GÖZÜN ANATOMİSİ VE FİZYOLOJiSİ

Transkript

1 GÖZÜN ANATOMİSİ VE FİZYOLOJiSİ YAZAR Doç. Dr. Hikmet BAŞMAK Eskişehir Osmangazi Üniversitesi EDİTÖR - REDAKSİYON KURULU Prof. Dr. Naci EKEM Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Prof. Dr. Sumru YURDAKUL Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Doç. Dr. Ahmet ÖZER Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Şadan KORKMAZ Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Gökhan SAVAROĞLU Yrd. Doç. Dr. Gül ARSLAN Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Uzman Dr. Afsun ŞAHİN Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Öğr. Gör. Ertekin AKSAK Eskişehir Osmangazi Üniversitesi 1

2 Bu eserin yayın hakları Türkiye Optik ve Optometrik Meslekler Derneği ne aittir. Eser üzerinde 5846 sayılı FSEK tarafından sağlanan tüm haklar saklıdır. TOOMD nin ve yazarın adı belirtilmek koşuluyla eserden yasalar çerçevesinde alıntı yapılabilir. TOOMD nin yazılı izni olmadan eserin tamamı veya bir bölümü fotokopi, faksimile veya başka bir araçla çoğaltılamaz, dağıtılamaz, elektronik ortamlarda ticari bir amaçla kullanılamaz. Bu eser TOOMD nin bir hizmetidir ve para ile satılamaz. Türkiye Optik ve Optometrik Meslekler Derneği Hamidiye Caddesi Doğubank İş Hanı No.: 503 Sirkeci - İstanbul / TÜRKİYE Tel.: Fax: web: gozder@gozder.com 2

3 KURS A BAŞLARKEN Fizik ve tıp bilim dalları gözlükçülük için temel bilim dallarıdır. Bu bilim dallarında yapılan çalışmalar arttıkça alt bilim dalları oluşmuş ve bilimsel bilgiler bu alt bilim dallarında en ince detayına kadar incelenerek bilim dünyasına sunulmuş ve sunulmaktadır. Anatomi ve Fizyoloji tıp biliminde birer alt bilim dalı olarak yer alırken Gözün Anatomisi ve Gözün Fizyolojisi de bu alt bilim dallarının birer özel alanları olarak bilim dünyasında yerini almaktadır. Göz ile ilgili tıbbın diğer dersleri olan Görme Optiği ve Refraksiyon, Göz Hastalıkları, Kontak Lens ve benzeri derslerin anlaşılabilmesi için öncelikle Gözün Anatomisi ve Fizyolojisi çok iyi öğrenilmelidir. Başka bir deyişle Gözün Anatomisi ve Fizyolojisi göz ile ilgili temel taşları niteliğindedir. Öğrenilmesi zorunlu temel bilgilerdir. Gözlük ve gözlükçülük açısından olaya baktığımızda en basit deyişle ihtiyaç malzemesi olan gözlüğün kullanıldığı gözün yapısı, işleyiş şekli gibi birçok temel bilgiler bu derste işlenmektedir. Bunlar bilinmeden o göze ait bir gözlük hazırlanması mümkün değildir. Bu nedenle siz kursiyerlerin Gözün Anatomisi ve Fizyolojisini çok iyi öğrenmeniz gerekir. Tıp biliminde Latince temel bilimsel dil olarak kullanılmaktadır. Tıp terminolojisi de bu dil üzerine oturtularak geliştirilmiştir. Kurs notlarında siz kursiyerlerin daha ilk sayfalarda karşılaşacağınız tıbbi terimler, tanımlar ve isimlendirmeler bu yapılanmanın gerektirdiği değişmez değerlerdir. Bu yapılanmadan - sizlerin tedirgin olmamanız için aşağıda belirtilen noktalara dikkat etmeniz yeterlidir. 1. Karşılaştığınız yabancı kelimelerin Türkçe karşılıkları EK-1 de Tıbbi Terimler Sözlüğü şeklinde verilmiştir. Buradan yabancı sözcüklerin Türkçe karşılıklarını öğreniniz. Sözlükten Türkçe karşılıkları bulduğunuzda bir kelimenin anlaşılması için bir cümle veya birden fazla cümle ile açıklanabildiğini görüyorsunuz. İşte bu nedenle kurs notunda konu anlatılırken kelimenin o şekilde kullanılması gereklidir. 2. Karşılaşılan yabancı kelimelerin ezberlenmesi gerekmez. Birçoğu sizin için gerekli olmayıp sadece tıbbi olarak anlatımın bir gereği nedeni ile mecburen yer almıştır. 3. Dersin işlenişi sırasında kullanılacak görsel materyal ve hoca anlatımı ile bu yabancı terimler anlaşılır hale gelecektir. 4. Kursiyerler için gerekli olan bilgiler (Latince ve yabancı kelime ile verilmiş olabilir) ders müddetince vurgulanarak anlatılacak ve soruları sorular ile öğrenilmesi sağlanacaktır. Nasıl Çalışalım: Gözün Anatomisi ve Fizyolojisi dersi için yukarıda ifade edilenler diğer tıp ile ilgili dersler için de söylenebilir. Tüm dersler için söz konusu olan çalışma ilkeleri de bu ders içinde geçerlidir. 1. Her bir üniteyi çalışmadan önce, ünitenin amaçlarını inceleyerek o üniteyi çalıştıktan sonra hangi bilgi, beceri ve tutumlara sahip olacağınız konusunda bilgi edininiz. 2. Ünitenin İçindekiler bölümüne göz atarak o ünitenin neleri içerdiğini önceden kabaca biliniz. 3. Ünitenin Çalışılmasına İlişkin Özel Uyarılar bölümünde yapılan uyarılara olabildiğince uyunuz. Üniteye başlamadan bakmanız önerilen başka bölüm veya kaynakları muhakkak en iyi şekilde çalışıp öğreniniz. 3

4 4. Ünitenin içerisinde önemli görülen kısımlar dikkatinizi çekecek şekilde kalın yazıyla yazılmıştır. Bu bölümleri en iyi şekilde öğreniniz. 5. Büyüteç içerisine alınarak verilen; diğer kitaplara veya bu kitabın diğer bir ünitesine bakmanız istenen uyarılara muhakkak uyunuz. Böylece hem dersler arasındaki ilişkiyi öğrenecek hem de bilgileri ezbere değil de öğrenerek özümlemiş olacaksınız. 6. Ünitenin özet bölümünü muhakkak tekrar tekrar gözden geçiriniz. Ancak özetleri ezberleme gibi bir yanılgıya düşmeyiniz. Özeti okurken anlamakta zorluk çektiğiniz yerleri ünite içerisinden tekrar gözden geçirerek tam öğrenmeyi sağlayınız. 7. Ünite sonunda yer alan Değerlendirme Sorularını kendiniz cevaplamaya çalışınız. Yanlış cevapladığınız sorular için ilgi bölümü tekrar çalışarak öğrenmeden bir sonraki soruya geçmeyiniz. 8. Ünitelerde geçen önemli konuları meslektaşlarınızla tartışınız. 9. Çeşitli nedenlerle anlayamadığımız yerleri dersin hocasına veya eğitimden sorumlu diğer yetkililere söyleyerek en kısa zamanda yapmanız gerekenleri belirleyiniz ve yapınız. Etkin bir öğrenme için yukarıdaki çalışma uyarılarına dikkat ederken dersi de çok iyi takip etmeniz gerekliliğini unutmayınız Hazırlanan bu kurs notunun kursiyerlere verilmek üzere Gözlükçülük kurs notları serisi içerisinde yer alarak basılması ve tüm kursiyerlere ücretsiz verilmesini üstlenen Tüm Optik ve Optometrik Meslekler Birliği ve Gözlük İmalatçılar Derneğine, basıma hazırlık ve redaksiyon çalışmalarında bilimsel ve teknik tüm olanakları sağlayan Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Rektörlüğüne ve yoğun bir çalışma ortamına girerek, bu notların kısa zamanda ortaya çıkmasında emeği geçen çok değerli bilim adamlarımıza, sekretarya hizmeti verenlere, gecesini gündüzüne katarak dizgi ve basım işlemlerini yürütenlere en içten teşekkürlerimizi sunarız. Sevgili kursiyerler, sınavda elde edeceğiniz başarıya bu kurs notlarıyla birazcık da olsa, katkıda bulunmuş olursak ne mutlu bizlere. Editör - Redaksiyon Kurulu adına Prof. Dr. Naci EKEM 4

5 ÖNSÖZ Gözlükçülük kursiyerleri için göz anatomisi ve fizyolojisi konusunda hazırlanan bu ders notlarının temel amacı, kursiyerlerin göz anatomisi ve fizyolojisi ile ilgili temel konular hakkında bilgi sahibi olmalarıdır. Kursiyerlerin çok geniş bir yaş ve eğitim dağılımına sahip olmalarından dolayı konular mümkün olduğunca basit bir dille ele alınmış olup, mutlak bilinmesi gereken noktalar bilinçli olarak çeşitli defalar tekrarlanmıştır. Ders notlarından faydalanırken notlar içerisinde yapılan öneriler doğrultusunda hareket edilmesi durumunda elde edilecek faydalar daha fazla olacaktır, Anatomi konusunun sizlere daha anlaşılabilir bir şekilde aktarılabilmesi için geniş bir kaynak yelpazesinden yararlanılmıştır. Bu bağlamda Tıp Fakültelerinde ve Optisyenlik okullarında okutulan ders notları da gözden geçirilmiştir. Konuların daha akılda kalıcı olmasını sağlamak amacı ile anlatılanlar renkli şekiller ile desteklenmiş, bunun yanı sıra konular içinde geçen latince terimlerin anlamları kitabımızın en arka kısmında yer alan mini sözlükte verilmiştir. Optisyenlerin göz anatomisi ve fizyolojisini daha iyi kavramaları ile birlikte göz doktorları ve hastalar ile kuracakları ilişkinin daha sağlıklı olabileceğini düşünmekteyim. Kitabımızın tüm optisyenlere faydalı olması dileğiyle. Doç. Dr. Hikmet Başmak 5

6 İÇİNDEKİLER Sayfa No 1. GÖZ ANATOMİSİ VE FİZYOLOJİSİNE GİRİŞ ORBİTA ANATOMİSİ KRANİYAL SİNİRLER GÖRME YOLLARI GÖZ KAPAKLARI GÖZYAŞI SİSTEMİ GÖZ DIŞI KASLAR GÖZ KÜRELERİNİN TOPOGRAFİK YAPISI KONJONKTİVA) SKLERA VE KORNEA) UVEA) LENS GÖZ KÜRESİNİN BOŞLUKLARI RETİNA: SÖZLÜK DEĞERLENDİRME SORULARININ YANITLARI KAYNAKLAR

7 Ünite 1 GÖZ ANATOMİSİ VE FİZYOLOJİSİNE GİRİŞ ÜNİTENİN AMAÇLARI Bu üniteyi çalıştıktan sonra Göz Anatomisi ve Fizyolojisi hakkında genel bir bilgi edineceksiniz. ÜNİTENİN İÇİNDEKİLER Göz Anatomisi ve Görme Fizyolojisine giriş ÜNİTENİN ÇALIŞILMASINA İLİŞKİN ÖZEL UYARILAR Bu üniteden itibaren Göz Anatomisi ve Fizyolojisi ile ilgili bir takım özel terimlerle karşılaşacaksınız. Bu terimlerin birçoğunun Türkçe karşılığı olmayıp yazıldıkları şekillerde kullanılmaktadırlar. 7

8 1.1 GÖZ ANATOMİSİ ve GÖRME FİZYOLOJİSİNE GİRİŞ Göz küreleri (glob; bulbus okuli), orbita boşluğu içinde bağ dokusundan zengin bir yağ yastığına yerleşmiş görme fonksiyonu ile görevli bir çift organdır. Dört rektus kası ve iki oblik kas ile orbita tepesine (apex) tespit edilmiştir. Normalde mm yarıçapında bir küre olan gözlerimizin çok az bir kısmı, yaklaşık 1/5 i dışarıdan görünür haldedir. Göz küresi, göz çukurunun kemik kenarları tarafından çevrelenmektedir. Gözler alt ve üst göz kapakları ile dış etkenlerden korunurlar. Kapakların kırpma refleksi gözleri dış etkenlerden koruyan bir diğer faktördür. Kapaklardan başka gözyaşı bezleri (Glandula lakrimalis) ve onun drenaj sistemleri (Nazolakrimail sistem), orbita içindeki diğer oluşumlar ve kirpikler gözün yardımcı organlarını oluştururlar. Gözün yapılarının önden ve yandan görünümleri Şekil 1.1 ve 1.2 de gösterilmiştir. Şekil 1.2: Gözün önden görünümü Şekil 1.2: Gözün önden ve yandan kesit olarak şematik görünümü Beyinden çıkan 12 çift sinirden (Kraniyal sinir) 6 sı gözler ile ilgilidir. Göz küresinin hareketlerini ayarlayan göz dışı kasları, parasempatik ve sempatik sinir sistemi ile uyarılan pupiller ve silier kasları, gözyaşı sistemi, aköz hümor salınımı, dolaşımı ve emilimi, zengin bir damarlanma ağı, görmeyi en iyi şekilde sağlamak üzere ışığı çeşitli kırma güçleriyle kıran saydam ortamlarıyla göz, pek çok farklı sistemi kullanarak ışığı mükemmel bir şekilde retinada odaklar. Retinada odaklanan ışık, fotokimyasal reaksiyonla etektrik enerjisine çevrilir (aksiyon potansiyeli) ve optik sinir yolu ile beyne iletilir. Beyin ise her iki gözden gelen bilgileri~birleştirerek tek bir görüntü elde eder. Bilinç düzeyine ulaşan bu görüntüleri, üç boyutlu (derinlik hissi) ve renklidir. 8

9 Beş duyumuz (Görme, dokunma, işitme, tat alma ve koku alma) yolu ile beyne iletilen bilgilerin yarısını görme organımız oluşturur. Göze gelen asıl uyaran, yansıyan veya direkt olarak gelen ışıktır. Görme için temel stimilutör olan ışık enerjisi elektromagnetik spektrumda küçük bir yer alır. Elektromagnetik radyasyon kısa kosmik ışınlardan femtometre yani dalga boyu metrelerden 1,6x10 8 metrelere uzanan bir spektrum içinde bulunur. İnsan retinası tarafından görülebilen en kısa dalga boyu 380 nm (nanometre) iken en uzun dalga boyu ise 760 nm dir. Gözün saydam ortamları olan kornea, hümör aköz, lens ve vitreus bu dalga boylarına geçirgenlerdir. Böylece retina yüzeyindeki fotoreseptörlere sadece hassas olduğu dalga boylarındaki elektromagnetik radyasyon (görülebilir ışık) spektrumu ulaşır. Gözün ortamları saydam olduğundan ışık kolaylıkla göze girebilir, dolayısı ile göze giren ışık dışarı çıkabilir. Bu sayede uygun aletler kullanıldığında gözün yapıları ayrıntılı olarak incelenebilir. Yaşayan bir organizmada görerek muayene edilebilen damar sistemi ve sinir sadece retinadaki damarsal yapılar ve görme siniri (optik sinir) dir. Görme siniri ve retina beynin bir uzantısı olarak kabul edildiğinde, retinal damarların muayenesi ile beyindeki ve vücuttaki damarların durumu hakkında fikir sahibi olunabilir. Bu yüzden retinal damarların muayenesi son derece önem kazanmaktadır. ÖZET Göz küreleri (glob; bulbus, okuli), orbita boşluğu içinde bağ dokusundan zengin bir yağ yastığına yerleşmiş görme fonksiyonu ile görevli bir çift organdır. Yaklaşık 22 mm yarıçapında bir küre olan gözlerimizin yaklaşık 1/5 i görünür haldedir. Göz küresi, göz çukurunun kemik kenarları tarafından çevrelenmektedir. Kapaklar, gözyaşı bezleri ve onun drenaj sistemleri; orbita içindeki diğer oluşumlar ve kirpikler gözün yardımcı organlarını oluştururlar. Beyinden çıkan 12 çiftsinirden 6 sı gözler ile ilgilidir. Retinada odaklanan ışık, fotokimyasal reaksiyonla elektrik enerjisine çevrilir ve optik sinir yolu ile beyne iletilir. Beyin ise her iki gözden gelen bilgileri birleştirerek tek bir görüntü elde eder. İnsan retinası tarafından görülebilen en kısa dalga boyu 380 nm (nanometre) iken en uzun dalga boyu ise 760 nm dir. Yaşayan bir organizmada görerek muayene edilebilen damar sistemi ve sinir sadece retinal damarsal yapılar ve görme siniri (optik sinir) dir. 9

10 1. ÜNİTE İLE İLGİLİ SORULAR Soru 1: Normal insan gözünün çapı yaklaşık olarak ne kadardır? a) mm b) mm c) mm d) mm e) mm Soru 2: Beyine gelen uyarıların yüzde kaçı gözden gelir? a) % 50 b) % 60 c) % 70 d) % 80 e) % 90 Soru 3: Göz küremizin yüzde kaçı görünür haldedir? a) 2/5 b) 3/5 c) 1/5 d) 4/5 e) 5/5 Soru 4: Beyinden kaç çift sinir çıkmaktadır? a) 8 b) 9 c) 10 d) 11 e) 12 Soru 5: Işık enerjisi gözün hangi katmanında elektrik enerjisine çevrilir? a) Kornea b) Lens c) Retina d) Vitreus e) Sklera Soru 6: İnsan retinası hangi dalga boylarını algılayabilir? a) nm b) nm c) nm d) nm e) nm Soru 7: Gözlerimizi hareket ettiren kaç adet ekstraoküler kasımız vardır? a) 3 b) 4 c) 5 d) 6 e) 7 10

11 Ünite 2 Orbita Anatomisi ÜNİTENİN AMAÇLARI Bu üniteyi çalıştıktan sonra Göz küresinin içinde bulunduğu kemik yapı olan orbitanın anatomisi hakkında bilgi edineceksiniz. ÜNİTENİN İÇİNDEKİLER Göz küresi dışındaki yapılar - Orbita ÜNİTENİN ÇALIŞILMASINA İLİŞKİN ÖZEL UYARILAR 1. Ünitedeki bilgileri gözden geçiriniz 11

12 2.1 GİRİŞ Göz anatomisi iki bölümde incelenebilir. 1) Göz küresi dışındaki yapılar, 2) Göz küresi. 2.2 GÖZ KÜRESİ DIŞINDAKİ YAPILAR Bunlar orbita, kaşlar, göz kapakları, kirpikler, konjonktiva ve göz dışı kaslarıdır. Bu ünitede orbitadan bahsedilecektir Orbita Giriş Orbita, göz küresini, ilgili kasları, sinirleri, ve bağ dokusunu içeren, kafatası kemiklerinden oluşan ve kafatasımızın üst 1/3 kısmında yer alan boşluktur. Burnun her iki yanında olmak üzere iki tanedir. Orbita, göz dışı kaslar, göz küresi, damar ve sinirler ve üzeri bağ dokusu ile sarılı yağ dokusu tarafından doldurulur. Orbital kavitenin iç duvarları periosteum ile örtülüdür Orbital Hacim Bir yetişkinde orbita nın hacmi,yaklaşık 30 cm3 tür. Orbita girişinde 35 mm. yüksekliğe ve 45 mm. genişliğe sahiptir. Maksimum genişliğe girişten 1 cm. sonra ulaşır. Erişkinde orbitanın derinliği mm dir. Bu ölçümleri cinsiyet ve ırk etkileyebilir Kemik yapılar Orbitayı toplam olarak 7 adet kemik oluşturur: Maksilla Frontal Zigomatik Palatin Sfenoid Etmoid Lakrimal Orbitayı oluşturan kemikler Şekil 2.1 de gösterilmiştir. Şekil 2.1: Orbitayı oluşturan kemikler 12

13 Orbital kenarlar Üst (Superior) kenar: Frontal kemik tarafından oluşturulur, medial 1/3 lük kısımda supraorbital damar ve sinirin geçtiği supraorbital çentik bulunur. Dış (Lateral) kenar: Altta zigomatik kemiğin frontal prosesi (çıkıntısı) ve üstte frontal kemiğin zigomatik prosesi tarafından oluşturulur. İç (Medial) kenar: Yukarıdan frontal kemiğin maksiller prosesi, alttan maksiller kemiğin ön lakrimal çıkıntısı (anterior lakrimal krest) ve lakrimal kemiğin arka lakrimal çıkıntısı (posterior lakrimal krest) tarafından oluşturulur. Alt (İnferior) kenar: Lateralde zigomatik kemik, medialde ise maksiller kemik tarafından oluşturulur Orbita Duvarları Lateral duvar: En kalın ve güçlü duvardır. İki kemik tarafından oluşturulur. Ön 1/3 lük kısım zigomatik kemik, arka 2/3 lük kısım ise sfenoid kemiğin büyük kapadı tarafından oluşturulur. Önde Lateral duvar ve tavan birleşiktir ancak arkada superior orbital fissür ile ayrılırlar. Lateral orbital çıkıntı (tüberkül) (Whitnall tuberkülü) zigomatik kemik üzerinde bulunan bir çıkıntıdır. Frontal ve zigomatik kemiğin birleşim yerinden 11 mm aşağıdadır. Buraya şu önemli anatomik oluşumlar yapışır. Lateral rektus kasının kontrol ligamentleri Göz küresinin elastik ligamanları Lateral palpebral ligament Levator kasının apenorözu Tavan: Frontal kemiğin orbital plağı ve posteriorda sfenoid kemiğin küçük kapadı tarafından oluşur. Anterolateral yerleşimli bir fossa içerisinde lakrimal bezin orbital kısmı yer alır (lakrimal fossa). Supraor-bital çentik medialinde, orbital kenardan 4 mm. kadar geride superior oblik kasının makarası olan troklea için bir fossa bulunur. İç duvar: Dört kemik tarafından oluşturulur. Önden arkada doğru; maksillanın frontal prosesi, lakrimal kemik, etmoidin orbital plağı, ve sfenoid kemiğin küçük kapadı tarafın dan oluşturulur. Etmoid kemik, medial duvarın en büyük kısmını oluşturur ve etmoid sinüsleri orbital boşluktan ayırır. Etrnoid kemik yer yer mm kalınlığındadır. Bu ince kemik yapıya lamina paprisea adı verilir. Ön tarafta, lakrimal kese fossası vardır. Lakrimal fossa, arkada lakrimal kemik, önde ise maksiller kemiğin frontal prosesi tarafından oluşturulur. İçinde lakrimal keseyi barındırır. Lakrimal fossa, aşağıda nazolakrimal kanal ismini alan kemik kanalla devam eder ve burunda inferior meatusa açılır. Lakrimal sistemin drenaj yollarını oluşturur. Taban: Orbita tabanı veya maksiller sinüsün tavanı üç kemiğin birleşmesiyle oluşur. Maksiller kemiğin orbital plağı, zigoma ve palatin kemikler orbita tabanını oluştururlar. Anteriorda lateral duvarla birleşiktir, posteriorda ise infraorbital fissür vardır. Bu fissür öne doğru geldikçe bir kanala dönüşür ve maksiller kemikte orbita kenarından aşağıda infraorbital foramen olarak açılır. İnferior oftalmik venden kaynaklanan damarlar bu fissür ile pterjoid venöz pleksus ile birleşir, gene trigemirıal sinirin maksiller dalı bu fissürden geçerek infraorbital foramenden yüze çıkar. Maksiller sinüs ile komşu olan kemik yapı oldukça incedir, ve burada künt travmalar sonucu Blow out kırıklarına yol açabilir. Blow out kırıkları sonucu kişide diplopi (çift görme), enoftaimus (gözün orbitaya doğru içe çökük olması), hipoestezi (his azalması) ve maksiller sinüsde röntgende havalanma azlığı veya hava sıvı seviyesi görünümü oluşabilir. Orbital Duvarlar Globu korurlar Tepesi optik kanalda olan bir piramit şeklindedir Üst duvar: Frontal kemik, sfeneoid kemiğin küçük kanadı, İç duvar: Maksilla, lakrimal, etmoid ve sfenoid kemik, Alt duvar: Maksilla ve palatin ve zigomatik kemik, Dış duvar: Zigomatik kemik ve sfenoid kemiğin büyük kanadı ndan oluşmuştur. 13

14 Orbita delikleri, kanalları ve yarıkları Optik kanal, supraorbital çentik, infraorbital kanal, inferior ve superior fissürler şekilde gösterilmiştir. Optik foramen: Sfenoid kemiğin gövdesinde, orbita apeksindedir. Orbita apeksi ile orta kraniyal fossayı birbirine bağlar mm. uzunluğundadır. İçinden oftalmik arter, optik sinir ve karotid. pleksususndan gelen sempatik sinirler geçer. Supraorbital foramen (sup-raorbital çentik): Üst orbital kenarın iç 1/3 ünde bulunur. Bu bölgeden kan damarları ve 5. kraniyal sinirin (Trigeminal sinir) bir dalr ol-an Supraorbital sinir geçer. Anterior (ön) etmoidal foramen: Frontal ve etmoidal birleşim yerlerinde bulunur. Ön kemiklerin etmoidal arterleri ve sinirleri icerir. Posterior (arka) etmoidal foramen: Orbital medial ve superior duvarlarının birleşim yerinde bulunur. Frontal kemikte bulunan bu foramenden posterior etmoidal artier ve sinirler geçer. Zigomatik foramen: Zigomatik kemiğin temporalinde bulunur. Buradan Zigomatik sinirin Zigomatikofasial ve Zigomatikotemporal dalları ile Zigomatik arter geçer. Fissura orbitalis superior: Sfenoidin büyük ve küçük kanatları arasındadır. Optik foramenin alt temporalinde yer alır. Oküler adalelerin köken aldığı Zinn halkası tarafından lateral ve medial iki kısma ayrılır. Zinn halkasının içinden III.(Okülomotor), VI. (Abdusens) sinirler, V.(Trigeminal) sinirin oftalmik bölümünün tüm dalları (lakrimal ve frontal dalları hariç), superior oftalmik ven ve sempatik sinirler geçer. Halkanın dış, üst kısmından IV.(Troklear) sinir ve V. sinirin (akrimal ve frontal dalları geçer. Optik kanal, Supraorbital tentik, infraorbital kana~, inferior ve superior fissürlerin orbita içindeki yerleşimleri Şekil 2.2 de gösterilmiştir. Şekil 2.2: Optik kanal, Supraorbital çentik, infraorbital kanal, inferior ve superior fissürlerin orbita içindeki yerleşimleri Fissura orbitalis inferior: Sfenoidin büyük kanadıyla maksiller kemik arasındadır. İçinden V. Sinirin maksiller dalı ve infraorbital ven geçer, İnfraorbital ven buradan geçerek kavernöz siriüse dökülür. Nazolakrimal kanal: Lakrimal fossadan burunda inferior meatusa uzanan kemik kanaldır. Lakrimal sistemin drenaj sisteminin bir parçasıdır. İnfraorbital kanal: Orbita alt duvarında bulunan infraorbital yarığın öne devam ederken bir kanal haline gelmesiyle oluşur. Alt orbital kenarın yaklaşık 4 mm altından çıkar. İçerisinden 5. kraniyal Sinirin bir dalı olan infraorbital sinir geçer. 14

15 Orbital foramenler Optik foramen: Sfenoid kemiktedir. İçerisinde optik sinir ve oftalmik arter vardır. Superior orbital fissür.: Sfenoidin büyük ve küçük kanatları arasındadır. III, IV, V, VI. sinirler geçer İnferior orbital fissür: Sfenoidin büyük kanadı ile maksiller kemik arasında V in dalı maksiller sinir ve infraorbital ven geçer E Orbitanın arterleri: İnternal karotis arter sisteminden köken alan oftalmik arter aracılığı ile göz beslenmesi sağlanır. Yüzeysel fasiyal arterler aracılığı ile eksternal karotis arter sistemi ile anastomoz yapar. Bu yüzeysel arterler konjonktiva, göz kapakları ve lakrimal sistemi besleyen eksternal karotis arterden köken alan küçük arterlerdir. Orbitanın esas arteri olan oftalmik arter, optik kanal yoluyla optik sinirle birlikte optik kanaldan orbitaya girer ve burada dallarını vererek orbitayı ve göz küresini besler. Genellikle ilk dal olarak retinayı besleyen santral retinal arteri verir. Orbita arterleri Şekil 2.3 de gösterilmiştir. Şekil 2.3: Orbita arterlerinin dağılımı Orbitanın venleri: Orbitanın venöz drenajı temelde superior ve inferior oftalmik venler aracılığı ile olur. Superior oftalmik ven superior oftalmik fissürden, inferior oftalmik ven ise inferior orbital fissürden geçerek kavernöz sinüse drene olurlar. Superior oftalmik ven yüzün ve burun sırtının dolaşımını sağlayan anguler ven ile anastomoz yapar. Bu anastomoz yolu ile yüzdeki enfeksiyonların orbitaya taşınabileceği hatırda tutulmalıdır Orbitanın lenf sistemi: Orbitada lenf yolları ve nodulleri yoktur. Sadece göz kapaklarında ve konjonktivada lenf damarları bulunur. Alt ve üst göz kapaklarının dış 2/3 ü yüzeysel parotis lenf nodlarına, iç 1/3 ü submandibular lenf nodlara drene olur. ÖZET Orbita, göz küresini, ilgili kasları, sinirleri, ve bağ dokusunu içeren, kafatası kemiklerinden oluşan ve kafatasımızın üst 1/3 kısmında yer alan boşluktur. Bir yetişkinde orbita nın hacmi yaklaşık 30 cm3 tür. Orbita girişinde 35 mm. yüksekliğe ve 45 mm. genişliğe sahiptir. Orbitayı maksilla, frontal, zigomatik, palatin, sfenoid, etmoid, lakrimal kemik oluşturur. Orbital duvarlar globu korurlar. Lateral duvar en güçlü ve kalın duvardır. Optik foramen, superior orbital fissür ve inferior orbital fissür orbitayı kraniyal fossaya bağlar. Orbitanın esas arteri olan oftalmik arter, optik kanal yoluyla optik sinirle birlikte optik kanaldan orbitaya girer ve burada dallarını vererek orbitayı ve göz küresini besler. Orbitanın venöz drenaji temelde superior ve inferior oftalmik venler aracılığı ile olur. Orbitada lenf yolları ve nodulleri yoktur. 15

16 2. ÜNİTE İLE İLGİLİ SORULAR Soru 1: Aşağıdakilerden hangisi orbita içindeki oluşumlardan değildir? a) Bulbus okuli b) Glandula lakrimalis c) Ekstraoküler kaslar d) Nazolakrimal sistem e) Maksiller sinüs Soru 2: Erişkinde ortalama orbita hacmi ne kadardır? a) 10 cm 3 b) 20 cm 3 c) 30 cm 3 d) 40 cm 3 e) 50 cm 3 Soru 3: Erişkinde ortalama orbita derinliği kaç mm dir? a) b) c) d) e) Soru 4: Aşağıdaki kemiklerden hangisi orbita oluşumunda yer almaz? a) Maxilla b) Frontal c) Zigomatik d) Temporal e) Palatin Soru 5: Orbitanın en kalın ve en güçlü duvarı hangisidir? a) Üst b) Alt c) İç d) Dış e) Hiçbiri Soru 6: Aşağıdakilerden hangisi orbitanın üst duvarında yeralır? a) Maxilla b) Zigomatik c) Sfenoid kemiğin küçük kapadı d) Sfenoid kemiğin büyük kapadı e) Palatin kemik 16

17 Soru 7: Aşağıdakilerden hangisi üst orbital fissürden geçmez? a) Üçüncü kraniyal sinir b) Dördüncü kraniyal sinir c) Besinci kraniyal sinir d) Altıncı kraniyal sinir e) Yedinci kraniyal sinir Soru 8: Orbitanın arterleri hangi arter sisteminden köken alır? a) Eksternal karotik arter b) Femoral arter c) Radial arter d) İnternal karotik arter e) Hiçbiri 17

18 Ünite 3 Kranİyal Sİnİrler ÜNİTENİN AMAÇLARI Bu üniteyi çalıştıktan sonra Kraniyal sinirler hakkında bilgi edineceksiniz. ÜNİTENİN İÇİNDEKİLER Kraniyal Sinirler (Kafa Çiftleri) Otonom Sinir Sistemi ÜNİTENİN ÇALIŞILMASINA İLİŞKİN ÖZEL UYARILAR Önceki ünitelerdeki bilgileri gözden geçiriniz 18

19 3.1 KRANİYAL SİNİRLER (KAFA ÇİFTLERİ) 12 kraniyal sinirden 6 sı direkt olarak gözü veya etraf dokularını inerve eder (2-7. kraniyal sinirler). Koku alma ile ilgili olan 1. Kraniyal sinirin (Olfaktor sinir) tümörleri gözle ilgili semptomlar verebildiğinden gözcüler için bu sinirde önem taşımaktadır Gözle ilgili olan kraniyal sinirler Gözle ilgili olan kraniyal sinirler şunlardır II. Kraniyal sinir: (Optik sinir) III. Kraniyal sinir: (Okülomotor sinir) IV. Kraniyal sinir: (Troklear sinir) V. Kraniyal sinir: (Trigeminal sinir) VI. Kraniyal sinir: (Abdusens sinir) VII. Kraniyal sinir: (Fasiyal sinir) II. Kraniyal sinir: (Optik sinir) Retinadaki gangliyon hücrelerinin aksonlarından oluşan sinir lifleri optik diskte birleşerek optik siniri oluştururlar. Optik sinirde yaklaşık olarak milyon sinir lifi vardır. Beynin bir uzantısı olarak düşünebileceğimiz optik sinir optik diskten kiyazmaya kadar uzanır. Uzunluğu mm arasındadır. Dört bölüm olarak incelenebilir. Optik sinirin bölümleri Şekil 3.1 de görülmektedir Göz içi parçası (papilla, optik disk) Ortalama 1.5 mm çapında ve 1 mm uzunluğundadır. Retinada sinir lifi tabakasını oluşturan aksonlar papilla hizasına gelince sklerada bulunan lamina kribrozaya doğru yönelirler. Şekil 3.1: Optik sinirin bölümleri Lamina kribroza denilen skleradaki deliklerden geçen lifler daha sonra orbital parçayı oluştururlar. Optik sinirin bu bölümü miyelinsizdir. Optik diskin ortasında içinden santral retinal arter ve venin geçtiği beyaz renkte fizyolojik çukurluk vardır. Bu çukurluğun çapının optik disk çapına oranı cup/disk (c/d) oranı olarak bilinir. Glokomun tanı ve takibinde önemlidir. Orbital parça Bu bölümde sinir lifleri myelinlenir ve optik sinirin kalınlığı artar. 3-4 mm çapa ulaşır. Optik sinirin orbital kısmı göz küresinin hareketlerine uymak için S şeklinde kıvrımlıdır ve yaklaşık 3 cm uzunluğundadır. Orbital apekste, oftalmik arter ve superior oftalmik ven optik sinir ile yakın komşuluk içerisindedir. Oftalmik arter, göz küresine yaklaşık 1 cm uzaklıkta iken optik sinirin dura kılıfını deler ve optik sinirin içerisine girer bundan sonra artık, santral retinal arter olarak adlandırılır. 19

20 Optik kanal parçası: Yaklaşık 5-7 mm uzunluğundadır. Optik kanalın içerisinde oftalmik arter ile birlikte geçer. Kafa içi parçası: Bu bölümde optik sinir artık kafatası içine girmiştir. Optik kiyazmaya kadar mm uzunluğa sahiptir. Optik sinirin orbita ve kanal içi bölümleri beynin zarlarının uzantısı olan duramater, araknoid ve piyamater ile sarılıdır. Kafaiçi parçası ise sadece piyamater ile kaplıdır. III. Kraniyal sinir: Okulomotor sinir, orta beyinden köken alır, kavernöz sinüsün lateralinden geçtikten sonra intrakonai alana girmeden önce superior ve inferior olmak üzere iki dala bölünür. Üst dal superior rektus (SR), ve levatör kasını innerve eder. İnferior dal ise inferior rektus (İR), medial rektus (MR) ve inferior oblik (İO) kaslarını innerve eder. İnferior dal içerisinde Edingher-Westphal nukleusundan köken alan parasempatik lifler vardır, bunlar silier ganglionda sinaps yaptıktan sonra kısa silier sinirler olarak göz küresine girer ve silier cisme ve pupillaya giderler. Hasarlandıklarında akomodasyon ve miyozis bozulur. IV. Kraniyal sinir: (Troklear sinir) Sadece üst oblik kası inerve eder. Beynin arka yüzünden çıkan ve liflet-i beyinde çaprazlaşan tek kastır. V. Kraniyal sinir (Trigeminal sinir) Orbifanın duyusal inervasyonu, trigeminal sinir tarafından sağlanır. Yüz ve kafanın sensitif siniri olmakla birlikte çiğneme kaslarının motor liflerini de içermektedir. Lifleri Gasser ganglionunda toplandıktan sonra üç ana sinire ayrılır. Oftalmik sinir Mandibular sinir Maksiller sinir Oftalmik sinir ise Orbitaya girmeden hemen önce üç dala ayrılır Frontal Lakrimal Nazosiliyer Frontaf sinir daha sonra Supraorbital ve Supratroklear sinirlere ayrılır. Supraorbital sinir alın, kafa ve üst kapağı inerve eder. Supratroklear sinir ise yine kafa, üst kapak ve konjonktivayı inerve eder. Lakrimal sinir a1t ve üst göz kapağının deri ve konjonktivasını inerve eder. Aynı zamanda gözyaşı bezinin salgılama fonksiyonlarını da kontrol eder. Nazosiliyer sinir ise göz küresinin sensitif inervasyonunu sağlar. Bu sinirden çıkan iki uzun siliyer sinir kısa siliyer sinirlerle birlikte sklerayı delerek göz içine girerler. Hem sensitif hem sempatik lifleri içerirler şekil 3.2: Orbitanın sensitif sinirleri 20

21 VI. Kraniyal sinir (Abdusens sinir): Sadece latereal rektus kasını uyarır. Kafa travmalarında ve kafa içi basınç artışlarında en fazla etkilenen sinirdir. VII. Kraniyal sinir (Fasiyal sinir): Yüz ve kafanın motor siniridir. Fasiyal sinirin, temporal ve zigomatik dalları gözü kapatan orbikülaris kasını, frontal kası ve kaş kaslarını inerve eder. Bu sinirin paralizisi halinde göz kapakları kapatılamaz ve gözlerin açıkta kalarak çeşitli problemlerin oluşmasına yol açar. 3.2 OTONOM SİNİR SİSTEMİ İstem dışı meydana gelen ve insan organizmasının devamı, korunması ve çevreye uyabilmesi için gerekli bir çok fonksiyonu sağlayan ve santral sinir sisteminden yapı ve işleyiş şekli bakımından farklı bir sistemdir. Vücutta kalp atışlarını, sindirim sisteminin çalışması gibi önemli rolleri bulunan otonom sinir sistemi, gözde de önemli rollere sahiptir. Birbirine zıt olarak çalışan parasempatik ve sempatik sistem olarak iki ana bölümü vardır. Gözün intraoküler kasları, bütün göz damarlarının inervasyonu, göz yaşı sekresyonu ve orbita çevresi derinin terlemesi otonom sinir sistemi ile kontrol edilir. Bunların içerisinde en önemlilerinden birisi, pupilla reaksiyonu ve ona bağlı reflekslerinde oynadığı roldür. Otonom sinir sisteminin orbitada yer alan önemli kontrol noktalarından birisi de Siliyer gangliondur. Siliyer ganglion optik foramenin 6-8 mm önünde lateral rektusla optik sinir arasında yer alır. Bu gangliondan çıkan kısa siliyer sinirler sempatik, duyusal ve parasempatik lifler içerirler. ÖZET 12 kraniyal sinirden 6 sı direkt olarak gözü veya etraf dokularını inerve eder. Gözle ilgili olan kraniyal sinirler şunlardır: II. Kraniyal sinir: (Optik sinir), III. Kraniyal sinir: (Okülomotor sinir), IV. Kraniyal sinir: (Troklear sinir), V. Kraniyal sinir: (Trigeminal sinir), VI. Kraniyal sinir: (Abdusens sinir) VII. Kraniyal sinir: (Fasiyal sinir). II. Kraniyal sinir: (Optik sinir) Retinadaki gangliyon hücrelerinin aksonlarından oluşan sinir lifleri optik diskte birleşerek optik siniri oluştururlar. III. Kraniyal sinir: Okulomotor sinir, orta beyinden köken alır, Üst dal superior rektus (SR), ve levatör kasını innerve eder. İnferior dal ise inferior rektus (İR), medial rektus (MR) ve inferior oblik (İO) kaslarını innerve eder. IV. Kraniyal sinir: (Troklear sinir) Sadece üst oblik kası inerve eder. Beynin arka yüzünden çıkan ve lifleri beyinde çaprazlaşan tek kastır. V. Kraniyal sinir (Trigeminal sinir) Orbitanın duyusal inervasyonu, trigeminal sinir tarafından sağlanır. VI. Kraniyal sinir (Abdusens sinir): Sadece lareal rektus kasını uyarır. Kafa travmalarında ve kafa içi basınç artışlarında en fazla etkilenen sinirdir. VII. Kraniyal sinir (Fasiyal sinir) Yüz ve kafanın motor siniridir. Gözün intraoküler kasları, bütün göz damarlarının inervasyonu, göz yaşı sekresyonu ve orbita çevresi derinin terlemesi otonom sinir sistemi ile kontrol edilir. Bunların içerisinde en önemlilerinden birisi, pupilla reaksiyonu ve ona bağlı reflekslerinde oynadığı roldür. 3. ÜNİTE İLE İLGİLİ SORULAR 21