KİTAP İNCELEMESİ SERİSİ: 10

Transkript

1 The Legal Status of the Kurds in the Middle East: The Twenty-first Century Policies of Turkey, Iran, Syria and Iraq towards the Kurds Mohammed Ali Ahmed Ortadoğu da Kürtlerin Hukuki Durumu: Türkiye, İran, Suriye ve Irak ın Kürtlere Yönelik Yirmi Birinci Yüzyıl Politikaları Published by Government of Kurdistan Region, Ministry of Culture, The General Directorate of Journalizm and Publications Directorate of House of Translation, 2013, 339 sayfa. Hazırlayan: Seyfi KILIÇ KİTAP İNCELEMESİ SERİSİ: 10 Irak Bölgesel Kürt Yönetimi Kültür Bakanlığı Gazetecilik ve Yayınlar Genel Müdürlüğü Çeviri Bürosu tarafından 2013 yılında yayınlanan kitap temel olarak Kürt nüfusun yaşadığı dört ülke olan Irak, İran, Suriye ve Türkiye deki Kürtlerin hukuki durumunun tespitini yapmaktadır. Kitapta cevap aranan temel sorular şunlardır: - Kürtler neden çoğunluk ya da diğer gruplar yerine kendileri tarafından temsil edilmelidir? - Kürtlerin yaşadığı dört ülkenin anayasaları ve adli mercileri ne ölçüde kendi Kürt vatandaşlarına eşit yurttaşlık politikasını uygulamaktadırlar? - Dört ülkedeki Kürtlerin tanınması bu ülkelerdeki ulus-devlet sisteminin istikrarına katkıda bulunabilir mi? - Dört ülke Kürt sorununa güvenlik kaygısı duymadan yaklaşabilir mi? Kitapta ilgili ülkelerin anayasaları ve diğer hukuki metinleri ve içinde bulunduğumuz yüzyılda bu soruna ilişkin olarak söz konusu ülkelerde yaşanan uygulamalar incelenmiştir. Kitap giriş dahil olmak üzere sekiz bölümden oluşmaktadır. Giriş başlığı taşıyan ilk bölümde teorik çerçeve kapsamında vatandaşlık teorisi incelenmektedir. Bu bölümde ayrıca metodoloji, hipotez ve literatür taraması da bulunmaktadır. İkinci bölüm dekolonizasyon süreci ile birlikte Ortadoğu da ulus-devletlerin ortaya çıkışını ele almakta ve Osmanlı İmparatorluğu nun çöküşü ve yeni Ortadoğu nun oluşumu değerlendirilmektedir. Üçüncü bölümde ise ikinci bölüm ile bağlantılı olarak modern Ortadoğu da ortaya çıkan yeni devletlerin oluşum süreçleri ve bu

2 ülkelerdeki Kürt unsurları ele almaktadır. Dördüncü bölüm Irak: Geçmiş ve Mevcut Durum başlığı taşımaktadır. Bu başlık altında bir yandan Baas Partisi ve onun Irak toplumu üzerindeki etkisi, diğer yandan 2003 işgali sonrası Irak anayasası ve anayasanın mevcut duruma etkisi ele alınmaktadır. Beşinci bölüm ise Türkiye ye ayrılmıştır. Bu bölümde Türkiye nin Kürtlere ilişkin resmi tutumu ve anayasal olarak Kürtlerin durumu incelenmiştir. Seçimlerde uygulanan %10 luk baraja ilişkin olarak da ayrı bir kısmının ayrıldığı bu bölümde, Irak Kürtleri nin Türkiye Kürtleri nin durumuna etkileri de ele alınmıştır. Ayrıca Türkiye nin bir dış politika anlayışı olarak izlediği iddiaları son dönemde sıklıkla gündeme gelmiş olan neo-osmanlıcılık da bu kapsamda değerlendirilmiştir. İran daki Kürtlerin ele alındığı altıncı bölüm İran da Kürtlerin Asimilasyonu başlığını taşımaktadır. Eşit vatandaşlık haklarının önündeki engeller olarak dini, hukuki ve sosyal engellerin her biri ayrı bir başlık altında incelenmiştir. Ayrıca uluslararası hukuki standartlar ile İran daki ifade, örgütlenme ve azınlık hakları arasında karşılaştırmalar da yapılmıştır. Yedinci bölüm ise Suriye Kürtlerine ayrılmıştır. Bu bölümde de diğer bölümlerde olduğu gibi ilk olarak Suriye deki Kürtlerin hukuki statüsü ele alınmış daha sonra ise Baas politikalarının Kürtlere olan etkisi ile birlikte Suriye deki Arap kuşağı olarak nitelendirilen Araplaştırma politikaları incelenmiştir. Mart 2004 de Kamışlı da başlayan olaylar ile Suriye yönetiminin bu olaylara tepkisi de ayrı bir başlık altında değerlendirilmiştir. Son bölüm olan sekizinci bölümde ise bir takım uluslararası belgeler incelenerek bu belgeler ışığında Kürtlerin bölge ülkelerindeki durumlarına ilişkin değerlendirmeler yapılmıştır. Bu belgeler arasında başta İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, daha sonra ise Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Sözleşme, Ulusal ya da Etnik Dinsel ve Dilsel Azınlıkların haklarına İlişkin Deklarasyon gelmektedir. Bunlara ek olarak Avrupa Konseyi nin kararları da yine Kürtlerin hakları kapsamında değerlendirilmiştir. İkinci bölümde yazar kolonyalizmi sadece Avrupa imparatorluklarının bir özelliği olarak değil insanlık boyunca oluşmuş bir yapı olarak tanımlamaktadır. Yazar 19. yüzyılda Avrupalı güçlerin Ortadoğu ya yönelik genişleme sürecini ele alırken Wallerstein dan söz etmese de, onun kavramsallaşmasına büyük katkı koyduğu, ırkçı söylem ile sınıf ve toplumsal cinsiyet söylemlerinin, Avrupa nın Ortadoğu yu kolonileştirmesinde önemli bir rol oynadığına değinerek Avrupa oryantalizminin rolüne oldukça ciddi bir vurgu yapmaktadır. Edvard Said in Batı nın Doğu yu sömürgeleştirmesinde en önemli araç olarak gördüğü oryantalizmin temel savlarını da açıklayan yazar, özellikle Binbir Gece Masalları ile oluşturulan Doğu imgesinin, Batı da özellikle 19. Yüzyılda ne kadar etkili olduğunu da belirtmektedir. Ancak yazar 19. Yüzyıl kolonilerini açıklarken onları Beşikçi nin tam sömürgeler, yarı sömürgeler sınıflandırmasını kullanmakta ve Beşikçi nin sınıflandırmasına herhangi bir başka katkı sunmamaktadır. Yazar Çin, İran ve Osmanlı İmparatorluğunu yarı sömürgeler olarak tanımlayan bu sınıflandırmayı tek doğru olarak kabul edip herhangi bir eleştiri ya da inceleme konusu haline getirmemektedir. Osmanlı İmparatorluğu ele alınırken ise Beşikçi2nin yaklaşımından uzaklaşılarak genel geçer bir Osmanlı toplum ve devlet yapısı çerçevesi çizilmekte ve Osmanlı İmparatorluğu nda görülen Türk ağırlıklı yapının Batı tarzı herhangi bir kolonyal faaliyette bulunmadığını ileri sürmektedir. Modern Türkiye nin de kuruluş aşamasına kısaca değinilen kitapta bu döneme ilişkin herhangi bir tartışmaya yer verilmemiştir. Özellikle Osmanlı toplumunun temel yapısı olan millet sisteminden eşit vatandaş anlamındaki cumhuriyet sistemine geçişteki sancılı döneme ait herhangi bir yorum ya da bilgi bulunmamaktadır lerde bölgede en etkili güçler olan Fransa ve İngiltere ye yönelik direniş hareketlerinden ise bahsedilmemesi ciddi bir eksiklik olarak görülmelidir. Özellikle Irak ve Suriye de İngiliz ve Fransız hakimiyeti ile bu güçlerin yerli işbirlikçileri arasındaki ilişkiler ve bu ilişkilerin toplumların yapısına etkileri ele alınmamıştır. Yazar sömürgeleştirmenin hegemonya ve emperyalizm

3 ile doğrudan ilişkili olduğunu belirtmekle yetinmiş, ancak bu bağı açıklamamıştır. Emperyalizm ile kapitalizm arasındaki bağı görmezden gelerek yapılan emperyalizm değerlendirmelerin düştüğü tuzağa yazar da eserinde düşmüş görünmektedir. Yazar Modern Ortadoğu ve İlgili Dört Ülkeye Bakış başlığını taşıyan üçüncü bölümde Osmanlı imparatorluğunun dağılması sonrasında bölgede oluşan yeni devletlerin yapısına ilişkin kısa bilgiler vermektedir. Bu bilgiler de genel olarak kabul görmüş Peter Mansfield ve Roger Owen gibi yazarlara atıfta bulunarak verilmiştir. Türkiye Cumhuriyeti nin ortaya çıkma sürecindeki yönetim tarzını Watts ın otoriter modernizm kavramsallaştırması ile açıklayan yazar bu dönemi ilerlemeci ancak demokratik olmayan yollarla toplumun yeniden şekillendirilmesi olarak tanımlamaktadır. Yazar bu kısma kadar Türkiye ile ilgili yorumlarında yukarıda da belirtildiği gibi daha ılımlı bir tutum takınırken birden Türkiye nin kuruluş döneminden bu yana bir güvenlik sorunu olarak algıladığını ve Kürtlerin insan hakları ihlalleri ve asimilasyon politikalarına maruz kaldığı ileri sürülmektedir. Eserde Alevilerin de azınlık haklarından yararlanamadığını ve dini gerekliliklerini yerine getiremediğini belirtmektedir. Türkiye de Alevilerin kendilerini Şii mezhebinin bir kolu olarak değerlendirdikleri belirten yazar bu konuda Batılı analistlerin ve akademisyenlerin de sıklıkla düştüğü tuzağın aynısına düşmüş görünmektedir. Sadece Hz. Ali ye ve oniki imama bağlılık ortak paydasından hareketle varılan bu sonuç gerek Türkiye gerek bölge gerçekleri ile örtüşmemektedir. İran daki etnik ve dini topluluklar hakkında da CIA in World Factbook tan alınan veriler kullanılmıştır. Yazar İran da azınlık gruplarının, ki yazar tüm kitap boyunca azınlık terimini hukuki anlamda değil devlet yapısında hakim unsur olarak tanımladığı (Türkiye de Türkler, İran da Farsiler, Suriye ve Irak ta ise Araplar) grubun dışında kalan tüm gruplara yönelik olarak kullanmaktadır, insan hakları ihlalleri ve asimilasyon politikalarına maruz kaldığını ileri sürmektedir. Eserde Suriye nin etnik yapısı hakkında bilgi verilirken Kürt İnsan Hakları Projesi nin (Kurdish Human Rights Project) rakamlarını kullanmaktadır. Ancak bu rakamlar Suriye deki etnik dağılımı belirtirken %80 Arap, %15 Kürt ve %5 Ermeni ve Süryaniler olarak sıralamıştır. Oysa Suriye de Türkmen ve Çerkezlerin de yaşadığı bilinmekteyken bu grupların Suriye deki etnik yapı içinde yer almaması eser için ciddi bir eksiklik olarak görülmelidir. Bu etnik grupların diğer ülkelere ait verilerde olduğu gibi en azından diğer başlığı altında verilmesi tutarlılık açısından uygun bir yaklaşım olarak değerlendirilmelidir. Ancak diğer yandan aynı sayfa içinde (s. 93) Suriyeli Türkmenlerin yaşadıkları yerler sıralanmakta ve bu nedenle de yukarıda verilen etnik dağılım rakamları ile çelişilmektedir. Eserde Irak ta 2003 yılındaki Amerikan işgalinden sonra uzun uğraşlar sonucu kabul edilen Irak Anayasasına ilişkin iki önemli Kürt figürü olan Kürdistan Demokrat Partisi (KDP) lideri Mesut Barzani ve Kürdistan Yurtseverler Birliği lideri Celal Talabani nin tepkileri de konu alınmıştır. Amerikan İşgalinden sonra kurulan bölgesel Kürt Yönetimi Başkanı Barzani nin anayasa görüşmelerinde oynadıkları arabulucu role ilişkin olarak Kürtler şüphesiz Irak ın bütünlüğü için çalışan bir güçtür şeklindeki açıklaması ile Irak Cumhurbaşkanı olan Talabani nin oylama sırasında evet oyu kullanmasını ve hayır oyu veren bir bakanın kabinedeki görevine son verilmesini Kürdistan ın kaderinin Arapların ellerine terk edilmesi olarak değerlendirmiştir. Kürt siyasi liderlerinin Irak anayasasını Kürtlere bir kilometre taşı ve tarihi bir başarı olarak sunmalarını kabul etmeyen yazar anayasanın Kürtlere yönelik baskının tarihinde yeni bir sayfanın aracı olduğunu ileri sürmektedir tarihli anayasanın her beş kişiden dördü tarafından onaylanmasının İngiliz yapısı olarak kabul ettiği Irak ın gönüllü bir birliktelik haline dönüştürdüğünü ifade etmektedir. Eserin beşinci bölümü Türkiye ye ayrılmıştır. Bu bölümde 1924 Anayasası ve bu anayasaya dayanılarak Kürtlere devletin davranış biçimi ele alınmaya çalışılmıştır. Daha önce farklı kesimlerce dile getirilmiş olsa da eserde ilginç bir yaklaşım olarak Bulgaristan da yaşayan Türklerin durumunun ve gösterdikleri siyasi gelişmenin Türkiye nin kendi Kürt nüfusuna yaklaşımına kaynaklık edebileceği tezi de işlenmektedir.

4 Eserde Türkiye nin Kürtlere ilişkin takındığı tutum güvenlik algısı ve Türkleştirme politikaları çerçevesinde geliştiği ifade edilmektedir. Türk ulusal kimliğinin oluşturulması süreci olarak tanımlanan Cumhuriyetin ilk yıllarında Türkiye nin Kürt kimliğine ve Kürt halkına karşı bir savaş yürüttüğü iddiasında bulunulmakta ve gerek iç gerek dış politikanın bu kapsamda oluştuğu ifade edilmektedir. Bu görüş esas olarak İsmail Beşikçi nin özellikle cumhuriyetin ilk yıllarına ilişkin değerlendirmeleri ile örtüşmekle birlikte Beşikçi ye herhangi bir atıfta bulunulmaması dikkat çekmektedir. Eserin esas olarak hitap ettiği kitle olan Iraklı Kürtlere Türkiye de yaşanan durumu açıklamak amacıyla Saddam rejiminin Kürtlere yönelik politikası ile aynı tarz politikaların takip edildiği ileri sürülmektedir. Ayrıca Türkiye de de bir süredir tartışılan 1921 anayasası ile 1924 anayasası arasındaki farklara da değinilmektedir. Yazar 1921 anayasasında Mustafa Kemal in Kürtlerin Ulusal Kurtuluş Savaşı nda desteğini almak adına Kürtlere ulusal haklarının verileceği sözünü vermiş olduğunu ileri sürmekte ancak 1924 yılına gelindiğinde bu sözün unutularak Türkleştirme ve asimilasyon politikaları izlenmeye başlandığı iddiasında bulunmaktadır. Günümüzde dair tartışmalara da yer verilen eserde meşhur Türk Ceza Kanunun 301. maddesi tartışılmaktadır. Ancak burada yazar çok ciddi bir hata yaparak 301. maddeyi Türkiye Cumhuriyeti Anayasası nın bir maddesi olarak anlatmakta ve eleştiriler getirmektedir. Bu maddeye dayanılarak açılmış bulunan davalardan örnekler veren yazar, anayasanın da Kürtleri tanımadığını belirtmektedir. Kürtçenin kullanımıyla ilgili de örnekler verilen eserde özellikle eğitim dili olarak Kürtçe nin kullanılması yönündeki gelişmeleri kozmetik olarak değerlendirmektedir. Anayasanın 10. maddesinde yer alan Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir ifadesi ise yazar tarafından etnik azınlıklara özel bir atıfta bulunmadığı için eleştirilmektedir. Ayrıca Türkiye nin onaylarken rezerv koyduğu insan haklarına ilişkin uluslararası metinlere de yer verilmiştir. Siyasi partilerin kurulması konusunda ayrı bir alt başlık açılmış olan eserde gerek anayasanın ilgili maddeleri sıralanmış gerek Siyasi Partiler Kanunu nda yer alan hükümler incelenmiştir. Bu kapsamda Türkiye de açılan davalardan da örnekler verilmiştir. Yine aslında siyasi partilerle ilgili bir konu olan %10 luk seçim barajı da ayrı bir altbaşlık içinde ele alınmıştır. Eserde birtakım iddialar üstünkörü bir biçimde ele alınmıştır. Türkiye de Kürtlerin adli merciler tarafından ulusal kimlikleri siyasi görüşleri gibi nedenlerle yargılandığına ilişkin iddialar herhangi bir kanıt ya da dava örneği sunulmadan tüm taraflarca kabul edilen gerçeklermiş gibi sunulmaktadır. Bu ise eserin inanılırlığını sakatlamakta ve yer yer onu sıradan bir propaganda malzemesi haline getirmektedir. Eserde, Bulgaristan daki Türk azınlığın durumuna ayrı bir alt başlık ayrılmıştır. Bu başlık altında Bulgaristan da faaliyet gösteren Haklar ve Özgürlükler Partisi nin Bulgaristan daki siyasi ortama nasıl etki ettiği incelenmektedir. Bulgaristan daki Türk azınlığın durumu ile Türkiye deki Kürt nüfusu karşılaştıran yazar Türkiye deki politikaları daha sistematik ve uzun soluklu olarak nitelendirmekte ancak Türk azınlığın 1989 da kitleler halinde göçe zorlanmasından bahsetmemekle eksik kalmaktadır. Yazarın Türkiye de Kürtlerin haklarına saldırı olarak ileri sürdüğü konulardan biri de Baraj inşaatlarıdır. Türkiye nin baraj inşaatları yolu ile onbinlere varan Kürt nüfusunu yerlerinden etme politikası yürüttüğünü iddia eden yazar ayrıca bu yolla Türkiye nin uluslararası teamül hukuku ve Irak ile ikili andlaşmaları kapsamında sorumluluklarını yerine getiremediğini ileri sürmektedir. Ancak yazar Türkiye nin hangi uluslararası teamül hukukunun gereğini yerine getirmediğine ilişkin bir açıklama getirmiş değildir. Irak ile Türkiye nin imzalayarak iç hukuk metinleri haline getirmiş oldukları hangi andlaşmayı yerine getirmediği de belirsiz bırakılmıştır. Bu iddialar Irak taki her grup tarafından ileri sürülmekle birlikte herhangi bir dayanağı bulunmayan temelsiz propagandalar olarak değerlendirilmelidir. Kitabın geneline ilişkin yapılacak değerlendirmede ilk sırayı alacak konu çok sık bir biçimde altbaşlıkların açılması olacaktır. Birbirinden ba-

5 ğımsız olamayacak olan konuların farklı altbaşlıklar altında ele alınması bütünlüğü bozucu bir etki yapmış görünmektedir. Örnek vermek gerekirse Türkiye nin ele alındığı beşinci bölümde bir yandan siyasi partilere ilişkin bir altbaşlık bulunurken bir de %10 barajına ilişkin başlığın bulunması iki konu arasında kopukluğa sebebiyet vermektedir. Bir diğer eleştiri konusu ise Kürtlerin Ortadoğu da Hukuki Statüsü başlığı taşıyan bir kitapta daha fazla hukuki metinlere ağırlık verilmesi gerekliliği olabilir. Oldukça kısa geçilen bu metinlerin hukuki analizlerinin eksik kaldığı görünmektedir. Üçüncü ve son eleştiri noktası ise kitabın basım yılı 2013 olmasına rağmen 2010 yılından daha sonraki döneme ilişkin herhangi bir kaynak kullanılmaması ve söz konusu üç yıllık boşlukta gelişen ve değişen bölge siyasetinin kitapta konu edilmemesi olacaktır. Eserin olumlu yanlarına bakılacak olursa dört ülkedeki durumu genel hatları ile tek bir eserde bulmak daha derinlemesine araştırmaların yolunu açıcı bir rol oynayabilecektir. Ayrıca Irak Bölgesel Kürt Yönetimi ne ait bir bakanlık tarafından basılan bir kitabın yine Bölgesel Yönetime dönük eleştirilerde bulunabiliyor olması demokratik değerlerin yavaş da olsa yerleşmeye başladığının bir kanıtı olarak değerlendirilebilir. O