değişenin de durağan olduğu espi edilmişir. Böylece ADF es sonucuna göre, Ln GDP ve Ln TR far durağan değişenlerdir,i(). ADF(979,98) ve PP(988) esi gibi sandar birim ö eslerinin ullanımları yaygın olmala birlie, örne dönemi içinde önemli olayların gerçeleşmesi, bu eslerin sonuçlarını eileyebilmeedir. Perron(989,990) ve Zivo- Andrews(992), zaman serileri verilerindei yapısal ırılmaların varlığı durumunda, gelenesel birim ö yönemlerinin birim ö emel hipoezinin abulüne doğru eğilimli olduğunu gösermişlerdir yılları arasındai verilerin ullanıldığı çalışmamız, Türiye Eonomisinde 994 Nisan, 2000 Kasım, 200 Şuba rizlerinin yaşandığı dönemi apsamaadır. Dolayısıyla bu rizlerin Gayri safi yuriçi hasıla(ln GDP) ve urizm geliri(ln TR) değişenleri üzerinde sebep olabileceleri olası yapısal ırılmanın gözönüne alınması ve ilgili değişenlerin durağanlı özellilerinin espiinde verilerdei ırılmayı diae alan bir esin ullanılması gereiğine arar verilmişir. Bu amaçla uygulanabilece eslerden biri Perron(990) a aiir. Perron, bir serinin birim öe sahip olduğunu göseren hipoezi es eme için, belirli bir zamanda meydana gelen dışsal yapısal ırılmanın diae alındığı bir yönem gelişirmişir. Zivo ve Andrews(992) Perron un dışsal ırılma noası varsayımını eleşirmişler ve Perron un ullandığı verileri ullanara rend fonsiyonunda ahmini bir ırılmaya izin veren alernaif hipoezi alında, yeni bir birim ö es yönemi gelişirmişlerdir. Zivo ve Andrews esindei gibi yapısal ırılmanın içsel abul edilmesi daha uygun görülmee, böylece Zivo-Andrews esi Perron esine göre üsünlü arz emeedir. Bu üsünlüğünden dolayı bu çalışmada da Zivo Andrews esi ercih edilmişir.

5 66 Türiye de Turizm Gelirlerinin Eonomi Büyümeye Eisinin Tesi... Zivo ve Andrews(ZA) esi, aşağıdai regresyon denlemlerinin ahminine dayanmaadır. ZA esinde, ardışı ADF es yönemi ile örne içindei mümün olan her ırılma noası için, regresyon denlemi ahmin edilmee ve ahmin edilen paramereler için - isaisiği hesaplanmaadır. Bilinmeyen bir zaman noasında oonom ve rend fonsiyonu eğiminde e zaman ırılmalı(t B ) rend durağan hipoezine arşın, birim ö emel hipoezi es edilmeedir. ZA esinin uygulamasında ahmin edilen aşağıdai üç modelden ili Model A oralama ırılma ile ilgili ien, iincisi Model B eğimdei ırılmayı gösermeedir. Model C ise yapısal bir değişimin hem oralama hem de eğimi değişirdiğini göseren denlemdir. Model A : y Model B: Model C: y y = µ + α y + d y + ε + β + θdu λ) + β + γ DT λ) ( (3) = = = µ + α y + d y + ε + β + θdu λ) + γ DT ( λ) ( (4) = µ + α y + d y + ε ( (5) Denlem (3), (4) ve (5) de far operaörü, ε i ooorelasyonsuz ve normal dağılımlı haa erimi, zamanı( =,...T) gösermeedir. Denlemlerin sağ arafındai erimi, haa eriminin ooorelasyonsuz olmasını sağlama amacıyla modele y λ = T B T ve λ [ 0.5,0.85] dahil edilmeedir., T B ırılma noasıdır. Kırılma noası T B de emel hipoezin esi için -isaisiği minimum değere sahipir. ZA esine göre birim öün varlığı, y in asayısının isaisisel açıdan anlamlılığı ile es edilir. Eğer -isaisiği Zivo ve Andrews ın rii değerinden daha büyüse(mula değer), ilgili değişenin durağan olmadığı emel hipoezi reddedilir. = ve ise > TB DU ( λ ) = 0 asi durumda TB ise > TB DT ( λ ) = 0 asi durumda ZA esinin uygulamasında öncelile Model C ahmin edilmee, DU ile DT gölge değişenlerine ai paramerelerin anlamlılığına göre uygun model seçilmeedir. DU ile DT gölge değişenlerinin her iisi de isaisisel açıdan anlamlı iseler Model C, sadece DU anlamlı ise model A ve nihaye sadece DT anlamlı ise Model B in ahmini uygundur. Yuarıdai üç modelden hangisinin daha üsün olduğu onusunda fiir birliği your anca uygulamada genellile Model A ve Model C

6 Nilgün ÇİL YAVUZ 67 ullanılmaadır. Diğer birim ö eslerinde olduğu gibi, ZA esi de gecime uzunluğuna duyarlıdır. Yuarıda da ifade edildiği üzere döneminde yapısal ırılmaya sebep olabilece eonomi gelişmeler yaşandığı için, Gayri Safi Yuriçi Hasıla(Ln GDP) ve urizm geliri(ln TR) değişenlerine Zivo ve Andrews birim ö esi uygulanmış ve es sonuçları Tablo 2 de verilmişir. Tesin uygulamasında gözlem sayısı nispeen üçü sayılabileceği için, gecime uzunluğu 5 alınmışır. Tablo 2. Bir Kırılma İçin Zivo ve Andrews Tesi =5 Log GDP Model C Log TR Model A TB 2000:Q4 ( λˆ =0.70) 999:Q ( λˆ = 0.54) α (-5.398) ( ) θ (-4.29) (-4.68) γ (4.39) - * 4 5 Krii Değerler % % % (*) seçilen gecime uzunluğunu göserir. Paranez içindei değerler -isaisileridir. Krii değerler Zivo-Andrews (992) Tablo2 ve Tablo 4 den alınmışır. Her ii değişen için öncelile Model C ahmin edilmişir. Gayri safi yur içi hasıla(ln GDP) için uygulanan Model C nin ahmin sonuçlarına göre, gere θ parameresi gerese γ parameresinin ahminleri isaisisel açıdan anlamlı bulunmuşur. Model C ye dayanan ZA esi sonucu 2000 in dördüncü çeyreğinde ırılmanın varlığını işare emeedir. Gerçeen 2000 yılının dördüncü çeyreği Türiye eonomisinin yaşadığı 2000 Kasım rizinin gerçeleşiği dönemdir. α parameresi Zivo-Andrews(992) rii değerleri ile arşılaşırıldığında, % anlamlılı düzeyinde birim ö emel hipoezi reddedilmeedir. Bu sonuca göre 2000 Kasım rizinin Gayri Safi Yuriçi Hasılada alıcı eisi olmamışır. Turizm gelirleri(ln TR) için Model C nin ahmininde ise rende ilişin gölge değişene(dt) ai paramerenin isaisisel açıdan anlamlı olmadığı espi edilmişir. Turizm gelirleri için Model A nın ahmin sonuçları 999 un il çeyreğinde yapısal ırılmayı gösermeedir. Turizm gelirleri için 999 un il çeyreğinde ırılmanın olduğu espi edilmişir. Gerçeen urizm gelirlerinin yıllar iibariyle gayri safi milli hasıla içindei payı incelenirse, bu oranın 998 yılında %3.5, 999 yılında % 2.8 ve 2000 yılında %3.8 olara gerçeleşiği görülmeedir. Anca, Ln Tr değişen için de, % anlamlılı düzeyinde birim ö emel hipoezi reddedilmeedir.

7 68 Türiye de Turizm Gelirlerinin Eonomi Büyümeye Eisinin Tesi L n G D P G e r ç e L n G D P T a h m i n Ln TR Gerçe Ln TR Tahmin Şeil. Ln GDP ve Ln TR nin Gerçe ve Tahmini Değerleri ADF es sonuçları dönemi için Gayri safi yur içi hasıla(ln GDP) ve urizm gelirlerinin(ln TR) far durağan olduğunu göseriren, ZA esi bu değişenlerin bir ırılma ile rend durağan olduğunu gösermeedir. Alınay ve Karagöl(2004), bu gibi durumda, durağanlığı sağlama amacıyla değişenlerin farlarının alınmasının uygun olmadığını ve il farlara uygulanan nedenselli esi sonuçlarının sahe olabileceğini ileri sürmüşlerdir. Alınay ve Karagöl(2004,2005), durağan serilerin, ahmin edilen ırılma noasının diae alındığı aşağıdai regresyonun ahmini ile sağlanabileceğini belirmişlerdir. y = µ + θdu + β+ γdt + y% (6) Yuarıdai denlemde y% rendden arındırılmış durağan seri özeliğine sahipir Nedenselli Analizi Gayri safi yur içi hasıla ile urizm gelirleri arasındai nedenselliğin yönünün belirlenmesi aşamasında, il olara Denlem 6 ın ahmini ile rendden arındırılmış veriler( Ln GDP, Ln TR ) elde edilece, iinci aşamada bu verilere sandar Granger esi uygulanacaır. VAR da belirlenen opimal gecime uzunluğu 2 dir. 2 2 (7) Ln GDP = λ + α Ln GDP + β Ln TR + φ DUM + φ DUM + φ DUM + ε i i i i i= i= 2 2 (8) Ln TR = λ + α Ln GDP + β Ln TR + φ DUM + φ DUM + φ DUM + ε 2 2i i 2i i i= i= Turizmin(Ln Tr), Gayri Safi Yuriçi Hasılanın(Ln GDP) Granger nedeni olup/olmadığı, Denlem 7 nin ahmini ile H 0 : β = β2 = 0 emel hipoezinin F- isaisiği(wald esi) ile esinin sonucuna bağlıdır. Benzer şeilde Gayri Safi Yuriçi Hasıla dan urizme doğru Granger nedenselliğinin esi H 0 : α 2 = α 22 = 0 emel hipoezinin esi ile mümündür. Buna göre rendden arındırılmış verilere uygulanan Granger nedenselli es sonuçları aşağıdai abloda verilmişir.

8 Nilgün ÇİL YAVUZ 69 Tablo 3. Trendden Arındırılmış Verilere Uygulanan Granger Nedenselli Tes Sonuçları Temel Hipoez Gecime Uzunluğu F-isaisiği p-değeri Ln TR >Ln GDP Ln GDP >Ln TR Tablo 3 dei es sonuçlarına göre, eonomi gelişmeden urizm gelirlerindei büyümeye doğru Granger nedenselli ilişisinin olmadığı emel hipoezi reddedilemez. Benzer şeilde urizm seöründei büyümenin eonomi gelişmenin nedeni olmadığı emel hipoezi de reddedilememişir. Son yıllarda urizm gelirlerindei arış ve urizmin gayri safi milli hasıladai gidere aran payı diae alındığında es sonuçları iisaden belenimizin dışında gerçeleşmişir. Anca, Alınay ve Karagöl(2004), Perron(997) ve içsel ırılamaya izin veren Zivo Andrews(992) eslerinin üçü örnelerde düşü güce sahip oldularını ve sonuçlara diale yalaşılması gereiği görüşünü ileri sürmüşlerdir. Turizm gelirleri ile iisadi büyüme arasındai nedenselli ilişisi sonuçlarının dayanılı (robus) olabilmesi için, son yıllardai uygulamalarda sıça ercih edilen Toda ve Yamamoo(995) yalaşımı ile yeniden es edileceir. VAR ve VEC modellerinin ahminlerine dayanan Granger nedenselli analizlerinde genellile F esi ullanılmaadır. Toda ve Yamamoo(995) sisemdei serilerin durağan olmadığı durumda, gelenesel F-isaisiğinin sandar dağılıma sahip olmayacağı için Granger nedenselli esi için ullanılan bu esin sonucunun geçerli olmayabileceğini gösermişlerdir. Toda ve Yamamoo(995) ya göre seriler durağan olmasalar da serilerin düzey değerlerinin yer aldığı VAR modelinin ahmin edilebileceğini ve sandar Wald esinin uygulanabileceğini belirmişlerdir. Bu yönemde Granger nedenselli esi için, [+(d max )]. dereceden VAR model ahmin edilmee ve asayılar marisinin il anesine Wald esi uygulanmaadır. Toda ve Yamamoo(995), ilgili serinin durağan, rend erafında durağan veya eşbüünleşi olup olmadığı diae alınmasızın, bu esin serbesli derecesi ile asimpoi χ 2 dağılımına sahip olduğunu gösermişlerdir. Burada;, ahmin edilen VAR modelinin uygun gecime uzunluğunu, d max ise modeldei değişenlerin masimum büünleşme derecesini ifade emeedir. Böylece yönemin il aşaması sisemde yer alan değişenlerin büünleşme derecesinin espii, iinci aşaması ise sisemin ahminidir. Buna göre yönemin başarısı, sisemin gecime uzunluğunun() ve serilerin büünleşme derecelerinin (d max ) doğru espiine bağlıdır. Toda ve Yamamoo arafından önerilen bu yönemin önemli bir özelliği, birim ö ve eşbüünleşme özellilerinin espiinde ullanılan poansiyel eğilimli ön eslere geresinim olmayışıdır. Böylece, ilgili yönemin ullanımı ile serilerin büünleşme derecesinin yanlış espi edilmesi ile ilgili ris minimize edilmeedir. Toda- Yamamoo yalaşımına göre nedenselliğin araşırılacağı Ln GDP ve Ln TR değişenlerine ai verilerin düzey değerlerinin yer aldığı denlemler aşağıdai gibidir. dmax (9) Ln GDP = λ + α Ln GDP + α Ln GDP + β Ln TR + β Ln TR i i 2 i i 2 i= = + i= = + + φ DUM + φ DUM + φ DUM e dmax

9 70 Türiye de Turizm Gelirlerinin Eonomi Büyümeye Eisinin Tesi... dmax Ln TR = λ + α Ln GDP + α Ln GDP + β Ln TR + β Ln TR 2 2i i 2 2i i 2 i= = + i= = + + φ DUM + φ DUM + φ DUM + e (0) dmax Denlem 9 da, iβ i 0 ise urizm gelirlerinden eonomi büyümeye doğru nedenselli ilişisinin var olduğu sonucuna varılır. Benzer şeilde Denlem 0 da, iα2i = 0 ise iisadi büyüme urizm gelirlerindei büyümenin nedenidir. Model görünürde ilişisiz regresyon (SUR) ullanılara ahmin edilir. Tablo 4. Todo-Yamamoo Yalaşımına Dayalı Granger Nedenselli Tes Sonuçları Temel Hipoez Gecime uzunluğu 2 χ -isaisiği p-değeri =2, d max = Ln TR >Ln GDP Ln GDP >Ln TR Tablo 4 ei es isaisileri değerlendirildiğinde sonuçların, rendden arındırılmış verilere uygulanan sandar Granger nedenselli es sonuçları ile örüşüğü espi edilmişir. Toda-Yamamoo yalaşımına göre, Denlem 9 un ahmin sonuçlarına dayanara urizm gelirlerinin gayri safi yur içi hasılanın nedeni olmadığı emel hipoezi, Denlem 0 un ahminine göre ise gayri safi yur içi hasılanın urizm gelirlerinin nedeni olmadığı emel hipoezi reddedilememişir. Böylece 992: ve 2004:IV dönemi için, urizm gelirleri ile iisadi büyüme arasında nedenselli ilişisinin olmadığı sonucuna varılmışır. Gündüz ve Haemi-J(2005) nin bulguları ile benzerli arz emeyen sonuçların sebebi, bu çalışmada örnelem döneminin farlı olmasının yanı sıra serilerde yapısal ırılmanın diae alınması ve üçer aylı verilerin ullanılması olabilir. 4.Sonuç Bu çalışmada son yıllardai urizm seöründe gerçeleşen gelişimin iisadi büyümeye eisi nedenselli analizi ile araşırılmışır. Nedenselli analizinin il aşaması, birço zaman serisi analizinde olduğu gibi değişenlere ai zaman serisi özellilerinin belirlenmesidir. Anca bu amaçla ullanılan gelenesel birim ö eslerinin(adf, PP) yapısal ırılma durumunda, birim ö emel hipoezinin abulüne doğru eğilimli olacağı için, sonuçlar yanılıcı olacaır. Nieim bu çalışmada da ADF birim ö esi ile il farları durağan olduğu espi edilen urizm gelirleri ve gayri safi yur içi hasılanın, içsel bir ırılma varsayımına dayanan Zivo ve Andrews esi sonucuna göre durağan olduları espi edilmişir. Bu çalışmanın önemli bir sonucu yapısal ırılma için uygulanan Zivo ve Andrews esinin gayri safi yur içi hasıla için 2000 Kasım rizini ırılma noası olara espi emesidir. Gere Gayri Safi Yuriçi Hasıla gerese urizm gelirlerindei ırılmalar alıcı ei yapmamışır. Değişenlerin ilgili dönem içinde rend durağan oldularının espii ile, rendden arındırılmış verilere uygulanan sandar Granger nedenselli es sonuçlarına göre, urizm gelirleri ile iisadi büyüme arasında Granger anlamında nedenselli ilişisi söz onusu değildir. Türiye Eonomisinin son on beş yılı diae alındığında bu sonuç gere son yıllarda urizm gelirlerinin arış rendinde olması gerese GSMH dai payının gidere arıyor olması nedeniyle, iisaden belenimizin dışında gerçeleşmişir. Anca Toda ve Yamamoo nun yalaşımıyla urizm gelirleri ile gayri safi yur içi hasıla arasındai ilişi yeniden es edilmiş ve

10 Nilgün ÇİL YAVUZ 7 aynı sonuçlar elde edilmişir. Bu bağlamda, dönemi için urizm gelirindei arış ile eonomi büyüme arasında nedenselli ilişisi söz onusu değildir. Referanslar ALTINAY, G., KARAGÖL, E. (2004). Srucural brea, uni roo, and he causaliy beween energy comsumpion and GDP in Turey. Energy Economics 26, pp (2005). Elecriciy consumpion and economic growh: Evidence from Turey. Energy Economics, 27, pp BALAGUER, L., CANTAVELLA-JORDA, M.,(2002). Tourism as a long-run economic growh facor : he Spanish case. Applied Economics 34, pp DAVIDSON, R., MACKINNON, J.G. (993). Esimaion and inference in economerics. Oxford, Oxford Universiy Press. DICKEY, D.A., FULLER, W.A. (979). Disribuions of he esimaors for auoregressive ime series wih a uni roo. Journal of he American Saisical Associaion 74, pp (98). Lielihood raion saisics for auoregressive ime series wih a uni roo. Economerica, 49, pp DRITSAKIS, N. (2004). Tourism as a long-run economic growh facor : an empirical invesigaion for Greece using causaliy analysis. Tourism Economics, 0 (3), pp GÜNDÜZ, L., HATEMİ-J,A. (2005). Is he ourism-led growh hypohesis valid for Turey?. Applied Economics Leers, 2(8), pp KIM S.,SONG, H. (998). Analysis of ourism demand in Souh Korea : a coinegrain and error correcion approach. Tourism Analysis, 3, pp LATHIRAS, P., SIRIOPOULOS, C. (998). The demand for ourism o Greece : a coinegraion approach. Tourism Economics, 4, pp7-85. OH, C-O., (2005). The conribuion of ourism developmen o economic growh in he Korean economy. Tourism Managemen, 26, pp PERRON, P. (989). The Grea crash, he oil price shoc, and he uni roo hypohesis. Economerica, 57, pp (990). Tesing for a uni roo in a ime series wih a changing mean. Journal of Business and Economic Saisics, 8, pp PHILLIPS, P., PERRON, P. (988). Tesing for a uni roo in ime series regression. Biomerica, 75. pp TODA, H. Y.,YAMAMOTO, T. (995). Saisical inference in vecor auoregressions wih possbly inegraed process. Journal of Economerics, 66, pp ZIVOT, E., ANDREWS, D.W.K., (992). Furher evidence on he grea crash, he oil-price shoc,and he uni-roo hypohesis. Journal of Business & Economic Saisic, 0, pp