Doğal Gaz ve Petrol Fiyatları ile BIST Sanayi Sektörü Endeksleri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi 1

Transkript

1 Doğal Gaz ve Perol Fiyaları ile BIST Sanayi Sekörü Endeksleri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi 1 Examining he Relaionship among he Naural Gas, Oil Prices and Sub- Indexes of BIST-Indusrial Kemal Eyüboğlu, Karadeniz Teknik Üniversiesi, Türkiye, keyuboglu@ku.edu.r Sinem Eyüboğlu, Karadeniz Teknik Üniversiesi, Türkiye, sinemyilmaz17@homail.com Öz: Ülkelerin ekonomik olarak kalkınmasında sanayi sekörünün önemi büyükür. Sanayi üreiminde kullanılan girdilerin başında ise enerji gelmekedir. Dolayısıyla enerji fiyalarında meydana gelecek bir dalgalanma sanayi sekörü şirkelerini ekileyebilecekir. Bu açıdan çalışmada, 2005: :09 dönemi için doğal gaz ve perol fiyaları ile BIST Sanayi sekörü endeksleri arasında uzun dönemli bir ilişkinin olup olmadığı es edilmekedir. Bu çerçevede çalışmada Sınai, Taş-Toprak, Meal Ana, Kimya-Perol-Plasik, Meal Eşya-Makina, Gıda-İçecek, Teksil-Deri ve Orman- Kağı-Basım endeksleri ile doğal gaz ve perolün TL bazlı fiyaları kullanılmışır. Doğal gaz ve perol fiyaları ile ilgili endeksler arasında uzun dönemli ilişki olup olmadığı ise, Johansen eşbüünleşme yönemi ile es edilmişir. Elde edilen bulgular hem doğal gaz hem de perol fiyaları ile mevcu endeksler arasında uzun dönemli ilişki olduğunu gösermişir. Buna bağlı olarak VECM yardımı ile ilgili değişkenler arasında kısa dönem dinamikleri incelenmiş ve perol fiyaı ile Sınai, Taş-Toprak, Meal Ana, Kimya-Perol-Plasik ve Orman-Kağı-Basım endeksleri arasında kısa dönemli ilişkinin mevcu olduğu belirlenmişir. Granger nedensellik esi ile kısa dönemli elde edilen ilişkinin yönünün perol fiyaından ilgili endekse doğru ek yönlü olarak gerçekleşiği deseklenmişir. Anahar Sözcükler: Doğal Gaz Fiyaı, Perol Fiyaı, Nedensellik, Borsa Isanbul Absrac: The indusry secor has major effec on he counry s economic developmen. Energy is one of mos used inpu in his secor. Hence a flucuaion in energy prices may affec he secor companies. The aim of he sudy o analyze, wheher he long-erm relaionship beween sub-indexes of BIST-Indusrial, naural gas and oil prices during he period 2005: :09. For his purpose TL-based prices of naural gas, oil and secor indexes Nonmeal Mineral Producs, Basic Meal, Chemical Peroleum Plasic, Meal Producs Machinery, Food Beverage, Texile Leaher and Wood Paper Prining are used. Wheher long erm relaionship have esed wih Johansen Coinegraion. Resuls show ha here has been a long-erm relaionship beween he secor indexes and naural gas and bren oil prices. Shor-erm dynamics among he variables examined wih VECM and i is found ha here are shor erm relaionship beween oil and BIST-Indusrial, Nonmeal Mineral Producs, Basic Meal, Chemical Peroleum Plasic and Wood Paper Prining indexes. Also Granger Causaliy es suppors he direcion of relaionships running one way from oil price o indexes. Keywords: Naural Gas Price, Oil Price, Causaliy, Borsa Isanbul 1. Giriş Günümüzde ikame edilemez olan enerji, ülkelerin ekonomik olarak gelişmeleri ve küresel açıdan rekabe edebilmeleri açısından en önemli unsurların başında gelmekedir. Enerji üreimi ise, büyük ölçüde fosil kaynaklara (perol, kömür ve doğal gaz) dayanmakadır. Yakın geleceke de bu durumun devam edeceği ve birincil enerji 2 arzındaki en büyük payların fosil kaynaklar olacağı öngörülmekedir. Dünyada birincil enerji kaynaklarının ükeim oranları incelendiğinde, 2013 yılı iibariyle %33,1 oranla perolün, %30,3 lük pay ile kömürün ve ardından %23,7 ile doğal gazın başı çekiği görülmekedir (TMMOB 2015: 1). Sanayi üreimindeki girdilerin başında da yine bu kaynaklar gelmekedir. Enerji ükeiminde dünyada sanayi sekörü en büyük paya sahipir ve 2040 yılına kadar dünya enerji ükeiminin yarısından fazlasının yine sanayi sekörü arafından gerçekleşirileceği öngörülmekedir (Yıldırım ve diğ. 2014: 94). Doğal gaz, başa sanayi sekörü olmak üzere dünyada pek çok sekörde kullanılan önemli bir enerji kaynağıdır yılına kadar doğal gazın, dünyada ükeimi en hızlı arış göseren fosil yakı olacağı ahmin edilmekedir (EPDK 2011: 15). Doğal gaz karbon yoğunluğunun kömüre ve perole göre azlığı sebebiyle kullanım açısından önemli bir avanaj geirmekedir. Ayrıca enerji seköründe, doğal gaz düşük maliyeli olması ve verimliliği nedeniyle de ercih edilmekedir. Amerikan Enerji Bilgi İdaresinin 2011 yılı raporuna göre, 2008 ve 2035 yılları arasında dünyanın doğal gaz ükeiminin 58 rilyon m 3 aracağı öngörülmekedir (Güney Ege Kalkınma Ajansı 2012: 8). Birincil enerji kaynaklarından bir diğeri olan perol ise, ekonomi üzerinde önemli ekilere sahipir. Bu ekinin en önemli nedeni perolün pek çok sekörde girdi olarak kullanılmasıdır. Bu açıdan perol, işlemeler için önemli bir maliye unsuru eşkil eiğinden dolayı perol fiyalarındaki değişimin işlemeler arafından yakından akip edilmesi gerekmekedir (Abdioğlu ve Değirmenci 2014: 3). 1 Bu çalışmanın özei Ekim 2015 arihleri arasında Hii Üniversiesi arafından düzenlenen 19. Finans Sempozyumu nda bildiri olarak sunulmuşur. 2 Herhangi bir dönüşümden geçmemiş haliyle enerji kaynakları, birincil enerji kaynakları olarak adlandırılmakadır. Örneğin; kömür, perol ve doğal gaz vb. (Demiraş, 2013: 2).

2 Türkiye de enerji ükeimi yaşam sandarlarının yükselmesi, nüfusaki arış, sanayi ve eknolojideki ilerlemelere paralel olarak hızla armakadır. Bu enerji ükeimindeki arışının Türkiye de üreimi kısılı olan doğal gaz ve perol gibi kaynaklara doğru yoğunlaşması ise, ülke ekonomisi üzerinde bir yük oluşurmaka ve ülkemizin önemli problemleri arasında yer almakadır (TMMOB 2008: 1). Türkiye İsaisik Kurumu (TÜİK) verilerine göre, Türkiye'nin 2013 yılındaki oplam ihalaı 251 milyar 650 milyon 560 bin doları bulurken, bu mikarın 55 milyar 915 milyon 234 bin dolarlık bölümü enerji ihalaı olarak gerçekleşmişir. Başka bir deyişle Türkiye, ihala için ödediği her 100 doların 22,21 dolarını enerji ürünleri için harcamışır (bloombergh.com). İlaveen Türkiye nin oplam nihai enerji ükeimi TÜİK verilerine göre 2012 yılında bin ep (bin on perol eşdeğeri) olarak hesaplanmışır. Sanayi sekörü enerji ükeimi ise, bin ep ile nihai enerji ükeiminin %34,1 ini oluşurmuşur. Bu açıdan enerji fiyalarındaki dalgalanmalar özellikle önemli bir maliye unsuru eşkil eiği için sanayinin al sekörleri üzerinde önemli ekiye sahipir. Şirkelerin girdisi olan doğal gaz ve perol fiyaının yükselmesi şirkelerin maliyelerinin armasına, bu durum da şirkelerin naki akışlarının değişmesine neden olmakadır. Bilindiği üzere bir şirkein değeri, geleceke elde edeceği naki akışlarının bugüne indirgenmiş değeri ile ölçülmekedir. Bu çerçevede şirkeler açısından perol veya doğal gaz fiyalarında meydana gelecek bir arış şirkelerin gelecekeki naki akışlarını negaif olarak ekileyecek ve şirkelerin değerini düşürebilecekir. Türkiye, enerji ihal eden, enerji fiyalarındaki arışlara paralel olarak yüksek oranda cari açık veren ve cari açığı dikkale akip eden finansal piyasalara sahipir. Bu açıdan, doğal gaz ve perol fiyalarının Türkiye deki sanayi sekörü şirkelerini nasıl ve ne ölçüde ekilediğinin incelenmesinin şirkeler, poliika yapıcılar, yaırımcılar ve diğer paydaşlar açısından yol göserici olacağı düşünülmekedir. Özellikle son zamanlarda söz konusu enerji fiyalarında yaşanan değişimler, bu emiaların hisse seneleri üzerindeki ekilerini oraya koymak için de bir fırsa yaramışır. Bu çalışmanın amacı, uluslararası doğal gaz ve bren perol fiyalarının Borsa İsanbul da işlem gören sanayi şirkelerinin oluşurduğu (Sınai, Taş-Toprak, Meal Ana, Kimya-Perol-Plasik, Meal Eşya-Makina, Gıda-İçecek, Teksil-Deri ve Orman-Kağı-Basım) endeksler üzerinde nasıl ve ne ölçüde ekili olduğunu incelemekir. Özellikle makroekonomik fakörlerin ve perol fiyalarının endeksler üzerindeki ekisi geçmişe bir çok çalışmada incelenmesine rağmen, üreim faaliyelerinin önemli bir girdisi olan doğal gaz fiyalarındaki dalgalanmaların ekisini inceleyen az sayıda çalışma bulunmakadır. Bu açıdan çalışmanın lieraüre önemli kakıları olacağı düşünülmekedir. Ayrıca geçmişe yapılan çalışmalarda genellikle endeks olarak genel endekslerin (BIST-100, S&P 500 gibi) kullanıldığı görülmekedir. Bu çalışmada ise, genel endeks kullanmak yerine sekör endekslerinden yararlanılmışır. Çalışma beş bölümden oluşmakadır. Çalışmanın bundan sonraki bölümünde dünyada ve Türkiye de doğal gaz ve perol kullanımına ilişkin genel bilgilere, üçüncü bölümünde enerji fiyalarının hisse senedi endeksleri üzerindeki ekilerini espi emeye yönelik çalışmalara yer verilmişir. Dördüncü bölümde çalışmada kullanılan veri, yönem hakkında bilgi verilmiş ve son bölümde ise, çalışmadan elde edilen bulgular özelenerek yorumlanmışır. 2. Dünyada ve Türkiye de Doğal Gaz ve Perol Kullanımı Kömürden elde edilen doğal gaz, evleri ve sokakları aydınlamada ilk olarak 1785 yılında Brianya da daha sonra 1816 yılında Amerika da kullanılmışır. İlk yer alı doğal gaz kuyusu ise, 1859 yılında ABD de açılmışır (Beşergil 2007). Dünya ekonomilerindeki büyüme ve nüfus arışının yanı sıra enerji alanında yaşanan yapısal ve eknolojik gelişimlere de bağlı olarak birincil enerji arzının kompozisyonunda değişim yaşanmışır lerden iibaren perol fiyalarındaki arışında ekisiyle dünyada doğal gaz üreiminin ve kullanımının yaygınlaşması, doğal gaz icarei için yeni boru halarının döşenmesi, elekrik üreimi için doğal gaz sanrallerinin kullanılmaya başlanması ve nükleer sanrallerin yaygınlaşması gibi gelişmeler enerji kaynaklarının dağılımında önemli değişikliklere neden olmuşur (Demiraş 2013: 3). Doğal gaz oplumda emiz çevre bilincinin armasıyla beraber revaça bir enerji kaynağı olmuş, özellikle de 1973 perol kriziyle beraber perole bağımlı kalmak isemeyen devleler yeni enerji kaynaklarına yönelmişlerdir. Bu durum hem alernaif olması hem de çevre için emiz bir yakı olması vesilesiyle doğal gazı popüler bir enerji kaynağı haline geirmişir (Bilgin ve diğ. 2013: 58) yılında dünyada kaynaklar bazında birincil enerji ükeiminde %14,8 paya sahip olan doğal gaz, yukarıda sayılan nedenlerin de ekisiyle Grafik 1 e göre 2013 yılı iibariyle payını yaklaşık %23,7 ye çıkarmışır (Sohaoğlu ve Erbaş 2006: 17). perol; 33,1 hidroelekrik; 6,4 diğer; 1,6 nükleer; 4,9 kömür; 30,3 doğal gaz; 23,7 Grafik İibariyle Dünyada Kaynaklar Bazında Dünya Birincil Enerji Tükeimi (%) 151

3 Kaynak: TMMOB, 2015: 1 Dünyada kesinleşmiş doğal gaz rezervi 2012 yılı sonunda 187,3 rilyon m 3 olarak belirlenmiş ve bu mikarın küresel üreimi 61 yıl boyunca karşılamaya yeeceği hesaplanmışır. Rezervlerin dünyadaki dağılımları göz önüne alındığında ise, rezervlerin 76 rilyon m 3 ü (%41) Ora Doğu ülkelerinde, 59 rilyon m 3 ü (%33) Rusya ve Bağımsız Devleler Topluluğu ülkelerinde, 31 rilyon m 3 ü (%17) Afrika/Asya Pasifik ülkelerinde bulunmakadır (GEKA 2012: 16; EPDK 2015: 6) yılında birincil enerji kaynağı olarak perolün %46 lık bir ağırlığa sahip olduğu görülmekeyken; bu oran 1990 yılında %37 ye, 2013 e ise %33 e gerilemişir. Ancak çeşili uluslararası kurum ve kuruluşlar arafından (Uluslararası Enerji Ajansı, ABD Enerji Bakanlığı, BP, ExxonMobil vb.) yapılan ahminlere göre perolün, birincil enerji ükeimi içindeki payını uzun dönemde de koruyacağı öngörülmekedir. Enerji kaynakları bazında alep arış oranlarının ise, 2012 yılından 2035 e kadar olan dönemde; perolde % 13, kömürde % 17, doğal gazda % 48, nükleerde % 66, yenilenebilir kaynaklarda ise % 77 olacağı öngörülmekedir (Türkiye Perolleri Anonim Oraklığı 2014: 4-5). Dünyada ise, oplam kanılanmış perol rezervleri 1,7 rilyon varil civarında olup bu mikar, 54 yıllık ükeimi karşılamakadır. Kalan üreilebilir perol rezervlerinin yaklaşık %60 ı kara, %37 si deniz ve geri kalan kısmı Kuzey Kubu'nda yer almakadır. Geri kazanılabilir perol kaynakları, çok kademeli hidrolik çalama gibi yeni eknolojilerin gelişmesi ve kaynak yerlerinin belirlenmesinde kullanılmaya başlanmasıyla birlike arış gösermekedir (BP 2015: 6). Tablo 1 de ise, 2014 iibariyle dünyada doğal gaz ile perol üreim ve ükeim mikarları göserilmişir. Tablo 1. Dünyada Doğal Gaz ve Perol Üreimi-Tükeimi (2014) Doğal gaz Perol Bölgeler/Ülke Üreim (Milyar m 3 ) Toplam Üreim Payı (%) Tükeim (Milyar m 3 ) Toplam Tükeim Payı (%) Üreim (Milyon on) Toplam Üreim Payı (%) Tükeim (Milyon on) Toplam Tükeim Payı (%) Kuzey Amerika 948,4 27,7 949,4 28,3 866,8 20,5 1024,4 24,3 Ora ve Güney , ,9 326,5 7,8 Amerika Avrupa- 1002,4 28,8 1009,6 29,6 834,2 19,8 858,9 20,4 Oradoğu Avrasya ,3 465,2 6,3 1339,5 31, ,3 Afrika 202,6 5,8 120,1 3,5 392,2 9,3 179,4 4,3 Asya Pasifik 531,2 15,3 678,6 19,9 396,7 9,4 1428,9 33,9 AB 132,3 3,8 386,9 11,4 67 1,6 592,5 14,1 Rusya 578,7 16,7 409, ,1 12,7 148,1 3,5 ABD 728,3 21,4 759,4 22,7 519,9 12,3 836,1 19,9 Türkiye 0,5 0,01 48,6 1,4 17,1 0,4 33,8 0,8 Dünya 3460, , ,1 100 Kaynak: BP 2015: Tablo 1 e göre 2014 yılında dünyadaki en büyük doğal gaz üreimi Rusya nın ekisiyle Avrupa-Avrasya bölgesinde gerçekleşirilmişir. Onu sırasıyla Kuzey Amerika ve Oradoğu bölgeleri izlemekedir. En yüksek ükeim payına ise, sırasıyla Avrupa-Avrasya, Kuzey Amerika ve Asya Pasifik bölgeleri sahipir. Ülkeler bazında dünyada en fazla üreim ve ükeim ABD arafından gerçekleşirilmişir. Türkiye ise, dünya doğal gaz üreiminde neredeyse hiçbir paya sahip değilken, ükeim açısından dünya ükeiminin %1,4 lük payına sahipir. Dünyadaki en büyük perol üreimi Oradoğu da gerçekleşirilmişir. Onu sırasıyla Kuzey Amerika ve Avrupa-Avrasya bölgeleri izlemekedir. En yüksek ükeim ise, sırasıyla Asya Pasifik, Avrupa-Avrasya ve Kuzey Amerika bölgelerinde gerçekleşmişir. Ülkeler bazında Türkiye üreimde %0,4 lük, ükeimde %0,8 lik paya sahipir. Tablo 2 de Türkiye de yıllar iibariyle doğal gaz üreim ve ükeim değerleri göserilmişir. Tablodan görüldüğü üzere Türkiye en yüksek doğal gaz üreim değerine 1014,5 milyon m 3 ile 2008 yılında, 17,3 milyon varil ile de 2010 yılında en yüksek perol üreim değerine ulaşmışır. Doğal gaz ükeimi ise, yıllar iibariyle armakadır yılında milyon m 3 olan doğal gaz ükeimi 2014 yılı iibariyle 2 kaından fazla ararak milyon m 3 e yükselmişir. Ancak aynı yıllar iibariyle perol ükeimi giderek azalmakadır. 152

4 YIL Tablo 2. Türkiye de Yıllar İibariyle Doğal Gaz ile Perol Üreimi ve Tükeimi DOĞAL GAZ PETROL DOĞAL GAZ ÜRETİMİ ÜRETİMİ TÜKETİMİ (milyon m 3 ) (milyon varil) (milyon m 3 ) PETROL TÜKETİMİ (milyon on) ,9 22,505 30, ,4 15,9 27,467 29, ,6 15,1 31,128 29, ,1 14,8 34,600 27, ,5 15,0 36,100 27, ,4 16,7 34,400 22, ,3 36,900 23, ,4 16,4 43,800 25, ,4 16,2 45,242 22, ,5 16,6 45,270 20, ,1 17,1 48,717 19,8 Kaynak: EPDK 2015: Lieraür Taraması Lieraürde enerji fiyaları ile hisse senedi endeksleri arasındaki ilişkiyi espi emek üzere yapılmış çok sayıda çalışma bulunmakadır. Ancak bu çalışmaların birçoğu perol fiyalarının hisse senedi fiyaları üzerindeki ekisini espi emeye yönelikir. Doğal gaz fiyalarının ekilerini inceleyen çalışmalar ise sınırlı sayıdadır. Ayrıca, bu çalışmaların çoğunda sekör endeksleri yerine BIST-100 ve S&P 500 gibi genel endekslerden yararlanılmışır. Çalışmalarda perol ve doğal gaz fiyalarının hisse senedi fiyaları üzerindeki ekilerine yönelik farklı bulgulara ulaşılmışır. Enerji fiyalarının hisse seneleri üzerinde ekisinin var olduğunu oraya koyan çalışmalardan, Jones ve Kaul (1996), döneminde 4 ülke için (ABD, Kanada, Japonya ve İngilere) yapmış oldukları çalışmada, savaş sonrası dönemde ABD ve Kanada borsalarının perol şoklarına epkisinin reel naki akışları ile açıklanabileceği ifade emişlerdir. Sadorsky (1999) ise, dönemi için perol fiyaları ve perol fiyalarındaki oynaklıkların S&P 500 endeksindeki hisse senedi geirilerini önemli ölçüde ekilediği sonucuna ulaşmışır. Faff ve Brailsford (1999), dönemi için Avusralya sanayi endeksi hisse senedi geirileri ile fiyaları arasındaki ilişkiyi es eikleri çalışma sonucunda, perol, doğal gaz ve çeşilendirilmiş kaynak sanayileri ile perol fiyaları arasında poziif, kağı, ambalaj ve ulaşım sanayi ile ise perol fiyaları arasında negaif bir ilişki olduğunu vurgulamışlardır. Papaperou (2001) ise, Yunanisan da döneminde perol fiyaları, hisse seneleri, faiz oranları ve reel ekonomik akivie arasındaki ilişkiyi incelediği çalışmasında perol fiya şoklarının hisse senedi geirilerini negaif yönde ekilediğini ifade emişir. Boyer ve Filion (2004), dönemi için Kanada da perol ve gaz şirkelerinin geirileri ile perol ve doğal gaz fiyaları arasındaki ilişkiyi araşırmışlardır. Çalışma sonucunda doğal gaz fiyaları ve ham perol fiyaları ile şirke geirileri arasında poziif bir eki olduğunu oraya koymuşlardır. Basher ve Sadorsky (2006) dönemi için perol fiya değişikliklerinin gelişmeke olan 21 ülke borsası üzerindeki ekisini araşırdıkları çalışmalarında perol fiyalarının ülke borsaları üzerinde ekisi olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Nandha ve Hammoudeh (2007) dönemi için Asya Pasifik Bölgesi nde yer alan 15 ülkede perol ile hisse senedi endeksi geirileri arasındaki ilişkiyi es emişlerdir. Elde edilen bulgular, Filipinler ve Güney Kore nin, yerel para cinsinden perol fiyaındaki değişiklerine duyarlı olduğunu belirlemişlerdir. Amerikan doları cinsinden ise hiçbir ülkenin perol fiyalarına duyarlılık gösermediğini espi emişlerdir. Park ve Rai (2008), dönemi için perol fiyalarındaki şoklarının ABD ve 13 Avrupa ülkesinin hisse senedi endeks geirilerine olan ekisini incelemişlerdir. Sonuçlar Norveç e hisse senedi geirileri ile perol fiyaları arasında poziif ilişki olduğunu gösermişir. Malik ve Ewing (2009), ABD de dönemi için, Dow Jones aki 5 sekör endeksi (Finans, Sanayi, Tükeim Hizmeleri, Sağlık ve Teknoloji) ile perol fiyaları arasındaki ilişkiyi es emişlerdir. Yapılan analizler sonucunda perol fiyaları ile eknoloji, sağlık ve ükeim hizmeleri sekör geirileri arasında negaif ilişki olduğu espi edilmişir. Narayan ve Narayan (2010), Vienam da dönemi için perol fiyaları ve döviz kurunun, hisse seneleri arasındaki ilişkiyi araşırmışlardır. Elde edilen bulgular, perol fiyaları, hisse senedi fiyaları ve döviz kuru arasında uzun dönemli bir ilişki olduğunu gösermişir. Ayrıca, perol fiyalarının hisse senedi fiyalarına poziif bir ekisinin olduğu belirlenmişir. Le ve Chang (2011), dönemi için Japonya, Singapur, Güney Kore ve Malezya da hisse senedi piyasalarının perol fiyalarındaki oynaklıklara verdiği epkiyi araşırdıkları çalışmalarında piyasanın Japonya da poziif, Malezya da negaif, Singapur ve Güney Kore de ise, verilen epkinin belirsiz olduğunu espi emişlerdir. Masih ve diğ. (2011), Güney Kore de dönemi için hisse senedi piyasası, perol fiyaları, sanayi üreimi ve faiz oranı arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Yapılan analizler sonucunda perol fiyalarındaki dalgalanmaların hisse senedi piyasasını negaif olarak ekilediği oraya koymuşlardır. Adaramola (2012), Nijerya da dönemi için perol fiyaları ile hisse senedi piyasası arasındaki ilişkiyi araşırdığı çalışmasında hisse senelerinin kısa dönemde perol fiyalarına poziif, uzun dönemde ise negaif epki 153

5 verdiklerini ve perol fiyaından hisse senelerine doğru ek yönlü bir nedensellik olduğunu belirlemişir. Li ve Wen (2012), Çin de dönemi için bazı makroekonomik değişkenler ile borsa sanayi endeksi arasındaki ilişkiyi analiz eikleri çalışmaları sonucunda, sanayi endeksinin perol fiyaları ile poziif ilişkiye sahip olduğu sonucuna ulaşılmışır. Aseriou ve diğ. (2013), dönemi için perol ihraç ve ihal eden ülke borsaları ile perol fiyaları arasındaki ilişki incelemişlerdir. Elde edilen sonuçlar, perol fiyalarının ihraç eden ülkelerdeki ekisinin ihal eden ülke borsalarına göre daha fazla olduğunu gösermişir. Enerji fiyalarının hisse seneleri üzerinde ekisinin olmadığını oraya koyan çalışmalardan, Chen ve diğ. (1986), dönemi için makroekonomik fakörler ve perol fiyalarının hisse senedi geirilerini sisemaik bir şekilde ekileyip ekilemediğini araşırdıkları çalışmalarında perol fiyalarının hisse senedi piyasasına herhangi bir ekisi olmadığı sonucuna ulaşmışlardır. Huang ve diğ. (1996), dönemi için ABD de perol fuure geirileri ile S&P 500 arasındaki ilişkiyi incelediği çalışmalarında, perol fuure geirilerinin S&P 500 endeksi üzerinde büyük bir ekisi olmadığını belirlemişlerdir. Türkiye için yapılan çalışmalarda Sarı ve Soyaş (2006), dönemi için ham perol fiyaında meydana gelen şokların, Türkiye de hisse seneleri, büyüme ve enflasyon üzerindeki ekilerini inceledikleri çalışmalarında perol fiyalarındaki şokların hisse senedi geirileri üzerinde anlamlı bir ekiye sahip olmadığını ifade emişlerdir. Eryiği (2009), dönemi perol fiyalarında yaşanan değişimlerin Borsa İsanbul Endeksleri üzerindeki ekilerini incelemişir. Çalışmadan elde edilen bulgular perol fiyalarının Elekrik, Topan ve Perakende, Sigora, Holding, Yaırım, Orman Kağı Basım, Meal Ana, Meal Eşya Makine, Taş Toprak endeksleri üzerinde anlamlı ekisi olduğunu gösermişir. İşcan (2010), perol fiyaları ile hisse senedi fiyaları arasındaki uzun dönemli ilişkiyi İMKB-100 endeksi için araşırdığı çalışmasında perol fiyaları ile hisse senedi fiyaları arasında herhangi bir ilişki espi edememişir. Güler ve diğ. (2010), dönemi için perol fiyaındaki değişimin Borsa İsanbul da işlem gören enerji sekörü hisse senedi fiyaları üzerindeki ekisini es eikleri çalışmalarında perol fiyaının hisse senedi fiyalarında önemli bir göserge olduğunu belirlemişlerdir. Toraman ve diğ. (2011), ham perol fiyalarının BIST-100, hizmeler, eknoloji ve sanayi endeksleri üzerindeki ekisini araşırdıkları çalışmaları sonucunda özellikle BIST-100 ve sanayi endekslerine yaırım yapacak yaırımcıların ham perol fiyalarındaki değişimleri dikkae almaları gerekiğini vurgulamışlardır. Sayılgan ve Süslü (2011), dönemi için gelişmeke olan ülkelerde (Arjanin, Brezilya, Endonezya, Macarisan, Malezya, Meksika, Polonya, Rusya, Şili, Türkiye ve Ürdün) makroekonomik değişkenlerin hisse senedi geirileri üzerindeki ekilerini incelemişlerdir. Elde edilen sonuçlar, perol fiyaları ile hisse senedi geirileri arasında isaisiksel olarak anlamlı bir ilişki olmadığını gösermişir. Kapusuzoğlu (2011), dönemi için BIST-100, BIST-50, BIST-30 endeksleri ile Bren perol fiyaı arasındaki uzun ve kısa dönemli ilişkiyi incelemişir. Elde edilen bulgular perol fiyaları ile çalışmada kullanılan endeksler arasında uzun dönemli bir ilişki olduğunu, perol fiyaından endekslere doğru ek yönlü bir nedensellik olduğunu gösermişir. Albayrak ve diğ. (2012), dönemi için BIST-100 endeksi üzerinde yabancı porföy yaırımları, dolar kuru, alın fiyaı ve doğrudan yabancı yaırımların ekisi olup olmadığını es emişlerdir. Çalışmadan elde edilen bulgular dolar kuru, alın fiyaları, ile yabancı porföy yaırımlarının BIST-100 endeksi üzerinde açık ve önemli bir ekisinin olduğunu gösermişir. Eryiği (2012), dönemi için BIST-100 endeksi üzerinde çeşili makro değişkenlerin ekilerini incelediği çalışmasında perol fiya şoklarının, döviz kurunun ve faizin borsa üzerinde ekisi olduğu sonucuna ulaşmışır. Acaravcı ve diğ. (2012), 15 Avrupa Birliği ülkesinde dönemi için doğal gaz fiyaları ve hisse senedi fiyaları arasındaki uzun dönemli ilişkiyi için es emişlerdir. Elde edilen sonuçlar, Avusurya, Danimarka, Finlandiya, Almanya ve Lüksemburg için hisse senedi fiyaları ile doğal gaz fiyaları arasında uzun dönemli ilişki bulunduğunu oraya koymuşur. Ünlü ve Topçu (2012), ve dönemleri için perol fiyalarının Borsa İsanbul üzerindeki ekilerini es emişlerdir. Çalışma sonucunda birinci dönemde BIST-100 endeksi ve ham perol fiyaları arasında eşbüünleşme ve nedensellik ilişkisi olmadığını, ancak ikinci dönemde değişkenler arasında eşbüünleşme ilişkisi olduğu belirlenmişir. Acaravcı ve Reyhanoğlu (2013), dönemi için enerji fiyaları ile İMKB-100 endeksi arasındaki uzun dönemli ilişkiyi inceledikleri çalışmalarında İMKB-100 endeksi, perol fiyaları, doğal gaz fiyaları ve sanayi üreim endeksi değişkenleri arasında uzun dönemli ilişki olduğunu vurgulamışlardır. Ek olarak, doğal gaz fiyalarından kaynaklanan bir şokun, İMKB-100 endeksi üzerinde poziif yönlü bir ekisi olduğunu ifade emişlerdir. Güler ve Nalın (2013), dönemi için ham perol fiyaındaki değişimin İMKB-100, İMKB Sınai ve İMKB Kimya, Perol-Plasik endeksleri arasındaki ilişki incelemişlerdir. Çalışma sonucunda ise, serilerin uzun dönemde birlike hareke eikleri, ancak kısa dönemde aralarında nedenselliğin olmadığı belirlenmişir. Özürk ve diğ. (2013), dönemi için perol ve doğal gaz fiyaları ile İMKB imala sekörü ve kimya-perolplasik sekörü endeksleri arasındaki ilişkiyi inceledikleri çalışmaları sonucunda perol fiyaları ile İMKB imala sekörü ve kimya perol- plasik sekörü endeksleri arasında bir eşbüünleşme ilişkisi olduğunu espi emişlerdir. Özmerdivanlı (2014), dönemi için perol fiyaları ile BIST-100 endeksi arasındaki ilişkiyi incelediği çalışması sonucunda perol fiyaları ile BIST-100 endeksi arasında uzun dönemli bir ilişki olduğunu belirlemişir. İlaveen Granger nedensellik esi, BIST-100 endeksi kapanış fiyalarından, perol fiyalarına doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğunu oraya koymuşur. 154

6 Abdioğlu ve Değirmenci (2014), dönemi için perol fiyaları ile hisse senedi fiyaları arasındaki ilişkiyi sekör bazında incelemişlerdir. Çalışma sonucunda ise sinai, kimya, eksil ve ileişim sekörüne ilişkin hisse senedi fiyaları ve perol fiyaları arasında uzun dönem ilişki olduğu espi edilmişir. Yıldırım ve diğ. (2014), dönemi için uluslararası ham perol ve doğal gaz fiyalarının Borsa İsanbul da işlem gören sanayi şirkelerinin hisse senedi fiyaları üzerindeki ekisini es eikleri çalışmaları sonucunda ham perol ve doğal gaz fiya endeksleri ile Borsa İsanbul sınai endeksi arasında uzun dönemli bir ilişki olduğunu belirlemişlerdir. İlaveen ham perol fiya endeksinden sınai endeksine doğru ek yönlü nedensellik, sınai endeksinden de doğal gaz fiya endeksine doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğunu espi emişlerdir. Bununla birlike regresyon analizi sonucunda ham perol ve doğal gaz fiyalarının hisse senedi fiyalarını poziif ekilediği oraya koymuşlardır. Gönüllü ve diğ. (2015), dönemi için ham perol fiyaındaki dalgalanmaların BIST-Perol, Kimya ve Plasik Endeksi arasındaki ilişki inceledikleri çalışmalarında perol fiyalarının endeks üzerinde ekisi olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Tablo 3 e ise lieraürde yer alan çalışmalar özelenmişir. Tablo 3. Lieraür Özei Çalışma Ülke Emia Dönem İlişki Durumu Chen ve diğ. (1986) ABD perol Yok Jones ve Kaul (1996) 4 ülke perol Var Huang ve diğ. (1996) ABD perol Yok Sadorsky (1999) ABD perol Var Faff ve Brailsford (1999) Avusralya perol ve doğal gaz Var Papaperou (2001) Yunanisan perol Var Boyer ve Filion (2004) Kanada perol ve doğal gaz Var Basher ve Sadorsky (2006) 21 ülke perol Var Nandha ve Hammoudeh (2007) 15 ülke perol Var Park ve Rai (2008) 14 ülke perol Var (1 ülke) Malik ve Ewing (2009) ABD perol Var Narayan ve Narayan (2010) Vienam perol Var Le ve Chang (2011) 4 ülke perol Var (2 ülke) Masih ve diğ. (2011) G. Kore perol Var Adaramola (2012) Nijerya perol Var Li ve Wen (2012) Çin perol Var Aseriou ve diğ. (2013) 30 ülke perol Var Sarı ve Soyaş (2006) Türkiye perol Yok Eryiği (2009) Türkiye perol Var İşcan (2010) Türkiye perol Yok Güler ve diğ. (2010) Türkiye perol Var Toraman ve diğ. (2011) Türkiye perol Var Sayılgan ve Süslü (2011) 11 ülke perol Yok Kapusuzoğlu (2011) Türkiye perol Var Eryiği (2012) Türkiye perol Var Acaravcı ve diğ. (2012) 15 ülke doğal gaz Var (5 ülke) Ünlü ve Topçu (2012) Türkiye perol Var Acaravcı ve Reyhanoğlu (2013) Türkiye perol ve doğal gaz Var Güler ve Nalın (2013) Türkiye perol Var Özürk ve diğ. (2013) Türkiye perol ve doğal gaz Var Özmerdivanlı (2014) Türkiye perol Var Abdioğlu ve Değirmenci (2014) Türkiye perol Var Yıldırım ve diğ. (2014) Türkiye perol ve doğal gaz Var Gönüllü ve diğ. (2015) Türkiye perol Var 4. Veri Sei Ve Yönem 4.1 Veri Sei 2005: :09 dönemi için doğal gaz ve perol (bren) fiyalarının Borsa İsanbul da hesaplanan 8 endeks üzerinde nasıl ve ne ölçüde ekili olduğunun belirlenmesinin amaçlandığı bu çalışmada, değişkenlere ilişkin TL bazlı aylık fiya verileri kullanılmışır. Çalışmada ayrıca BIST-100 fiya endeksi ile Sanayi Üreim Endeksi (SUE) konrol değişkenleri olarak analizlere dahil edilmişir. TL bazlı fiyaların belirlenmesinde aylık oralama parielerden yararlanılmışır. Endekslere ilişkin veriler, Borsa İsanbul un resmi siesinden; SUE ye ilişkin veriler TCMB inerne siesinden, doğal gaz ve perol fiyalarına ilişkin veriler ise, invesing.com dan elde edilmişir. Tablo 4 e çalışmada yer alan endekslere ilişkin bilgiler yer almakadır. 155

7 Tablo 4. Çalışmada Yer Alan Endeksler Endeks Adı Endeks Kodu Endeks Başlangıç Tarihi İşlem Gören Şirke Sayısı BIST SINAİ XUSIN BIST TAŞ, TOPRAK XTAST BIST METAL ANA XMANA BIST KİMYA, PETROL, PLASTİK XKMYA BIST METAL, EŞYA, MAKİNA XMESY BIST GIDA, İÇECEK XGIDA BIST TEKSTİL, DERİ XTEKS BIST ORMAN, KAĞIT, BASIM XKAGT Kaynak: hp:// Yönem Çalışmada doğal gaz ve perol fiyaı ile BIST sanayi endekslerine ilişkin fiyalar arasında uzun dönemli ilişki olup olmadığı araşırılmışır. Öncelikle kullanılan üm değişkenlerin doğal logarimaları alınmışır. Ardından kullanılan serilerin durağan olduğu seviyeler espi edilmişir. Bu amaçla Genişleilmiş Dickey-Fuller (ADF) ve Phillips-Perron (PP) birim kök eslerinden yararlanılmışır. Bu eslerden ADF yaklaşımında isaisiksel olarak haa erimlerinin bağımsız ve homojen oldukları varsayılırken, PP yaklaşımında haa erimlerinin bağımlı ve heerojen oldukları varsayılmakadır (Dickey ve Fuller 1979; 1981; Phillips ve Perron 1988). ADF esi için (1) ve (2) numaralı denklemler kullanılmışır. (1) numaralı denklem sabili, (2) numaralı denklem ise, sabili ve rendli ADF denklemlerini gösermekedir. ADF denklemlerinde olası ookorelasyon probleminin önlenmesi amacıyla bağımlı değişkenin gecikmeleri denklemin sağ arafına açıklayıcı değişken olarak eklenmekedir. ADF denklemlerinde bağımlı değişkenin gecikme uzunluklarının belirlenmesi için Schwarz Bilgi Krieri (SIC) kullanılmışır. y y y y y y p i1 p i1 p i1 y i y i y i i i i rend (1), (2) ve (3) numaralı denklemlerde y; durağanlığı incelenen değişkeni β, δ, φ 156 (1) (2) (3) ve γ ; kasayıları, Ԑ; haa erimini ve p ise en uygun gecikme uzunluğunu gösermekedir. kasayısının isaisiği MacKinnon ablo kriik değeriyle karşılaşırılarak serinin durağan olup olmadığına karar verilir. Eğer isaisiğinin mulak değeri MacKinnon ablo kriik değerinin mulak değerinden büyükse seri seviyesinde durağandır. PP esinde bağımlı değişken gecikmeleri söz konusu değildir. Çünkü PP esinde Newey-Wes bağımlı değişken gecikmelerini espi eden bir uyarlama ahmincisidir. PP esi için (4) ve (5) numaralı denklemlerden yararlanılmışır. (4) y y y 1 y 1 rend (4) ve (5) numaralı denklemlerde y; durağanlığı incelenen değişkeni, ve ; kasayıları, ise haa erimini ifade emekedir. kasayısının isaisiği MacKinnon ablo kriik değeriyle karşılaşırılarak serinin durağan olup olmadığına karar verilir. Çalışmada seriler arasındaki olası uzun dönem ilişkinin espi edilmesi amacıyla Johansen (1988) ile Johansen ve Juselius (1990) eş büünleşme yönemi kullanılmışır. Johansen eş büünleşme yönemi aynı seviyede durağan olan seriler arasındaki uzun dönem ilişkiyi es emek amacıyla kullanılmakadır. Bu yönem durağan olmayan zaman serileri arasındaki eş büünleşme vekörlerini gösermek için maksimum olabilirlik sürecine başvurmakadır. Bu süreç durağan olmayan serilerin vekör ooregresif (VAR) model ile ahmin edilmesi sonucu elde edilir. X k1 i X i X k (6) i1 (6) numaralı denklemde X; durağan olmayan değişkenler vekörünü ve ise sabi erimi ifade emekedir. dır. marisi uyarlama kasayısını, marisi ise eş büünleşme vekörlerini gösermekedir. Johansen (1988) prosedürü bir marisin rankı ile onun karakerisik kökleri arasındaki ilişkiye dayanmakadır. Tese göre karakerisik köklerin sayısı (7) numaralı iz (race) ve (8) numaralı maksimum öz değer (max) isaisikleri ile belirlenebilir. n race r) T ln(1 ˆ i ) ir1 ( (7) r, r 1) T ln(1 ˆ ) (8) max ( r1 (5)

8 λ i (7) ve (8) numaralı eşiliklerde ; karakerisik birim köklerin ahmini değerini, T; gözlem sayısını ve r ise eş büünleşme vekörlerinin sayısını ifade emekedir. Johansen eş büünleşme esine göre hesaplanan iz ve maksimum öz değer isaisikleri Johansen ve Juselius (1990) arafından sunulan kriik değerler ile karşılaşırılmak sureiyle eş büünleşme ilişkisi olup olmadığı espi edilir. Hesaplanan iz ve maksimum öz değer isaisikleri kriik değerlerden büyük ise seriler arasında uzun dönemli ilişkinin var olduğuna karar verilir. Çalışmada uzun dönem ilişki espi edilen seriler arasında, hem uzun dönemli denge ilişkileri hem de mevcu dengesizliğin ne kadarının kısa dönemde giderilip giderilemediği Vekör Haa Düzelme Modeli (VECM) ile oraya konulmuşur. Buna yönelik olarak aşağıda göserilen 9 numaralı model ahmin edilmişir. X m n p r ix i iy i iz i is i EC 1 i1 i1 i1 i1 9 numaralı denklemde değerine yaklaşabilmesi için e, haa düzelme parameresini ifade emekedir. İlgili değişkenin uzun dönem denge nın negaif ve anlamlı olması gerekir. i, i, i, (9) i kasayıları ise kısa dönem paramereleridir. Bu paramerelerin bir büün halinde anlamlılığını göseren F değerinin veya haa düzelme eriminin anlamlılığını göseren değerinin anlamlı olması nedenselliğin mevcu olduğuna işare emekedir. Nedensellik olduğu espi edilen değişkenler arasında nedenselliğin yönü VAR sisemine dayalı Granger (1969) nedensellik esi ile belirlenmişir. 5. BULGULAR Değişkenlerin anımlayıcı isaisiklerinin yer aldığı Tablo 5 e göre, en yüksek oynaklığa sahip olan seriler LXMESY ve LXGIDA endeksleri iken, en düşük oynaklığa sahip olan seriler LSUE ve LXTAST endeksleridir. Tablo 5. Tanımlayıcı İsaisikler LXUSIN LXTAST LXMANA LXKMYA LXMESY XGIDA XTEKS XKAGT LDGAZ LBRENT LSUE LBIST-100 Oralama Maksimum Minimum S. Sapma Çarpıklık Basıklık Gözlem Sayısı ADF ve PP birim kök esleri ile öncelikle serilerin durağan oldukları seviyeler belirlenmişir. Tablo 6, değişkenlere ai birim kök esi sonuçlarını gösermekedir. Tablo 6 da görüldüğü üzere değişkenlerin 1. farkında durağan olduğu belirlenmişir. Tablo 6. Değişkenlere Ai Birim Kök Sonuçları I (0) I (1) ADF PP ADF PP Değişkenler Sabili ve Sabili ve Sabili ve Sabili ve Sabili Sabili Sabili Sabili Trendli Trendli Trendli Trendli LXUSIN a a a a LXTAST a a a a LXMANA a a a a LXKMYA a a a a LXMESY a a a a LXGIDA a a a a LXTEKS a a a a LXKAGT a a a a LDGAZ a a a a LBRENT a a a a LSUE a a a a a a LBIST a a a a a %1 anlamlılık düzeyini gösermekedir. Aynı seviyede durağan olduğu belirlenen doğal gaz fiyaları ile ilgili endeksler ve bren perol fiyaları ile ilgili endeksler arasındaki uzun dönem ilişkinin var olup olmadığı Johansen eşbüünleşme esi ile araşırılmışır. Johansen 157

9 eşbüünleşme esi için ise ilk önce Vekör Ooregressif (VAR) modelin gecikme uzunluğunun belirlenmesi gerekmekedir. Johansen eşbüünleşme esi yapılırken oraya çıkan en büyük sorun en uygun model formunun belirlenmesidir. Çalışmada en uygun model ise Panula ilkesine göre belirlenmişir. Panula ilkesine göre her bir şirke için en uygun model 2 olarak belirlenmişir. Bu nedenle Model 2 sabi erimli eşbüünleşme denklemi ve sabi erimsiz VAR model sonuçları dikkae alınmışır. Tes sonuçları ise Tablo 7 de göserilmişir. Buna göre doğal gazve konrol değişkenleri ile XUSIN, XTAST, XKMYA, XMESY ve XGIDA, perol ile XUSIN, XTAST, XMANA, XKMYA, XMESY, XTEKS ve XKAGT endeks serileri arasında bir eşbüünleşik vekör olduğu sonucuna ulaşılmakadır. İlaveen doğal gaz ile XMANA, XTEKS ve XKAGT, perol ve konrol değişkenleri ile XGIDA endeksleri arasında iki eşbüünleşik vekör olduğu belirlenmişir.tablodaki sonuçlar incelendiğinde hem iz isaisiği hem de en yüksek öz değer isaisiği açısından ele alınan seriler arasında uzun dönemli bir ilişkinin varlığı görülmekedir. Yani çalışmada mevcu bulunan değişkenlerin ilgili vekörleri arasında uzun dönem ilişki mevcuur. Tablo 7. Johansen Eşbüünleşme Tesi Sonuçları H0 Özdeğer İz İsaisiği Olasılık En Yüksek Özdeğer İsaisiği 158 Olasılık LXUSIN LDGAZ LSUE LBIST-100 r= a a r r r LXTAST LDGAZ LSUE LBIST-100 r= a a r r r LXMANA LDGAZ LSUE LBIST-100 r= a a r a b r r LXKMYA LDGAZ LSUE LBIST-100 r= a a r r r LXMESY LDGAZ LSUE LBIST-100 r= a a r r r LXGIDA LDGAZ LSUE LBIST-100 r= a a r r r LXTEKS LDGAZ LSUE LBIST-100 r= a a r b b r r LXKAGT LDGAZ LSUE LBIST-100 r= a a r b r r LXUSIN LBRENT LSUE LBIST-100 r= a a r r=0 r r LXTAST LBRENT LSUE LBIST-100 r= a a r r r LXMANA LBRENT LSUE LBIST-100 r= a a r r r LXKMYA LBRENT LSUE LBIST-100 r= a a r r r LXMESY LBRENT LSUE LBIST-100 r= a a r

10 r r LXGIDA LBRENT LSUE LBIST-100 r= a a r b b r r LXTEKS LBRENT LSUE LBIST-100 r= a a r r r LXKAGT LBRENT LSUE LBIST-100 r= a a r r r a ve b sırasıyla %1 ve %5 anlamlılık düzeyini gösermekedir. Eşbüünleşme analizinden edinilen sonuçlar, doğal gaz ile perolün özellikle önemli bir girdi olarak kullanıldığı bu sekörlere ilişkin endeks fiyalarının hem doğal gaz hem de perol fiyaları ile uzun dönemde aynı rende sahip olduğunu oraya koymakadır. Aralarında eşbüünleşme bulunan değişkenler arasındaki uzun dönem dengesi ve kısa dönem dinamikleri VECM ile analiz edilmişir. Söz konusu analiz sonuçları Tablo 8 ve Tablo 9 da göserilmekedir. Tablo 8 den gözleneceği üzere hem haa erimi kasayıları hem de WALD esi sonuçları anlamsız bulunmuşur. Yani doğal gaz fiyaları ile ilgili endeksler arasında herhangi bir nedensellik ilişkisi espi edilememişir. Tablo 8. VECM Sonuçları (Doğal gaz) p ε 1 WALD Tesi Karar LDGAZ LXUSIN Nedensellik yok LDGAZ LXTAST Nedensellik yok LDGAZ LXMANA Nedensellik yok LDGAZ LXKMYA Nedensellik yok LDGAZ LXMESY Nedensellik yok LDGAZ LXGIDA Nedensellik yok LDGAZ LXTEKS Nedensellik yok LDGAZ LXKAGT b Nedensellik yok Tablo 9 dan görüldüğü üzere perol fiyaı ile XMESY, XGIDA ve XTEKS endeksleri arasında herhangi bir kısa dönemli ilişki espi edilemezken, XUSIN, XTAST, XMANA, XKMYA ve XKAGT arasında perol fiyaından ilgili endeks fiyalarına doğru bir nedensellik ilişkisi olduğu bulunmuşur 3. Tablo 9. VECM Sonuçları (Bren) p ε 1 WALD Tesi Karar LBRENT LXUSIN c LBRENT LXUSIN LBRENT LXTAST c LBRENT LXTAST LBRENT LXMANA c LBRENT LXMANA LBRENT LXKMYA b LBRENT LXKMYA LBRENT LXMESY Nedensellik yok LBRENT LXGIDA Nedensellik yok LBRENT LXTEKS Nedensellik yok LBRENT LXKAGT c LBRENT LXKAGT b ve c sırasıyla %5 ve %10 anlamlılık düzeyini gösermekedir. 6. SONUÇ Enerji, ülkelerin gelişmeleri açısından en önemli unsurların başında gelmekedir. Enerji kaynaklarının en önemlilerinden olan doğal gaz ve perol ise, başa sanayi sekörü olmak üzere dünyada pek çok sekörde kullanılmakadır. Bu açıdan doğal gaz ile perol fiyalarında meydana gelen dalgalanmalar, ülkelerin finansal piyasalarını ve hisse senedi fiyalarını da ekileyebilmekedir. Bu çalışmada, 2005: :09 dönemi için uluslararası doğal gaz fiyaları ve bren perol fiyaları ile Borsa İsanbul da işlem gören sanayi şirkelerinin oluşurduğu endeksler (Sınai, Taş-Toprak, Meal Ana, Kimya-Perol-Plasik, 3 VECM ile elde edilen kısa dönemli ilişkinin yönü VAR sisemine dayalı Granger (1969) nedensellik esi ile belirlenmişir. 159

11 Meal Eşya-Makina, Gıda-İçecek, Teksil-Deri ve Orman-Kağı-Basım) arasındaki ilişkinin es edilmesi amaçlanmışır. Araşırmada ilgili değişkenlere ilişkin aylık TL bazlı fiyalar kullanılmışır. İlaveen çalışmada BIST-100 fiya endeksi ile SUE konrol değişkenleri olarak analizlere dahil edilmişir. Öncelikle üm değişkenlerin logarimaları alınmış ardından serilere birim kök esleri uygulanmış ve birinci farklarının durağan olduğu espi edilmişir. Buradan aynı seviyede durağan oldukları espi edilen serilerin uzun dönem ilişkilerinin es edilmesi amacıyla Johansen eşbüünleşme analizine geçilmişir. Yapılan eşbüünleşme analizi sonucunda sanayi endeksleri ile ayrı ayrı olmak üzere doğal gaz ve perol fiyaları arasında uzun dönemli ilişkinin var olduğu belirlenmişir. Buna göre, doğal gaz veya perol fiyaları ile uzun dönemde ilgili sekörlere ai endeks fiyalarının aynı rende sahip olduğunu söylemek mümkündür. Bu durum perol ve doğal gazın sanayi sekörü için önemli bir girdi olarak kullanılması nedeniyle beklenen bir sonuçur. Kısa dönemde ise, doğal gaz fiyaı ile endeks fiyaları arasında, herhangi bir nedensellik ilişkisi olmadığı görülmüşür. Ancak perol fiyaı ile Sınai, Taş-Toprak, Meal Ana, Kimya-Perol-Plasik ve Orman-Kağı-Basım endeksleri arasında perol fiyaından ilgili endekse doğru ek yönlü nedensellik olduğu espi edilmişir. Tüm bu sonuçlar doğrulusunda, yaırımcıların bu sekiz endekse bulunan şirkelerin hisse senelerine yaırım yaparken diğer makroekonomik fakörlerin yanında uzun dönemde hem doğal gaz hem de perol fiyaındaki değişimleri, ayrıca kısa dönemde Sınai, Kimya-Perol-Plasik, Meal Eşya-Makina, Meal Ana ve Gıda-İçecek endeksleri için, perol fiyaındaki değişimleri dikkae alması önem arz emekedir. Bu sonuçlar doğal gazın veya perolün al endeksler üzerinde ekisi olduğunu ifade eden çalışmalar (Eryiği 2009; Toraman ve diğ. 2011; Li ve Wen 2012; Güler ve Nalın 2013; Özürk ve diğ. 2013; Abdioğlu ve Değirmenci 2014 ve Gönüllü ve diğ. 2015) ile örüşmekedir. İlerleyen çalışmalarda ise farklı sekör endeksleri ile farklı enerji fiyaları arasındaki uzun ve kısa dönem ilişki incelenerek çalışma gelişirilebilir. 160

12 KAYNAKÇA Abdioğlu, Zehra ve Değirmenci Nurdan Perol Fiyaları-Hisse Senedi Fiyaları İlişkisi: BIST Sekörel Analiz, Kafkas Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, 5(8), Acaravcı, Songül Kakilli ve Reyhanoğlu, İzay Enerji Fiyaları ve Hisse Senedi Geirileri: Türkiye Ekonomisi İçin Bir Uygulama, Nevşehir Hacı Bekaşi Veli Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, 3(1), Acaravcı, Ali, Özürk, İlhan ve Kandır, Yılmaz Serkan Naural Gas Prices and Sock Prices: Evidence from EU- 15 Counries, Economic Modelling, 29, Adaramola, Anhony Olugbenga. 2012, Oil Price Shocks and Sock Marke Behaviour: The Nigerian Experience, Journal of Economics, 3(1), Albayrak, Ali Sai, Özürk Nurein ve Tüylüoğlu, Şevke Makroekonomik Değişkenler ile Sermaye Harekelerinin İMKB-100 Endeksi Üzerindeki Ekisinin İncelenmesi, Ekonomik ve Sosyal Araşırmalar Dergisi, 8(8), Aseriou, Dimirious., Dimiras, Augusinos ve Lendewig, Andrea The Influence of Oil Prices on Sock Marke Reurns: Empirical Evidence from Oil Exporing and Oil Imporing Counries, Inernaional Journal of Business and Managemen, 8(18), Basher, Syed A. ve Sadorsky, Perry Oil Price Risk and Emerging Sock Markes. Global Finance Journal, 17, Beşergil, Bilsen Hamperolden Perokimyasallara El Kiabı, hp:// hamperolden_perokimyasallara, BIST Endeks Verileri, hp://borsaisanbul.com/endeksler/endeks-verileri, Erişim arihi: Bilgin, Recep, Sezgin, Faih ve Alıner Bilal Uluslararası İlişkileri Şekillendiren Yeni Akör Enerji: Kafkasya Örneği, Nevşehir Hacı Bekaşi Veli Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, 3(1), Boyer, Marin ve Filion, Didier. 2007, Common And Fundamenal Facors In Sock Reurns Of Canadian Oil And Gas Companies, Energy Economics, 29(3), BP 2015 Saisical Review of World Energy June 2015, bp.com/saisicalreview, hp:// Erişim arihi: Chen, Nai-Fu, Roll, Richard, Ross, Sephen. A Economic Forces and he Sock Marke. The Journal of Business, 59(3), Demiraş, Özgür Türkiye nin Enerji Görünümü, hps://ekonomi.isbank.com.r/userfiles/pdf/ar_13_2013.pdf, Erişim arihi: Dickey, David A. ve Fuller, Wayne A Disribuion of he Esimaors for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo, Journal of he American Saisical Associaion 74, Dickey, David A. ve Fuller, Wayne A Likelihood Raio Saisics for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo, Economerica, 49, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) Doğal Gaz Piyasası 2011 Yılı Sekör Raporu, hp:// n7.pdf, Erişim arihi: Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) Doğal Gaz Piyasası 2013 Yılı Sekör Raporu, hp:// EPDK Dünya ve Ülkemiz Enerji ve Tabii Kaynaklar Görünümü, hp:// %BCn%C3%BCm%C3%BC%2fSayi+08.pdf, Erişim arihi: Eryiği, Mehme Effecs of Oil Price Changes on he Secor Indices of Isanbul Sock Exchange, Inernaional Research Journal of Finance and Economics, 25, Eryiği, Mehme The Dynamical Relaionship Beween Oil Price Shocks And Seleced Macroeconomic Variables in Turkey, Economic Research, Ekonomska israživanja, 25(2), Faff, Rober ve Brailsford, Timohy J Oil Price Risk and The Ausralian Sock Marke, Journal of Energy Finance & Developmen, 4(1), Gönüllü, Çağlar Ozan, Oluoğlu, Emir ve Şengöz, Mehme Hakan Ham Perol Fiyaı Değişimlerinin Perokimya Sekörü Geirileri Üzerindeki Ekisi, Uluslararası İkisadi İncelemeler Dergisi, 14, Granger, Clive William John Invesigaing Causal Relaions by Economeric Models and CrossSpecral Mehods, Economerica, 37, Güler, Sevinç, Tunç, Ramazan ve Orçun, Çağaay Perol Fiya Riski ve Hisse Senedi Fiyaları Arasındaki İlişkinin Belirlenmesi: Türkiye de Enerji Sekörü Üzerinde Bir Uygulama, Aaürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 24(4), Güler, Sevinç ve Nalın, Halime Temel Perol Fiyalarının İMKB Endeksleri Üzerindeki Ekisi. Ekonomik ve Sosyal Araşırmalar Dergisi, 9(2), Güney Ege Kalkınma Ajansı (GEKA) Enerji Sekörü Raporu, hp://geka.org.r/yukleme/planlama/sek%c3%b6rel%20ara%c5%9f%c4%b1rmalar/enerji%20sek%c3%b6r %C3%BC%20Raporu.pdf, Erişim arihi: