SABANCI UZAY EVİ ÖĞRETMEN DESTEKLEYİCİ DÖKÜMAN

Transkript

1 SABANCI UZAY EVİ ÖĞRETMEN DESTEKLEYİCİ DÖKÜMAN DOKÜMAN GÜNCELLEME TARİHİ :

2 Güneş battıktan sonra insan gözü bulutsuz, temiz bir havada ve ışık kirliliğinden uzakta yaklaşık 6000 yıldız görebilir. Yıldızlı gökyüzü tarih boyunca insanlığın ilgisini çekmiş onlardan faydalanmanın yollarını aramışlar. Antik uygarlıklar yıldızları kolaylıkla ayırt edebilmek için gökyüzünü takımyıldızlara bölmüşlerdir. Takımyıldızlar normalde birbirinden çok uzakta olan fakat yakın gibi görünen hayali çizgilerle birleştirilmiş yıldız gruplarıdır. TAKIMYILDIZLAR Takımyıldızlar isimlerini mitolojik varlıklardan ve efsanelerden alırlar. Her toplum kendi efsanelerine, tarihi kahramanlarına ve olaylarına göre takım yıldızları isimlendirmişler ve onları kendi kültürlerine göre bazı figürlere benzetmişlerdir. Bu takım yıldızlardan bazıları tarih boyunca insanlık için önemli yere sahip olmuşlar. Kimi toplumlar mevsimleri takip etmiş kimileri de yönlerini onlarla bulmayı öğrenmişler. İnsanlık tarihinde yer etmiş bazı önemli takımyıldızlar; AVCI TAKIMYILDIZI Avcı takım yıldızı Dünya üzerinde yaşamış hemen her toplum için önemli yer tutmaktadır. Bunun nedeni hem güney yarım küreden hem de kuzey yarım küreden gözlenebilen bir takım yıldız olmasından dolayıdır. Bu takım yıldız özellikle Mısırlılar için çok büyük öneme sahipti. Takımyıldızın orta kısmında bulunan üç yıldız için Mısırlılar günümüzde bildiğimiz Giza piramitlerini inşa ettiler. KÜÇÜK AYI TAKIM YILDIZI Kutup Yıldızı olarak bilinen ve bize Kuzeyi gösteren yıldız, bu takım yıldızında bulunmaktadır. Polaris, Kuzey yıldızı, Kutup yıldızı gibi isimlerle bilinir. Geceleyin gök yüzünde Küçük Ayı takım yıldızını bulabilirseni kutup yıldızını da kolaylıkla bulabilirsiniz. Kutup yıldızı hakkında bilinen en genel yanlış bilgilerden birisi bu yıldızın gökyüzündeki en parlak yıldız olduğudur. Gökyüzündeki en parlak yıldız Sirius isimli yıldızdır. 1

3 BÜYÜK AYI TAKIMYILDIZI Modern 88 takımyıldızdan biridir. Kuzey yarım küreden tüm yıl boyunca görülebilir. Ayı nın arka ayakları ve kuyruğunda bulunan yedi parlak yıldız, tanınmış Büyük kepçe şeklini oluşturur. Bu kepçe şeklinden yararlanarak Küçük Ayı Takımyıldızı nda bulunan Kutup yıldızına ulaşabilirisiniz. BÜYÜK KÖPEK TAKIM YILDIZI Modern 88 takımyıldızdan biridir. Büyük Köpek takımyıldızı, gece gökyüzündeki en parlak yıldız olan Sirius'u içerir. Genel bilinenin aksine gökyüzündeki en parlak yıldız Kutup Yıldızı değil Sirius'tur. BURÇLAR KUŞAĞI Burçlar kuşağının çıkış noktası, Ay Güneş ve diğer gezegenlerin yörüngeleri ile takım yıldızlar arasındaki ilişkidir. Güneş sistemi ailesi yörüngelerinde hareket ederlerken, Dünya dan bakış açımıza göre hareketleri bazı takım yıldızlar üzerine denk gelir. İşte bu yüzden bu hat üzerindeki takımyıldızlara farklı bir isim verilmiştir. Zodyak yada Burçlar kuşağı olarak bilinen bu takım yıldızlar gerçekte 13 tanedir. Eğer Güneş sistemi ailesine farklı bir açıdan baksaydık, o zaman gökyüzündeki diğer takım yıldızları Burçlar Kuşağı olarak isimlendirecektik. 2

4 ÖTE GEZEGENLER (GÜNEŞ SİSTEMİ DIŞINDAKİ GEZEGENLER) Günümüzde yapılan çok yeni diyebileceğimiz çalışmalarla diğer yıldızların yörüngelerinde dönen 600 den fazla gezegen keşfettik ve hala da keşfetmeye devam devam ediyoruz. Fakat önemli olan bir soru var ki o da bu gezegenlerde yaşam var mı yok mu? YILDIZLAR Evrendeki kendi enerjilerini üretebilen, gezegenlerden milyonlarca kat daha büyük gök cisimleridir. Yıldızlar birbirlerine göre çok çeşitli büyüklüklerde olabilirler. Yıldızlar enerjilerini nükleer füzyon enerjisi ile üretirler. Nükleer füzyon atom çekirdeklerinin birleşerek daha ağır elementleri oluşturmasıdır. Bu işlem sırasında ortama büyük bir enerji salınır. Yıldızların yüzey sıcaklıkları binlerce santigrad derecelerde olsalarda merkezlerinde bu sıcaklık milyon derecelere varır. Bir yıldızın ömrü başlangıçtaki kütlesine bağlıdır. Yıldızın kütlesi ne kadar yüksekse ömrü o kadar kısa, kütlesi ne kadar küçükse ömrü de o kadar uzun olur. Örnek verecek olursak Güneş küçük bir yıldızdır. Yapılan hesaplamalara göre yaşı 4.5 milyar yıl civarındadır ve yaklaşık 5 milyar yıl daha yaşamına devam edecektir. Güneşten 100 kat daha büyük bir yıldızın ömrü ise yaklaşık 100 milyon yıl civarındadır. Yıldızımız Güneş'in diğer yıldızlara göre büyüklüğü 3

5 SÜPERNOVA Yıldızlar ömürlerini Süpernova ismini verdiğimiz patlamalarla sonlandırırlar. Bir yıldız süpernova olarak patladıktan sonra kütlesinin büyük bir kısmı uzaya dağılır. Bunlar Nebula (Bulutsu) olarak isimlendirilirler. Nebulalar evrende görebileceğiniz en güzel görsel şekillerdir. Bir yıldız ömrünü tamamlayınca, başka bir değişle yakıtını bitirip süpernova olarak tamamlayınca kütlesine göre 3 farklı gök cismi haline gelir. - Beyaz Cüce, - Nötron Yıldızı, - Karadelik BEYAZ CÜCE Bir yıldız ömrünü tamamladıktan sonra çekirdeğindeki ağır metalleri yakamaz ve içine çökerek ömrünü tamamlar. Eğer ağır çekirdeğini sıkıştırabilecek kadar çok kütleye sahip değilse Dünya büyüklüğündeki, nükleer yakıt evresini tamamlamış, nispeten sönük bir yıldız olan Beyaz Cüce haline gelir. 4

6 NÖTRON YILDIZI Yıldız yakıtını bitirdikten sonra büyük bir patlama ile ömrünü tamamlar ve kalan kütle miktarı 1.4 Güneş kütlesinden büyükse yıldız Nötron Yıldızı haline gelir. Nötron yıldızları yaklaşık olarak 10 Km çapındadırlar. (Güneşi 10 Km lik bir hacme sığdırmak!) Bu yüzden açısal momentumun korunumu ilkesinden kendi eksenleri etrafındaki dönüş hızları saniyede 1000 turu bulabilir. Bu dönüş hızı nedeniyle bu yıldızlar evrendeki en yüksek manyetik alanlara sahiptirler. KARADELİKLER Eğer yıldız ömrünün sonundaki patlamadan sonra kalan kütle 3 güneş büyüklüğünde ise bu kütle maddeyi iyice sıkıştırır. Bu sıkıştırma kuvveti elektromanyetik kuvveti yener ve maddenin kendi içine çökmesine neden olur. Karadelikler günümüz biliminin en gizemli gök cisimleridir. Bu gök cisimleri her şeyi yutmaları ile ünlü olsalar da bir karadeliğin olay ufkuna girmediğiniz sürece size yapacağı tek etki kütle çekim etkisidir. Eğer Güneşle aynı kütlede bir karadelik olsaydı ve Güneşi alıp bu karadeliği Güneşin yerine koysaydık, Dünya kendi yörüngesinde dönmeye aynı şekilde devam ederdi. Sadece biraz karanlık olurdu. KUYRUKLU YILDIZLAR Geceleyin gökyüzünde aniden belirip kaybolan cisimler aslında atmosfere girip sürtünme ile yanan uzayda başıboş dolanan gök taşlarının ta kendisidir. Eski çağlarda bu cisimlerin tam olarak ne olduğu bilinmediğinden gökyüzündeki yıldızların kayması olarak tanımlanmış ve isimleri de buradan gelmiştir. 5

7 GÜNEŞ SİSTEMİ GÜNEŞ Orta büyüklükte bir yıldız olan Güneş, tek başına Güneş Sistemi'nin kütlesinin % 99,9'unu oluşturur. Geri kalan kütle Güneş'in çevresinde dönen gezegenler, asteroitler, göktaşları, kuyrukluyıldızlar ve kozmik tozdan oluşur. Günışığı şeklinde Güneş'ten yayılan enerji, fotosentez yoluyla Dünya üzerindeki hayatın hemen hemen tamamının var olmasını sağlar ve Dünya'nın iklimi ile hava durumunun üzerinde önemli etkilerde bulunur. Güneş diğer yıldızlardan küçük olsa da yaklaşık bir mlilyon dünya büyüklüğündedir. MERKÜR Güneş Sistemi'nin Güneş'e en yakın ve en küçük gezegenidir. Yer benzeri ya da 'kaya' yapılı gezegenler sınıfına girmektedir. Güneş'e yakınlığı nedeniyle yeryüzünden izlenmesi güçtür ve hakkında bilinenler sınırlıdır. Uydusu bulunmamaktadır. Güneş etrafındaki yörüngesini 88 günde tamamlar. VENÜS Güneşe uzaklık bakımından ikinci sıradaki gezegendir. Ayrıca Zühre, Çolpan veya Çoban Yıldızı, Sabah Yıldızı, Akşam Yıldızı olarak da bilinir. Bu gezegen adını Eski Roma tanrıçası Venüs (Eski Yunan Mitolojisi'nde Afrodit)'ten almıştır. Kendi ekseni etrafında, Güneş Sistemindeki diğer tüm gezegenlerin aksi istikamette döner. Güneş etrafındaki dönüşünü Dünya gününde tamamlar. Güneş sisteminin en sıcak gezegeni olan bu Venüs'ün yüzey sıcaklığı yaklaşık 470 C civarındadır. Bu suyun kaynama noktasının 4 katından fazladır. 6

8 DÜNYA 3. sırada evimiz Dünyamız gelir. Güneş sisteminin en canlı gezegeni. Dünya gezegeninin kendi etrafında dönme süresi 24 saat, Güneş etrafındaki dünme süresi ise 365 gün 6 saattir. Merkür ve Venüs ün aksine Dünya nın bir doğal uydusu vardır. Biz onu Ay olarak isimlendirdik. MARS 4. sırada yüzeyi demir oksitten dolayı kırmızı görünen, kızıl gezegen olarak da bilinen Mars bulunmakta. Mars'ı kızıl olarak görmemizin nedeni yüzeyini kaplamış olan demir oksit bu da hepimizin günlük yaşamda bildiği pastır. Everest Dağı ndan 3 kat daha yüksek olan Güneş Sistemi nin en yüksek dağı Olimpos Mars tadır Dünya dan daha küçük olmasına rağmen iki adet uydusu vardır. Phobos ve Demios. ASTEROİT KUŞAĞI Mars tan sonra Jüpiter gelir fakat Mars la Jüpiter arasında asteroit kuşağı olarak bilinen bir bölge vardır. Bu bölgede büyük küçük bir çok göktaşı bulunmaktadır. Bir teoriye göre bu bölgedeki bu cisimler parçalanmış bir gezegenden arta kalanlar yada bir gezegen olamamış dağınık gök taşlarıdır. Bu kuşak ile Güneş arasında yer alan gezegenler kayaç gezegenler olarak adlandırılırlar. Kuşağın dışındaki gezegenler ise gaz yapıda olan gezegenlerdir yani ayak basabileceğiniz ya da uzay mekiğinizi indirebileceğiniz bir yüzeyleri bulunmamaktadır. 7

9 JÜPİTER 5. gezegen Güneş sisteminin en büyük gezegeni Jüpiterdir. Jüpiter hacimsel olarak dünyadan 1300 kat daha büyüktür. (Kütlesel olarak 317) İlk dörk gezegenin aksine Gaz yapıda olduğu için üzerine ayak basılabilecek sert bir yüzeyi yoktur. Jüpiter üzerinde bulunan ve 400 yıldır devam etmekte olan büyük fırtına da yaklaşık 3 dünya büyüklüğündedir. SATÜRN Satürn halkalı gezegen olarak da bilinir. Halkası birkaç km kalınlığında olup, küçük küçük kaya ve buz parçalarından oluşur. Satürn hakkında ilginç bir noktada Satürn'ün yoğunluğunun sudan daha düşük olması. Bunun bir diğer anlamı, eğer Satürn ü suyun üzerine koyabilseydik suda yüzebilirdik. URANÜS Uranüs yörüngesinde ekseni üstüne yan yatmış yuvarlanarak dönen bir gezegendir. Uranüs ve sonrasında gelen Neptün'ün yüzey sıcaklıkları yaklaşık santigrad derecedir. Sadece Satürn'ün değil Uranüs'in de çevresinde bir halkası vardır fakar Satürn'ün halkasına göre çok daha küçük ve incedir. 8

10 NEPTÜN Neptün, Güneş Sistemi nin sekizinci ve son gezegenidir. Biz güneşin 8 dakika önceki halini seyrederken Neptün den bakan bir kişi 11 saat önceki durumunu izler. Bu, ışığın muazzam hızına rağmen Güneş'ten Neptün e 11 saatte ulaşabildiği anlamına gelir. Neptün'ün Güneş etrafındaki bir turu yaklaşık 165 Dünya yılıdır. Farklı bir deyişle Dünya Güneş etrafında 165 defa tur attığında Neptün sadece bir tur atabilmektedir. CÜCE GEZEGEN 2006 yılına kadar Güneş sisteminde 9 gezegen olduğunu kabul ediyorduk fakat Uluslararası Astronomi Birliği toplanıp Plüton'nun özelliklerini incelediler ve diğer gezegenlerdeki özelliklere sahip olmadığını gördüler. Bu yeni gezegen sınıfıdünya Astronomi Topluluğu tarafından 2006 yılında oluşturulmuştur. Güneş sisteminde bu grupta yer alan bilinen Cüce Gezegenler Plüto, Ceres ve Eris tir GALAKSİ Bir galaksi, içerisinde milyarlarca yıldız barındırır. Her galaksi aynı değildir, galaksiler de çeşitli yapılara sahiptir. İçinde yaşadığımız Samanyolu Galaksisi sarmal bir galaksidir. Bir galaksinin içerisinde yıldızlar, gezegenler, gök taşları, Nebulalar, karadelikler gibi bir çok gök cismi bulunur. 9