ÜN TE IV. UZAYI KEfiFED YORUZ BU ÜN TEDE NELER Ö RENECE Z?

Transkript

1 ÜN TE IV UZAYI KEfiFED YORUZ BU ÜN TEDE NELER Ö RENECE Z? A. UZAYDA NELER VAR? 1. Galaksiler (Gök Adalar ) 2. Y ld zlar Do ar Yaflar Ölür a. Yaflam m z Günefle Borçluyuz i. Günefl Nas l Olufltu? ii. Katmanlar ve Yap sal Özelikleri iii. Güneflin Hareketleri b. Günefl Sistem i. Gezegenleri ve Uydular Günefl ve Ay Tutulmas 3. Kuyruklu Y ld zlar, Asteroitler ve Meteorlar B. UZAYA BAKIYORUZ C. EVREN NASIL OLUfiTU? Ç. UZAY TEKNOLOJ S 1. Uzay Mekikleri 2. Yapay Uydular 3. Uzay stasyonlar D. UZAY ARAfiTIRMALARI 1. Ayda lk Ad mlar 2. Uzayda Yaflamak 3. Uzayda Kirlilik 91

2 BU ÜN TEY NEDEN ÇALIfiMALIYIZ? Ünitenin Amac Bu ünite ile ö rencilerin; Uzayda nelerin bulundu unu, güneflin oluflumunu, katmanlar n ve yap sal özelliklerini, Günefl sistemindeki varl klar, hareketlerini, bu hareketlerin sonuçlar n, Evrenin oluflumu ile ilgili görüflleri, Uzay araflt rmalar na iliflkin çal flmalar, Uzay teknolojisindeki yeni geliflmeleri ve uzay araflt rmalar n n oluflturdu u kirlili i gözlemlerle, uygulamalarla, deneylerle ve farkl etkinliklerle kavramalar amaçlanmaktad r. Ö renci Kazan mlar Bu üniteyi baflar yla tamamlad n zda; 1. Uzayda nelerin bulundu unu fark edecek, 2. Y ld zlar n belirgin özelliklerini aç klayacak, 3. Günefl sisteminde bulunan gezegenlerin belirgin özelliklerini, konumlar n ve uydular n model veya flema üzerinde aç klayacak, 4. Ay n yap sal özelliklerini ve Dünyaya etkilerini aç klayacak, 5. Günefl ve Ay tutlumas n aç klayacak, 6. Uzay araflt rmalar n n yapt kirlenmeleri ve bu kirlenmelerin do urabilece i sorunlar belirtecek, 7. Uzay istasyonlar n n kurulufl amac n ve önemini örneklerle aç klayacaks n z. BU ÜN TEY NASIL ÇALIfiMALIYIZ? Uzayda nelerin bulundu unu, güneflin oluflumunu, katmanlar n ve yap sal özelliklerini ö rendikten sonra, ders notlar ndan tekrar ederek pekifltiriniz. Günefl sistemindeki varl klar, hareketlerini ve hareketlerinin sonuçlar n ö reniniz. Uzay araflt rmalar n, uzay teknolojisindeki geliflmeleri ve uzay araflt rmalar n n oluflturdu u kirlili i ders notlar n z okuyarak anlamaya çal fl n z. 92

3 A. UZAYDA NELER VAR? Gökyüzü insanlar n ilgisini daima çok çekmifltir. Bu ilgi ilk insandan günümüze kadar devam etmifltir. Gökyüzünde bütün varl klar her yandan kaplayan sonsuz bofllu a uzay denir. Yerküre, Ay, Günefl, gezegenler, y ld zlar ve di er gök cisimleri uzayla birlikte evreni olufltururlar. fiekil: 4.1. Samanyolu yerküreyi her taraftan saran kufla a benzer. Gökyüzündeki ve yerküredeki her fley evrenin birer parças d r. 1. Galâksiler (Gök Adalar ) Y ld zlar gök ada ad verilen ve tek parça hâlinde dönen kümeler içinde toplanm flt r. Bir gök ada; binlerce y ld z, y ld zlar aras n dolduran gazlar ve tozlardan oluflur. Gök adalar yap lar na göre eliptik, sarmal ve düzensiz diye üçe ayr l r. Günefl Sistemi miz, Samanyolu gök adas içindedir. Samanyolu gök adas üstten sarmal, yandan bakl d nda, ise ortas fliflkin disk görünümündedir. fiekil 4.2: Samanyolu sarmal gök adad r. 93

4 Samanyolu nda her yaflta yaklafl k 200 milyar y ld z vard r. Yap lan bilimsel çal flmalara göre, kütlesi Günefl in kütlesinin 200 milyar kat d r. Araflt rmalarda Samanyolu ndan baflka gök adalar da gözlenmifltir. Samanyolu gök adas na benzeyen Andromeda gök adas bizden 2 milyon fl k y l uzakl ktad r. Ifl n bir y lda ald yola 1 fl k y l denir. 2. Y ld zlar Do ar Yaflar Ölür Y ld zlar nebula ad verilen gaz bulutu olarak do ar. Zamanla içine do ru çöken ve s k flan nebulan n ortas nda çok s cak bir kütle oluflur. Sonuçta bu s cak kütleden yeni bir y ld z ortaya ç kar. Y ld z sar fl k (günefl fl ) vermeye bafllar. Yeni oluflan y ld z, milyonlarca y l parlad ktan sonra so umaya ve genifllemeye bafllar. Bu evrede y ld z, k rm z dev olarak adland r l r. Bir süre sonra k rm z devin d fl katmanlar parçalanarak uzay bofllu una yay l r. Geriye çekirdek kal r. Çekirdekte bir süre sonra küçülerek beyaz cüce dedi imiz küçük y ld za dönüflür. Yüksek s cakl k etkisiyle bir süre sonra y ld z patlar (süpernova). Patlayan y ld z n yerinde büyük çekim kuvvetine sahip kara delikler oluflur. Y ld zlar s ve ve fl k saçan gaz bulutlar d r. Çok uzakta olduklar ndan fl klar atmosfer tabakas ndan geçerken titreflerek gözümüze ulafl r. a. Yaflam m z Günefl e Borçluyuz Dünya m za en yak n y ld z Günefl tir. Günefl in yayd enerji, Dünya ya fl k enerjisi olarak ulafl r. Dünya daki yaflam n kayna bu enerjidir. Günefl enerjisi olmasa Dünya çok so uk bir gezegen olurdu. Canl lar n yaflamas mümkün olmazd. Yeflil bitkiler, Günefl olmadan fotosentez yapabilir mi? Yeflil bitkiler, fotosentez yaparken Günefl fl n kullan r. Fotosentezle üretilen besinin bir k sm bitki taraf ndan kullan l rken bir k sm depo edilir. Hayvanlar ve insanlar bu bitkilerden yararlanarak yaflant lar n sürdürürler. Fosil yak tlar (kömür, petrol, do algaz) yand nda aç a ç kan enerjinin kayna da Günefl enerjisidir. 94

5 Suyun, azotun ve karbonun do al çevrimi, rüzgâr, flimflek, ya mur gibi do a olaylar n n oluflumu da Günefl enerjisi ile olur. i. Günefl Nas l Olufltu? Günefl bir y ld z oldu undan oluflumu di er y ld zlar n oluflumuna benzer. Günefl in oluflumuna iliflkin günümüzde ortaya at lan en geçerli kuram fludur: Gök adalar çevresinde dönen gaz bulutlar n n s k flarak s n p içe do ru büzülmesiyle merkezde Günefl, çevresinde gezegenler, uydular meydana geldi. ii. Katmanlar ve Yap sal Özellikleri Günefl, günefl sisteminin ortas nda yer alan orta büyüklükte bir y ld zd r. Yap s nda %80 hidrojen, %18 helyum gaz bulunur. Günefl i oluflturan üç katman; fl k küre, renk küre ve taç küredir. Ifl k küre, Günefl in merkezidir. Burada s cakl k yaklafl k milyon C,dir. Renk küre, günefl tutulmas s ras nda görülen parlak fl k halkas d r. Taç küre, renk küreyi saran ve parlakl çok az olan katmand r. fl k küre renk küre taç küre fiekil 4.3: Günefl bir gaz topuna benzer. Günefl yüzeyinde karanl k bölgeler varm fl gibi görünen yerlere günefl lekeleri denir. Günefl lekelerinin oluflum nedeni bu bölgelerin s cakl n n çevredeki bölgelerin s cakl ndan düflük olmas d r. Lekeler zamanla geliflerek büyür ve çevrelerinde püskürmeler meydana gelir. Püskürmeler s ras nda mor ötesi fl nlar yay l r. Bu fl nlar baz canl lar n ölümüne neden olur. Radyo ve televizyonlarda parazitler oluflur. Haberleflme ve gözlem uydular zarar görür. fiekil 4.4: Püskürmeler renk kürede meydana gelir. 95

6 iii. Günefl in Hareketleri Günefl, Samanyolu Galâksisi yle sistem bütünlü ü içinde hareket etmektedir. Samanyolu Galâksisi nin sarmal kollar ndan birinin üzerinde bulunan Günefl, bu kolda Samanyolu nun kendi ekseni çevresindeki dönüfl hareketine uymaktad r. Günefl in Samanyolu Galâksisi yle birlikte di er bir hareketi 4 fl k y l uzakl ktaki Herkül Y ld z Kümesine do ru yavafl yavafl yol almas d r. b. Günefl Sistemi Günefl sistemi; Günefl, 9 büyük gezegen, bunlar n uydular, küçük gezegenler, kuyruklu y ld zlar, meteorlar, gezegenler aras gaz ve tozlardan oluflmufltur. fiekil 4.5: Gezegenler Günefl çevresinde belli bir yörüngede hareket ederler. i. Gezegenleri ve Uydular Günefl sisteminde 9 gezegen ve bilinen 61 uydu bulunur. Gezegenler Günefl e yak nl k derecesine göre Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs, Neptün ve Plüton dur. plüton uranüs jüpiter dünya merkür venüs mars satürn neptün fiekil 4.6: Günefl sistemindeki en büyük gezegen Jüpiter, en küçük Plüton dur. 96

7 Günefl e Dünya dan daha yak n olan gezegenlere iç gezegenler denir. Bunlar; Merkür ve Venüstür. Günefl e Dünya dan daha uzak olan gezegenlere d fl gezegenler denir. Bunlar; Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs, Neptün ve Plüton dur. Gezegenin Günefle ortalama Günefl çevresinde Uydu Ad uzakl (milyon km) dolanma süresi say s ç gezegenler Merkür gün 0 Venüs gün 0 Dünya gün 1 Mars gün 2 Jüpiter y l 16 D fl gezegenler Satürn y l 18 Uranüs y l 15 Neptün y l 8 Plüton y l 1 Tablo 4.1: Günefl sistemindeki gezegenler birçok özellikleri ile birbirinden farkl d r. Dünya m z n tek do al uydusu Ay d r. Ay yerküremize en yak n gök cismidir. Günefl ten ald fl yans tarak parlak görünür. Ay n yüzeyi ç plak gözle bile incelenebilir. Yüzeydeki koyu renkli lekeler yüksek ve engebeli yerleri, aç k yerler düzlükleri gösterir. Ay n hacmi yerkürenin 50 de biri; kütlesi ise 8 de biri kadard r. Ay n atmosferi olmamas, gece ve gündüz sürelerinin çok uzun, gece ve gündüz s cakl k fark n n çok fazla olmas na neden olur. Dünyadan bak ld nda, Ay her gün ayn flekildemi görülür? Ay; kendi ekseni etraf nda, Dünya etraf nda, Dünya ile birlikte Günefl etraf nda döner. 97

8 Kendi çevresindeki hareketini 29,5 günde tamamlar. fiekil 4.7: Ay Dünya çevresinde belli bir yörüngede döner. Yerküre çevresindeki hareketinin süresi de 29,5 gündür. Bu nedenle biz Ay n hep ayn yüzünü görürüz. Ay n Dünya çevresindeki dönüflünün bir sonucu olarak, Ay Dünya dan de iflik flekillerde gözlenir. Görünen de iflik flekillere Ay n evreleri denir. fiekil 4.8: Ay n evreleri, Dünya çevresindeki hareketinin bir sonucudur. Yerküre çevresindeki cisimleri kendine do ru çeker. Bu kuvvete yer çekimi kuvveti denir. Ay da çevresindeki cisimleri kendine do ru çeker. Buna da ay çekimi kuvveti denir. Ay çekimi kuveti, yer çekimi kuvvetinin alt da biri kadard r. Yerküre ve Ay, çekim kuvvetlerinin etkisiyle karfl l kl birbirine çekim kuvveti uygular. Ay n çekimi nedeniyle yeryüzündeki sular, Ay a bakan yüzünde kabar rken, Ay a uzak olan yüzünde çekilir. Bu olaya gelgit denir. 98

9 Gelgit olay nda sürtünmeler nedeniyle Dünya n n dönüfl h z azal r. Dönme h z n n yavafllamas Dünya ile Ay aras ndaki uzakl n artmas na neden olur. Gelgit olay sonucunda Ay, Dünya dan her y l 12,7 cm uzaklafl r. Ay n Dünyaya bir di er etkisi de Günefl ve Ay tutulmas d r. günefl ay dünya fiekil 4.9. Ay; Günefl ile Dünya aras na girdi inde gölgesi Dünya üzerine düfler. Ay n Dünya çevresindeki hareketi s ras nda Ay, Dünya ile Günefl aras na girer. Bu s rada Ay n gölgesi Dünya üzerine düfler. Gölge etkisindeki yerler fl k almaz. Buna günefl tutulmas denir. günefl dünya ay fiekil 4.10: Ay, Günefl ten gelen fl nlar alamad için görünmez. 99

10 Ay n Dünya etraf ndaki hareketi s ras nda Dünya; Ay ile Günefl aras ndayken Ay fl k alamaz. Çünkü, Ay, Dünyan n gölge konisi içinde kalm flt r. Ay n Dünyan n gölge konisi içinde kalarak görünmez olmas na ay tutulmas denir. Ay ve günefl tutulmalar, gölge oluflumu ile ilgili do a olaylar d r. Bu olaylar fl n do rusal yolla yay lmas n n sonuçlar d r. 3. Kuyruklu Y ld zlar, Asteroitler ve Meteorlar Günefl sisteminde, gezegenlerden baflka; kuyruklu y ld zlar, asteroitler ve meteorlar gibi baflka gök cisimleride bulunur. Kuyruklu y ldazlar, asl nda y ld z de illerdir. Bulutumsu bir yap da olan kuyruklu y ld zlar, çak l, toz ve buzdan oluflan birkaç kilometrelik bir kümedir. Çekirdek, saç ve kuyruk k s mlar ndan meydana gelmifltir. Kuyruklu y ld zlar da, gezegenler gibi Günefl çevresinde dolan rlar. Her bir kuyruklu y ld - z n yörüngesi farkl oldu undan Günefl çevresindeki dolan m süresi de farkl d r. fiekil 4.11: Kuyruklu y ld zlar n en ünlüsü Halley dir. Asteroitler, y ld za benzeyen küçük gezegenlerdir. Mars ile Jüpiter aras ndaki bofllukta irili ufakl kadar küçük gezegen bulunur. Her biri kendi çevresinde ve Günefl çevresinde dolan rlar. Meteorlar, Günefl sistemi içinde de iflik yörüngelerde dolaflan kaya ve tafl parçalar d r. Büyük bir h zla atmosfere giren meteorlar, sürtünmenin etkisiyle s narak fl k yayar hâle geçer. Aç k ve bulutsuz gecede gökyüzüne bakarken zamanzaman gördü ümüz akkor hâle geçen meteorlard r. Baz küçük meteorlar, atmosferden ç kamaz, yanarak kül olur. Yeryüzüne ulaflabilen meteorlara gök tafl (meteorit) denir. 100

11 B. UZAYA BAKIYORUZ nsano lu uzay hep merak etmifl ve bir tak m varsay mlarla tan mlamaya çal flm flt r. Uzay hakk nda yeteri kadar bilgi sahibi olunamad ndan dolay kimi zaman korku kayna olmufltur. lk teleskop, 1608 y l nda Hollandal Hans Lippershey (Hans Lipezfliy) taraf ndan yap lm flt r y l nda Galileo (Galile) taraf ndan yap lan teleskop, ilk kez uzay araflt rmalar nda kullan lm flt r. fiekil 4.12: Gök bilimciler, uzay teleskop kullanarak inceler Aynal, mercekli ve radyolu olmak üzere üç temel teleskop türü vard r. Aynal mercekli teleskoplar görünür fl toplar ve büyütür. Radyo teleskoplar ise uzaydaki cisimler taraf ndan yay lan radyo dalgalar n toplay p elektrik sinyallerine dönüfltürür. Bu sinyaller daha sonra görüntüye dönüfltürülür. Bilim adamlar gök cisimlerini daha yak ndan ve net görebilmek için çal flmalar n sürdürerek uzaydaki gözümüz olan Hubble (Hab l) uzay teleskobunu icat ettiler. Hubble uzay teleskobu atmosfer d fl ndaki yörüngesine uzay meki i Discovery (Diskaviri) taraf ndan götürüldü. fiekil 4.13: 1990 y l nda Hubble (Habl) uzay teleskobu Dünya yörüngesine yerlefltirilmifltir. 101

12 C. EVREN NASIL OLUfiTU? Uzay bofllu u ile içindeki gök cisimlerinin hepsine birden evren denir. Evrenin oluflumunu aç klayan ve en yayg n kabul gören kuram büyük patlama (Bing Bang) kuram d r. Buna göre; evrenin milyar y l önceki müthifl bir patlama ile meydana geldi i ileri sürülmektedir. Bafllang çta evren, gazdan oluflan, çok s cak ve yo un bir atefl küresiydi. Evren fl ma ile birlikte sürekli genifllemifl ve so umufltur. Daha sonra galâksiler ve di er gök cisimleri oluflmufltur. S cakl azalan evren bugünkü görünümünü ve yap s n alm flt r. Ç. UZAY TEKNOLOJ S Geliflen teknoloji ile paralel olarak uzay teknolojisi de h zla geliflmifltir. Roketler, uzay mekikleri, yapay uydular ve uzay istasyonlar n n yap lmas yla, uzayda bilinmeyenlerin araflt r lmas nda önemli geliflmeler olmufltur. fiekil 4.14: Roketler uzay araçlar n n öncüsüdür. 1. Uzay Mekikleri Uzay mekikleri, roket gibi f rlat lan, sonra tekrar geri dönebilen uzay araçlar d r. Mekik ad verilmesinin nedeni birçok kez yeniden kullan labilme özelli ine sahip olmas d r. Uzay meki i üzerinde özel bir kaplama bulunur. Bu kaplama, meki in geri dönüflünde atmosferde meydana gelen sürtünmeden dolay fazla s n p yanmas n önler. 102

13 lk uzay meki i Columbia (Kolimbia) 12 Nisan 1981 y l nda Amerikal lar taraf ndan uzaya gönderilmifltir. Baz uçufllarda uzay meki inin içine uzay lâboratuvar denilen bir bölme yerlefltirilir. Bu lâboratuvarda uçufl s ras nda, çeflitli gözlem ve deneyler yap l r. 2. Yapay Uydular Yapay uydular bilim, savunma, haberleflme alanlar nda oldu u kadar hava tahmini, çevre kirlili i, deniz ulafl m gibi çeflitli uygulamalarda kullan lan araçlard r. Uydular, uzaydaki yörüngelerine roketler ya da uzay meki i ile yerlefltirilir. Yerlefltirilen bu uydular Dünya n n çevresini dolan rlar. lk uydu Sputnik 1 (Suputnik) 4 Ekim 1957 de Ruslar taraf ndan f rlat lm flt r Yapay uydular kullan m amaçlar na göre çeflitlilik gösterir. Meteoroloji uydular: Dünya n n çevresindeki bulutlar n resmini çeken, bunlar n hareketlerini inceleyen hava s cakl klar n ölçebilen uydulard r. Gözlem uydular : Uzaydaki gök cisimlerini, gezegenlerin atmosferlerini ve yap sal özeliklerini yak ndan izleyebilmek için yap lan uydulard r. Haberleflme uydular : Telefon konuflmalar n ve televizyon yay nlar n Dünya n n her yerine tafl yan uydulard r. Dünya çevresindeki dönme süreleri 24 saat oldu undan hep ayn nokta üzerinde kal yormufl gibi görünürler. 3. Uzay stasyonlar Uzay istasyonlar, içinde insanlar n yaflayabilece i ve çal flabilece i kadar büyük uydulard r. Uzay istasyonlar, uzay araflt rmalar n n yan s ra, yeryüzünde gerçeklefltirilemeyen araflt rma ve deneylerin yap labilece i bir labâratuvar olarak tasarlanm flt r. Bu istasyonlar n kullan lmaya bafllanmas yla bilimin çal flma alan genifllemifltir. lk uzay istasyonu olan Sovyet yap m Salyut 1, 1971 y l nda yörüngesine oturtuldu te Amerika Birleflik Devletleri (A.B.D.), Skylab (S kayleb) adl uzay istasyonunu yörüngeye yerlefltirerek, uzay araflt rmalar na bafllam flt r. fiekil 4.15: Skylab; A.B.D. taraf ndan yörüngeye yerlefltirilen ilk uzay istasyonudur. 103

14 Sovyet yap m Mir uzay itasyonu, 1986 dan 2001 y l na kadar on dört y l boyunca görev yapm flt r. Uzay istasyonlar na, yörüngelerine yerlefltirildikten sonra da modül denilen yeni parçalar eklenebilmektedir. Uzay istasyonlar nda ve uydularda gerekli enerji Günefl panelleriyle sa lan r. D. UZAY ARAfiTIRMALARI Uzay ça, insano lunun 1971 de Sputnik 1 adl uyduyu Dünya yörüngesine oturtmas yla balam flt r. Uzaya ilk giden insan Sovyet astronot Yuri Gagarin (Yuri Gagarin) dir. Uzay mekiklerinin bulunmas, uzay istasyonlar n n kurulmas yla uzay araflt rmalar art k daha da h zlanm flt r. 1. Ay da lk Ad mlar fiekil 4.16: Ay, bugün için insanlar n gidebildi i tek gök cismidir. 20 Temmuz 1969 tarihinde Apollo-11 adl uzay arac Amerikal astronotlar Ay a götürmüfltür. Apollo-11 yetmifl alt saatlik sorunsuz yolculuktan sonra Ay yörüngesine girmifltir. Neil Amstrong (Nil Amstrong) Ay a ilk ayak basan insan olmufltur. 104

15 2. Uzayda Yaflamak Uzayda çekim kuvveti yoktur. Bu nedenle astronotlar uzay arac n n içinde bofllukta yüzer gibi dolafl rlar. Bu yüzden uyku tulumlar n n içine girerek, uyku tulumlar n kemerlerle ba larlar. Y kanmak için torba fleklinde yap lm fl dufllar kullan rlar. Yiyecek olarak ise, kurutulmufl besinleri kullan rlar. Bir canl n n önlem almadan atmosfer d fl na ç kmas mümkün de ildir. fiekil 4.17: Uzay araçlar, uzayda tamir edilebilmektedir. Çünkü canl do al yaflam ortam na benzemeyen bu yeni ortama uyum sa layamaz. Uzay çal flmalar s ras nda zaman zaman baz olumsuzluklarla veya kazalarla karfl lafl lm flt r. Bu kazalardan baz lar nda astronotlar yaflamlar n kaybetmifllerdir. 27 Ocak 1967 de ilk insanl Apollo projesinde Amerikan ordusundan bir yarbay yaflam n kaybetmifltir. 28 Ocak 1986'da uzay meki i Challenger, f rlat ld ktan 72 saniye sonra yak t tanklar ndaki hatas ndan dolay infilak etmifl, 7 kiflkilik mürettebattan kurtulan olmam flt r. 03 Mart 2003'te inifl s ras nda parçalanarak düflen uzay meki i Columbia, ABD'nin kaybetti i ikinci uzay meki i oldu. Bu kazada biri sraill'li yedi astronot hayat n kaybetti. Uzay istasyonlar kullan larak çok say da astronot ve bilim insan uzaya gidebilmifltir. Bugün Ay d fl nda baflka gök cisimlerine gitmek için en önemli sorun zamand r. Günümüzde en h zl uzay arac en yak n y ld za hiç durmadan ancak y lda ulaflabilir. Gelecekte Ay da ve Günefl Sistemi ndeki gezegenlerde üsler kurularak buralarda yaflama yollar aranacakt r. 3. Uzayda Kirlilik Uzay ça n n bafllamas ndan bu yana yaklafl k uydu Dünya çevresindeki yörüngelerine oturulmufltur. Bunun sonucunda, bofl yak t tanklar, yapay uydu parçalar, görevini tamamlam fl yapay uydular uzay kirletmifltir. Bugün, Dünya çevresinde A.B.D. Hava Komutanl taraf ndan gözlenen on bin civar nda çöp bulunmaktad r. Bunlar n toplanmas pahal ve zordur. Uzaydaki kirlenmenin gittikçe artmas önemli bir sorundur. 105

16 Ö REND KLER M Z PEK fit REL M A. Afla daki kelimelerle karfl s ndaki aç klamalar efllefltiriniz. 1. Günefl a. Gökyüzünde bütün varl klar her yandan kapsayan boflluk tur. 2. Jüpiter b. Günefl sistemimizin bulundu u gök adad r. 3. Asteroit c. Dünya m za en yak n y ld zd r. 4. Uzay d. Günefl in merkeze en yak n bölgesidir. 5. Merkür e. Günefl sistemindeki en büyük gezegendir. 6. Ifl k küre f. Günefl sisteminde Günefl e en yak n gezegendir. 7. Samanyolu g. Y ld za benzeyen küçük gezegenlerdir. B. Afla da verilenifadelerden do ru olanlar n önüne D, yanl fl olanlar n önüne Y harfi koyunuz Yeryüzüne ulaflabilen meteorlara gök tafl denir nsano lunun Ay a ilk ayak bas fl 1969 y l nda olmufltur Gök adalar yap lar na göre ikiye ayr l r Günefl e en uzak gezegen Neptün dür Ay n evreleri, Dünya çevresindeki hareketinin bir sonucudur Ay tutulmas Ay n hareketlerinin bir sonucudur lk teleskop 1608 y l nda yap lm flt r Uzay bofllu u ile içindeki gök cisimlerinin hepsine birden evren denir. C. Afla daki sorular cevapland r n z. 1. Uzay istasyonlar nda ve uydularda gerekli enerji nereden sa lan r? 2. Uzay kirlili i ne demektir? 3. Y ld zlar n oluflum aflamalar nelerdir? 4. Günefl in katmanlar nelerdir? 106

17 ÖZET Gökyüzünde bütün varl klar her yandan kaplayan sonsuz bofllu a uzay denir. Yerküre, Ay, Günefl, gezegenler, y ld zlar ve di er gök cisimleri uzayla birlikte evreni olufltururlar. Gökyüzündeki ve yerküredeki her fley evrenin birer parças d r. Y ld zlar n içinde topland ve tek parça hâlinde dönen kümelere gök ada denir. Gök adalar yap lar na göre eliptik, sarmal ve düzensiz diye üçe ayr l r. Günefl sistemimiz Samanyolu gök adas içindedir. Y ld zlar s ve fl k saçan gaz bulutlar d r. Dünya m za en yak n y ld z Günefl tir. Günefl Dünya m z için yaflam kayna d r. Günefl i oluflturan üç katman; fl k küre, renk küre ve taç küredir. Günefl sisteminde 9 gezegen bulunur. Günefl e yak nl k derecesine göre s ralan fllar flöyledir: Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs, Neptün ve Plüton. En büyü ü Jüpiter, en küçü ü ise Plütondur. Dünya n n tek do al uydusu olan Ay, Dünya m za en yak n gök cismidir.ay, kendi ekseni etraf nda, Dünya etraf nda ve Dünya ile birlikte Günefl etraf nda döner. Ay n Dünya çevresindeki hareketi s ras nda Dünya ile Günefl aras na girerek gölgesinin Dünya üzerine düflmesine günefl tutulmas denir. Dünya n n Ay ile Günefl aras na girmesiyel Ay n Dünya n n gölge konisi içinde kalmas na ay tutulmas denir. Kuyruklu y ld zlar asl nda y ld z de ildir ve bulutumsu bir yap lar vard r. Asteroitler, y ld za benzeyen küçük gezegenlerdir. Meteorlar, Günefl sistemi içinde de iflik yörüngelerde dolaflan kaya ve tafl parçalar d r. Yeryüzüne ulaflabilen meteorlara gök tafl denir. Teleskoplar uzay araflt rmalar nda kullan lan ilk araçlard r. Roketler, uzay mekikleri, yapay uydular ve uzay istasyonlar n n yap lmas yla uzay araflt rmalar nda önemli geliflmeler olmufltur. Uzay mekikleri, roket gibi f rlat lan, sonra geri dönebilen uzay araçlar d r. Yapay uydular yörüngülerine roketler veya uzya meki i ile yerlefltirilir ve Dünya n n çevresini dolan rlar. Uzay istasyonlar, içinde insanlar n yaflayabilece i kadar büyük uydulard r. Apollo- II adl uzya arac ile 1969 y l nda Ay a ilk insan gönderilmifltir. Ay a ilk ayak basan insan Amerikal astronot Neil Amstrong dur. 107

18 DE ERLEND RME SORULARI 1. Günefl tutulmas s ras nda görülen parlak fl k halkas Günefl in hangi katman d r? A) Ifl k küre B) Renk küre C) Taç küre D) Nebula 2. Günefl sisteminde uydu say s en fazla olan gezegen hangisidir? A) Mars B) Platon C) Satürn D) Merkür 3. Günefl sistemi içinde de iflik yörüngelerde dolaflan kaya ve tafl parçalar na ne denir? A) Meteor B) Asteroit C) Gök tafl D) Roket 4. Uzaydaki gök cisimlerini izleyebilmek için yap lan uydulara ne denir? A) Meteoroloji B) Gözlem C) Haberleflme D) Yapay 5. Afla dakilerden hangisi Ay n Dünya çevresinde dönmesi sonucu meydana gelir? A) Ay n evreleri B) Mevsimler C) Gece ve gündüz D) Günefl lekeleri 108