T.C. MALİYE BAKANLIĞI

Transkript

1 T.C. MALİYE BAKANLIĞI YILLIK EKONOMİK RAPOR 2009 i

2 Yıllık Ekonomik Rapor 2009 Yıllık Ekonomik Rapor, Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı internet sitesinde ( yer almaktadır. ii

3 İÇİNDEKİLER I YILI GENEL EKONOMİK HEDEFLERİ... 1 II. MİLLİ GELİR... 5 A. GENEL GÖRÜNÜM... 7 B. GAYRİ SAFİ YURTİÇİ HASILA Üretim Yönünden GSYH Harcamalar Yönünden GSYH C. SEKTÖREL GELİŞMELER Tarım Sanayi i. İmalat Sanayi ii. Madencilik ve Taşocakçılığı iii. Enerji Hizmetler III. İŞGÜCÜ VE İSTİHDAM A. DÜNYADA İŞGÜCÜ PİYASASI VE İŞSİZLİK B. YURTİÇİ İSTİHDAM C. TÜRKİYE İŞ KURUMU ÇALIŞMALARI IV. KAMU MALİYESİ A. GENEL GÖRÜNÜM B YILI MERKEZİ YÖNETİM BÜTÇE PERFORMANSI C. 1. Bütçe Açığı ve Faiz Dışı Fazla Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Giderleri i. Ekonomik Sınıflandırmaya Göre Merkezi Yönetim Bütçe Giderleri ii. Fonksiyonel Sınıflandırmaya Göre Merkezi Yönetim Bütçe Giderleri Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri YILI OCAK-EYLÜL DÖNEMİ MERKEZİ YÖNETİM BÜTÇE GERÇEKLEŞMELERİ Bütçe Açığı ve Faiz Dışı Fazla Yılı Ocak-Eylül Dönemi Merkezi Yönetim Bütçe Giderleri Yılı Ocak-Eylül Dönemi Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri Yılı Ocak-Eylül Döneminde Gerçekleştirilen Vergi Düzenlemeleri iii

4 Yıllık Ekonomik Rapor 2009 D. ÖZELLEŞTİRME GELİRLERİ E. VERGİ YÜKÜ Türkiye de ve OECD Ülkelerinde Vergi Yükü İstihdam Üzerindeki Vergi Yükü F. VERGİ ESNEKLİĞİ V. DEVLET BORÇLARI A. GENEL GÖRÜNÜM Makroekonomik Çerçeve ve Borç Yönetimi Kamu Finansmanı ve Merkezi Yönetim Borç Stoku B. BORÇ DİNAMİKLERİ VE RİSK ANALİZİ Borç Yükünün Analizi Borçlanma Performansı ve Risk Primi C. BORÇ STOKU İç Borç Stoku Dış Borç Stoku D. BORÇ STOKUNUN YAPISI Merkezi Yönetim Borç Stokunun Yapısı İç Borç Stokunun Yapısı Toplam Dış Borç Stokunun Yapısı VI. PARA, BANKA VE SERMAYE PİYASALARI A. PARA VE KUR POLİTİKALARI Genel Çerçeve TCMB Analitik Bilançosu ve Para Arzları B. BANKACILIK SEKTÖRÜ Sektörün Genel Görünümü Bankacılık Sektörü Bilanço Büyüklükleri C. SERMAYE PİYASALARI İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) i. İMKB İşlem Hacmi ii. İMKB 100 Endeksi iii. İMKB de Sektör Payları iv. İMKB de Yabancı Yatırımcıların Payı v. MSCI Endeksleri Döviz Kurlarındaki Gelişmeler i. Döviz Kurları iv

5 ii. Reel Efektif Döviz Kuru Endeksi İstanbul Altın Borsası (İAB) Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası (VOB) Finansal Yatırım Araçlarının Reel Getirileri VII. FİYATLAR A. GENEL GÖRÜNÜM B. TÜKETİCİ FİYATLARINDAKİ GELİŞMELER C. ÜRETİCİ FİYATLARINDAKİ GELİŞMELER VIII. DIŞ TİCARET VE ÖDEMELER DENGESİ A. GENEL GÖRÜNÜM B. DIŞ TİCARET İhracat İthalat Dış Ticaret Dengesi Dış Ticaret Hacmi İhracatın İthalatı Karşılama Oranı Dış Ticaret Endeksleri Ülkeler İtibarıyla Dış Ticaret i. Ülkelere Göre İhracat ii. Ülkelere Göre İthalat C. ÖDEMELER DENGESİ Cari İşlemler Hesabı Sermaye ve Finans Hesabı IX. DÜNYA EKONOMİSİ A. DÜNYA EKONOMİSİNDE GENEL DURUM Krizin 2008 ve 2009 Yıllarında Seyri Finans Piyasaları Büyüme İşsizlik Kamu Maliyesi Enflasyon Emtia Fiyatları i. Petrol Fiyatları ii.petrol Dışı Emtia Fiyatları v

6 Yıllık Ekonomik Rapor 2009 B. BÖLGELER İTİBARIYLA EKONOMİK DURUM Gelişmiş Ülkeler i. ABD ii. Euro Bölgesi iii. İngiltere iv. Japonya Yükselen Piyasalar ve Gelişmekte Olan Ülkeler i. BRIC Ülkeleri ii. Diğer Yükselen Piyasalar ve Gelişmekte Olan Ülkeler vi

7 SUNUŞ Bu rapor, Türkiye ve dünya ekonomisi hakkında bilgi vermek amacıyla, 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanununun 18 inci maddesi gereğince 2010 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Kanunu Tasarısı ekinde sunulmuştur. vii

8 viii Yıllık Ekonomik Rapor 2009

9 2 0 I 0 9 TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELER 1

10 2 Yıllık Ekonomik Rapor 2009

11 Temel Ekonomik Göstergeler TEMEL EKONOM K GÖSTERGELER Gerçekle me 2010 Hedef GSYH (Cari Fiyatlarla, Milyon TL) Büyüme H z (Yüzde) 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 4,7 0,9-10,6 3,5 MERKEZ YÖNET M BÜTÇE G DERLER (Milyon TL)** Faiz Hariç Bütçe Giderleri I-II. Personel ve Sos. Güv. Primleri III. Mal ve Hizmet Al mlar IV. Cari Transferler V. Sermaye Giderleri VI. Sermaye Transferleri VII. Borç Verme VIII. Yedek Ödenekler Faiz Giderleri MERKEZ YÖNET M BÜTÇE GEL RLER (Milyon TL)* I. Vergi Gelirleri II. Vergi D Gelirler Bütçe Dengesi (Milyon TL) Faiz D Denge (Milyon TL) Kamu Kesimi Borçlanma Gere i (Milyon TL) Kamu Kesimi Borçlanma Gere i/gsyh (Yüzde) 9,98 7,32 3,63-0,07-1,88 0,07 1,62 4,15 Toplam D Borç Stoku (Milyon Dolar) Haz Merkezi Yönetim ç Borç Stoku (Milyon TL) A u Emisyon (Milyon TL) Rezerv Para (Milyon TL) Para Arz ( M1) (Milyon TL)** Para Arz (M2) (Milyon TL)** GSYH Deflatörü (Yüzde Art ) (1998 Bazl ) 37,4 23,3 12,4 7,1 9,3 6,2 11,7 5,0 TÜFE De i im Yüzdesi (Y ll k) 29,7 18,4 9,3 7,7 9,7 8,4 10,1 5,3 5,3 hracat (Milyar Dolar) 36,1 47,3 63,2 73,5 85,5 107,3 132,0 64,6 107,5 thalat (Milyar Dolar) 51,6 69,3 97,5 116,8 139,6 170,1 202,0 87,6 153,0 hracat / thalat (Yüzde) 69,9 68,1 64,8 62,9 61,3 63,1 65,4 73,8 70,3 D Ticaret Dengesi (Milyar Dolar) -15,5-22,1-34,4-43,3-54,0-62,8-69,9-23,0-45,5 Cari lemler Dengesi (Milyar Dolar) -0,6-7,5-14,4-22,1-32,1-38,2-41,7-6,6-18,0 TCMB Brüt Döviz Rezervleri (Milyar Dolar) 26,8 33,6 36,0 50,5 60,9 73,3 71,0 Ham Petrol Fiyat (Brent, Dolar / Varil) 29,0 30,0 40,0 59,0 61,0 68,1 97,1 Ortalama Dolar Kuru 1,5058 1,4931 1,4223 1,3408 1,4311 1,3015 1,2929 1,4770 Dönem Sonu Dolar Kuru 1,6345 1,3958 1,3421 1,3430 1,4131 1,1647 1,5123 1,4820 (*) Bütçe verileri Merkezi Yönetim Bütçe gerçekle melerini içermektedir. Bütçe Gelirleri red ve iadeler hariç net rakamlard r. (**) Para arzlar 2005 y l ndan itibaren yeni sunuma göre haz rlanm t r. Oc-Haz Eylül Eylül Ocak- Eylül Ocak-A ustos Eylül 70,4 75,2 3

12 4 Yıllık Ekonomik Rapor 2009

13 2 0 II 0 9 MİLLİ GELİR 5

14 6 Yıllık Ekonomik Rapor 2009

15 Milli Gelir MİLLİ GELİR A. GENEL GÖRÜNÜM Türkiye de 2002 y l ndan sonra sağlanan siyasi istikrar, uygulanan sağl kl ekonomi ve sağlam maliye politikalar ile yap sal reformlar n sayesinde y llar aras nda yüksek büyüme oranlar elde edilmiştir. Ancak dünya ekonomisinde 2007 y l n n ortalar ndan itibaren baş gösteren küresel kriz, kredi kanallar n t kayarak ve likiditeyi azaltarak reel sektörü etkilemeye başlam şt r. Türkiye nin kendi iç dinamiklerinden kaynaklanmamas na rağmen küresel ekonominin önemli bir oyuncusu olmas nedeniyle 2008 y l n n son çeyreğinden itibaren küresel kriz, Türkiye ekonomisini etkisi alt na alm şt r. Bunun neticesinde, 2002 y l ndan bu yana 27 çeyrek devam eden büyüme dönemi sona ermiştir. Krizin etkilerini hafifletmeye yönelik önlemler, iyileşen güven ortam ve yap sal reform sürecinin h zland r lmas yla birlikte Türkiye ekonomisinin birçok ülkeden daha erken bir toparlanma yaşayacağ beklenmektedir. Ayr ca bankac l k sektörünün sağlam yap s ve tarihinin en düşük seviyesine gerileyen faiz oranlar yla birlikte kredi piyasas ndaki olumlu gelişmeler, bu toparlanmay h zland racakt r. Türkiye ekonomisinin 2010 y l nda tekrar büyüme sürecine girmesi, 2011 y l ndan itibaren ise büyümenin ivme kazanmas öngörülmektedir. Bu öngörüler çerçevesinde, dönemini kapsayan Orta Vadeli Programda (OVP), 2010 y l için yüzde 3,5, 2011 y l için yüzde 4 ve 2012 y l için ise yüzde 5 büyüme hedeflenmektedir. B. GAYRİ SAFİ YURTİÇİ HASILA Türkiye ekonomisi, 2001 y l nda gerçekleşen yüzde 5,7 lik küçülmenin ard ndan 2008 y l na kadar yüksek oranl büyüme h zlar na ulaşm şt r y l nda yüzde 0,9 oran nda gerçekleşen büyümeye rağmen, ekonomi döneminde ortalama yüzde 5,8 oran nda büyümüştür. 7

16 Yıllık Ekonomik Rapor 2009 Kaynak: TÜ K Gayri Safi Yurtiçi Has la Cari Fiyatlarla Sabit Fiyatlarla Büyüme Oran (Milyon TL) (Milyon TL) (Yüzde) , , , , , , , , , , y l n n ilk çeyreğinde GSYH, yüzde 7,2 büyüdükten sonra küresel krizin etkilerinin hissedilmeye başlamas yla ikinci ve üçüncü çeyrekte s ras yla yüzde 2,8 ve yüzde 1 oran nda büyümüştür. Krizin reel sektöre yans mas yla birlikte iç ve d ş talep daralm ş ve sanayi üretimi düşmüştür. Bunun sonucunda GSYH dördüncü çeyrekte yüzde 6,5 oran nda gerilemiştir Cari Fiyatlarla (Milyon TL) Gayri Safi Yurtiçi Has la Büyüme Oran (Yüzde) Sabit Fiyatlarla (Milyon TL) Büyüme Oran (Yüzde) I , ,2 II , ,8 6 Ayl k , ,9 III , ,0 IV , ,5 Y ll k , ,9 I , ,3 II , ,0 6 Ayl k , ,6 Kaynak: TÜ K 2008 y l nda sabit fiyatlarla GSYH yüzde 0,9 büyüyerek milyon TL ye ulaşm şt r. Cari fiyatlarla GSYH yüzde 12,7 büyüyerek milyon TL olmuştur y l n n ilk alt ayl k döneminde GSYH yüzde 10,6 küçülmüştür. Böylece, sabit fiyatlarla GSYH milyon TL, cari fiyatlarla GSYH ise milyon TL olmuştur. 8

17 Milli Gelir SEÇİLMİŞ ÜLKELER VE TÜRKİYE DE BÜYÜME Grafikte, IMF nin Dünya Ekonomik Görünümü Raporu nda yer alan seçilmiş baz ülkelerdeki büyüme oranlar y llar itibar yla gösterilmektedir. Grafikte de görüldüğü gibi, 2009 y l çoğu ülke için daralman n yaşanacağ zor bir y l olacakt r. Ayr ca söz konusu raporda, ekonomilerdeki toparlanman n zaman alacağ öngörülmektedir. Seçilmi Ülkelerde GSYH Büyümesi (Yüzde) 15 13, ,0 8,5 9,4 8,9 7,3 5,4 3,0 8,1 5,6-7,5 7,9 7,2 2,1-3,6 5,7 5,1 4,7-0,7 0,9-6,0 3,6 0,9-3,8 3,3 1,3-7,3 2,6 2,5 0,7 1,2-4,4-5,3 2,3-0,7-5,4 2,1 0,4 1,6-1,0-2,7-5, ,0-14, ,5 Çin Hindistan Letonya Rusya Ukrayna Estonya Brezilya Türkiye spanya Meksika ngiltere Almanya Japonya ABD talya Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Ekim Rapora göre, Türkiye 2008 y l nda olduğu gibi 2009 y l nda da dünyan n en büyük 17. ekonomisi olma durumunu koruyacakt r. 1. Üretim Yönünden GSYH 2008 y l nda küresel kriz, üretim yönünden sanayi sektörünü ve hizmetler sektörünü olumsuz etkilemiştir. Sektörlerin büyüme h zlar nda ciddi düşüşler yaşanm şt r. Sanayi sektöründeki yavaşlamada imalat sanayi etkili olmuştur. Hizmetler sektöründe, inşaat ve ticarette negatife dönen büyüme h zlar ile gayrimenkul, kiralama ve iş faaliyetleri gibi alt sektörlerin büyüme h zlar ndaki yavaşlama etkili olmuştur. Tar m sektörü ise, büyüme h z nda art ş gösteren tek sektör olmuştur. Bu art ş, baz etkisi ve uygun hava koşullar ndan kaynaklanm şt r. 9

18 Yıllık Ekonomik Rapor 2009 GSYH Büyümesine Sektörel Katk lar (Puan) Ocak Ocak- Haziran Haziran Hizmetler 4,4 3,6 6,1 5,4 4,6 3,8 0,3 2,9-6,9 Sanayi 0,7 1,9 2,9 2,2 2,2 1,5 0,3 1,9-3,9 Tar m 1,0-0,2 0,3 0,8 0,1-0,7 0,3 0,1 0,2 Kaynak: TÜ K Tar m Sanayi Hizmetler Kurakl ğ n etkisiyle 2007 y l nda daralan tar m sektörü, 2008 y l nda iklim koşullar ndaki iyileşmeyle birlikte yüzde 3,5 oran nda büyümüştür. Ancak, sektörün GSYH içindeki pay düşük olduğundan, 2008 y l nda büyümeye katk s s n rl düzeyde kalm ş ve 0,3 puan olmuştur. Sanayi sektörü, 2002 y l nda başlayan yüksek oranl büyüme sürecinin lokomotifi olmuştur. Ancak küresel kriz sürecinde d ş talebin düşmesiyle azalan ihracat, imalat sanayinde yüksek oranl yavaşlamaya neden olmuştur. İmalat sanayindeki bu yavaşlama ve enerji sektöründeki gerilemeye bağl olarak 2008 y l nda sanayi sektörü büyüme h z, 4,7 puanl k düşüşle yüzde 1,1 düzeyinde gerçekleşmiştir. Sektörün büyümeye katk s ise 0,3 puan olmuştur. Hizmetler sektörü büyüme h z 2008 y l nda 5,6 puanl k azal şla yüzde 0,4 olarak gerçekleşmiştir. Bu azal şta inşaat ve ticaret sektörlerindeki daralman n etkili olduğu görülmektedir. Hizmetler sektörünün büyümeye katk s ise önemli ölçüde düşerek 0,3 puan olmuştur y l n n ilk alt ayl k döneminde tar m sektörü yüzde 4,3 büyürken, sanayi sektörü yüzde 13,8, hizmetler sektörü yüzde 10,4 küçülmüştür. GSYH nin yüzde 10,6 oran nda küçülmesinde, tar m sektörünün 0,2, sanayi sektörünün -3,9 ve hizmetler sektörünün -6,9 puan katk s olmuştur. 10

19 Milli Gelir Gayri Safi Yurtiçi Has la Büyüme H zlar ( İktisadi Faaliyet Kollar na Göre, 1998 Fiyatlar yla, Yüzde) I II III IV Y ll k Tar m 8,8-2,0 2,8 7,2 1,4-6,7 5,4-0,3 5,4 2,4 3,5 1,7 4,3 Tar m, avc l k ve ormanc l k 9,3-2,2 2,7 6,6 1,3-7,0 6,3-0,7 5,5 3,3 3,9 1,8 4,0 Bal kç l k -10,7 5,1 9,6 29,8 4,1 0,7-7,7 11,8-6,9-10,4-5,7 0,7 9,7 Sanayi 2,7 7,8 11,3 8,6 8,3 5,8 9,0 5,0 0,7-9,6 1,1 6,9-13,8 Madencilik ve Taşocakç l ğ -2,4-2,2 3,4 9,0 5,2 8,1 8,4 7,7 3,9 2,7 5,4 8,0-14,3 İmalat Sanayi 2,9 8,4 11,9 8,2 8,4 5,6 9,1 4,8 0,3-10,8 0,8 6,9-14,4 Elektrik, gaz, buhar ve s cak su üretimi ve dağ t m 3,3 4,9 7,1 14,1 8,6 6,8 8,3 5,9 4,0-1,2 3,7 7,0-6,0 Hizmetler 10,1 5,7 9,8 8,5 7,2 6,0 6,5 2,3 0,1-6,5 0,4 4,4-10,4 İnşaat 13,9 7,8 14,1 9,3 18,5 5,7-3,3-5,2-9,8-14,0-8,2-4,3-19,9 Ticaret 5,9 8,3 12,7 8,2 5,8 5,3 9,2 4,2-1,8-13,9-0,9 6,6-18,6 Toptan ve perakende ticaret 6,9 11,4 13,8 9,5 6,3 5,7 9,9 4,5-1,5-15,9-1,1 7,1-20,6 Oteller ve Lokantalar 1,5-6,2 6,8 0,4 2,5 2,1 2,2 1,5-3,0 3,5 0,1 1,8 2,5 Ulaşt rma, depolama ve haberleşme 12,1 8,9 10,7 11,7 6,8 7,1 7,9 4,2 1,2-7,4 1,3 6,0-14,5 Mali arac kuruluşlar n faaliyetleri -6,0-5,1 14,0 13,6 14,0 9,8 9,3 9,6 8,0 9,4 9,1 9,4 9,2 Konut Sahipliği 3,5 3,2 3,8 3,6 2,7 2,1 1,5 1,6 2,5 3,5 2,3 1,6 4,6 Gayrimenkul, kiralama ve iş faaliyetleri 11,8 4,9 13,2 10,2 12,6 13,9 7,4 9,4 7,6 3,6 6,8 8,3 0,9 Kamu yönetimi ve savunma, zorunl sosyal güvenlik 0,5-0,7 3,1-5,0 0,1 1,2 6,5-0,3-2,8 0,6 0,9 3,0 1,0 Eğitim 4,6 0,2 1,1 4,3 5,2 4,8 1,4 0,7-1,2 1,5 0,7 1,1 0,2 Sağl k İşleri ve Sosyal Hizmetler 8,0 0,8-1,1 17,8 3,9 1,7 5,5 2,6 1,9 1,9 3,0 4,1 0,9 Diğer sosyal, toplumsal ve kişisel hizmet faaliyetleri 7,0-0,3 4,7 5,3 9,1 5,4 3,1 3,1 0,2 0,6 1,7 3,1-2,4 Eviçi personel çal şt ran hanehalklar 12,2 3,1 12,7 10,8 13,5 12,2 6,8 7,9 5,7 2,8 5,7 7,2-0,8 Sektörler Toplam 5,2 4,5 9,6 8,5 7,5 4,8 7,0 3,7 1,2-5,1 1,5 5,3-9,0 Dolayl ölçülen mali arac l k hizmetleri -8,1-7,1 14,7 14,3 17,4 9,0 8,0 9,9 6,7 9,2 8,4 8,9 8,6 Vergi-Sübvansiyon 6,8 6,4 9,9 10,9 6,6 5,9 9,9-2,6 2,4-10,1-0,3 3,4-14,4 Gayri Safi Yurtiçi Has la (Al c fiyatlar yla) 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 4,7 7,2 2,8 1,0-6,5 0,9 4,9-10, Ocak- Haziran 2009 Ocak- Haziran Kaynak: TÜ K 11

20 Yıllık Ekonomik Rapor 2009 Gayri Safi Yurtiçi Has la Sektör Katk lar ( ktisadi Faaliyet Kollar na Göre, 1998 Fiyatlar yla, Puan) I II III IV Y ll k Tar m 1,0-0,2 0,3 0,8 0,1-0,7 0,2 0,0 0,8 0,2 0,3 0,1 0,2 Tar m, avc l k ve ormanc l k 1,1-0,3 0,3 0,7 0,1-0,7 0,3 0,0 0,8 0,3 0,3 0,1 0,2 Bal kç l k 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0-0,1 0,0 0,0 0,0 Sanayi 0,7 1,9 2,9 2,2 2,2 1,5 2,5 1,4 0,2-2,6 0,3 1,9-3,9 Madencilik ve Ta ocakç l 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,1-0,1 malat Sanayi 0,7 1,9 2,7 1,9 2,0 1,3 2,3 1,2 0,1-2,6 0,2 1,8-3,7 Elektrik, gaz, buhar ve s cak su üretimi ve da t m 0,1 0,1 0,1 0,3 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,0 0,1 0,1-0,1 Hizmetler 4,4 3,6 6,1 5,4 4,6 3,8 4,4 1,5 0,0-4,2 0,3 2,9-6,9 n aat 0,7 0,4 0,8 0,5 1,1 0,4-0,2-0,3-0,6-0,9-0,5-0,3-1,2 Ticaret 0,9 1,2 1,9 1,3 0,9 0,8 1,4 0,6-0,3-2,1-0,1 1,0-2,8 Toptan ve perakende ticaret 0,8 1,4 1,7 1,2 0,8 0,8 1,4 0,6-0,2-2,1-0,1 1,0-2,9 Oteller ve Lokantalar 0,0-0,2 0,2 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0-0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 Ula t rma, depolama ve haberle me 1,5 1,2 1,5 1,6 1,0 1,0 1,2 0,6 0,2-1,1 0,2 0,9-2,2 Mali arac kurulu lar n faaliyetleri -0,6-0,4 1,1 1,1 1,2 0,9 0,9 0,9 0,7 1,0 0,9 0,9 0,9 Konut Sahipli i 0,2 0,2 0,2 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,1 0,1 0,2 Gayrimenkul, kiralama ve i faaliyetleri 0,3 0,1 0,4 0,3 0,4 0,4 0,3 0,3 0,2 0,1 0,2 0,3 0,0 Kamu yönetimi ve savunma, zorunl sosyal güvenlik 0,0 0,0 0,1-0,2 0,0 0,0 0,2 0,0-0,1 0,0 0,0 0,1 0,0 E itim 0,1 0,0 0,0 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Sa l k leri ve Sosyal Hizmetler 0,1 0,0 0,0 0,2 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 Di er sosyal, toplumsal ve ki isel hizmet faaliyetleri 0,1 0,0 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 Eviçi personel çal t ran hanehalklar 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Sektörler Toplam 5,1 4,3 9,3 8,2 7,3 4,7 6,8 3,6 1,2-5,0 1,4 5,2-8,8 Dolayl ölçülen mali arac l k hizmetleri -0,5-0,4 0,7 0,7 0,9 0,5 0,5 0,6 0,4 0,6 0,5 0,5 0,5 Vergi-Sübvansiyon 0,6 0,5 0,8 0,9 0,6 0,5 0,9-0,2 0,2-0,9 0,0 0,3-1,2 Gayri Safi Yurtiçi Has la (Al c fiyatlar yla) 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 4,7 7,2 2,8 1,0-6,5 0,9 4,9-10, Ocak- Haziran 2009 Ocak- Haziran Kaynak: TÜ K 12

21 Milli Gelir 2. Harcamalar Yönünden GSYH Kamu gelir ve harcama politikalar, d ş ve iç talepteki daralman n ekonomik faaliyetler üzerindeki olumsuz etkisinin azalt lmas nda etkin bir rol üstlenmiştir. Bu çerçevede, özel tüketim ve yat r mlardaki keskin düşüşü azalt c, kamu tüketim ve yat r m harcamalar n art r c önlemler al nm şt r. Ancak bu politikalar k sa vadeli, kriz dönemine özgü politikalard r. OVP de krizden ç k ş ve sonras ndaki büyüme sürecinin yine özel sektör öncülüğünde gerçekleştirilmesi hedeflenmektedir. Ayr ca kamu kesiminin artan kaynak kullan m ndaki pay n azaltmak, maliye politikas n n temel hedefi olarak belirlenmiştir y l nda, harcamalar yönünden GSYH nin en büyük paya sahip bileşenleri, yüzde 68,9 ile özel tüketim harcamalar ve yüzde 20 ile özel sektör sabit sermaye yat r mlar olmuştur. Bu durum, özel sektörün GSYH büyümesine katk s n n ne denli büyük olduğunu göstermektedir ve 2004 y llar nda yüzde 10 un üzerinde gerçekleşen özel tüketim büyüme h z, sonraki y llarda kademeli olarak azalarak 2008 y l nda yüzde -0,1 olarak gerçekleşmiştir. Ayn y lda kamu tüketimi ise yüzde 1,9 büyümüştür. Sabit sermaye yat r mlar, döneminde ortalama yüzde 16,8 oran nda büyüyerek yüksek oranl büyümeye önemli bir katk yapm şt r. Ancak sabit sermaye yat r mlar 2008 y l nda yüzde 5 küçülmüştür y l nda gerçekleşen düşük büyüme oran nda, özel sektör sabit sermaye yat r mlar etkili olmuştur. Özel sektör tüketimi, kamu sektörü tüketimi ve sabit sermaye yat r mlar ile net ihracat ve stok değişimi ise büyümeye olumlu etki yapm şt r. Kamu sektörünün büyümeye katk s 0,6 puan iken özel sektörün katk s -1,7 puan olmuştur. 13

22 Yıllık Ekonomik Rapor 2009 GSYH Büyümesine Katk lar (Puan) Ocak-2009 Ocak- Haziran Haziran Net hracat -2,2-3,3-2,4-1,4-0,3-1,2 1,7-0,2 5,2 Stok De i meleri 2,1-0,4-1,9 0,1-0,1 0,6 0,3 1,8-5,4 Kamu 1,0-0,9 0,4 1,0 0,9 0,8 0,6 0,5 0,7 Özel Yat r mlar 2,0 3,1 5,6 3,1 3,1 0,6-1,7 0,4-7,0 Özel Tüketim 3,2 6,8 7,7 5,6 3,3 3,8 0,0 2,4-4,0 Kaynak: TÜ K Kriz öncesinde ihracatta ayl k olarak yüzde 30 lar n üzerinde art şlar yaşan rken, krizle birlikte yüzde 30 dan fazla düşüşler görülmeye başlam şt r. İhracattaki bu düşüş, üretim ve stok seviyesine büyük ölçüde etki yapm şt r. Stoklardaki bu küçülme, özel yat r mlardan sonra 2009 y l n n ilk alt ayl k döneminde ekonominin daralmas nda etkili olan en önemli faktör olmuştur. 14

23 Milli Gelir Gayri Safi Yurtiçi Has la Büyüme H zlar (Harcamalar Yöntemine göre, 1998 Fiyatlar yla, Yüzde) I II III IV Y ll k 2008 Ocak- Haziran 2009 Ocak- Haziran Yerleşik Hanehalklar n n Tüketimi 4,7 10,2 11,0 7,9 4,6 5,5 5,7 1,2-1,3-5,3-0,1 3,4-5,7 Yerleşik ve Yerleşik Olmayan Hanehalk. Yurtiçi Tüketimi 4,9 9,2 10,2 7,5 4,6 4,7 5,6 0,7-1,7-4,7-0,2 3,1-5,4 Yerleşik Olmayan Hanehalk.Yurtiçi Tüketimi (Eksi) 7,8-2,8-0,5 3,0 0,9-7,1 0,4-11,2-8,7 9,0-4,0-6,5 8,3 Yerleşik Hanehalklar n n Yurtd ş Tüketimi 13,9 0,1 3,7 6,6-13,9 6,8-1,5-15,2-26,4-1,2-11,4-9,1 24,6 Devletin Nihai Tüketim Harcamalar 5,8-2,6 6,0 2,5 8,4 6,5 5,5-3,4 2,6 3,4 1,9 0,6 2,7 Maaş, Ücret 1,6 1,1 0,2-0,8 0,4 1,1 0,4-0,3-2,1 0,6-0,4 0,1 1,0 Mal ve Hizmet Al mlar 12,8-8,1 15,5 7,1 19,0 12,6 13,1-6,5 7,8 5,6 4,2 1,2 4,6 Gayri Safi Sabit Sermaye Oluşumu 14,7 14,2 28,4 17,4 13,3 3,1 8,7-1,0-7,5-17,7-5,0 3,6-26,0 Kamu Sektörü 8,3-15,1-6,6 25,0 2,6 6,3 18,3 14,9 5,3 15,9 13,1 16,2 13,3 Makine- Teçhizat 27,5-23,3-6,8 34,8-18,5 12,7 29,2 36,5 24,8 17,0 22,3 34,5-7,7 İnşaat 2,4-12,0-6,5 21,7 10,4 4,5 17,3 11,3 1,3 15,1 10,4 13,8 16,7 Özel Sektör 16,9 23,7 36,1 16,2 15,0 2,6 7,7-3,3-9,6-23,9-7,7 2,0-31,6 Makine- Teçhizat 16,2 30,9 48,2 21,4 12,2 0,6 17,7 0,0-7,8-25,8-4,9 8,0-32,5 İnşaat 17,9 15,0 19,8 7,6 20,3 6,2-6,8-9,3-12,8-20,6-12,5-8,0-29,9 Mal ve Hizmet İhracat 6,9 6,9 11,2 7,9 6,6 7,3 13,0 3,6 3,0-8,5 2,3 8,1-10,6 Mal ve Hizmet İthalat (-) 20,9 23,5 20,8 12,2 6,9 10,7 14,0 1,8-3,4-23,7-3,8 7,6-25,9 Gayri Safi Yurtiçi Has la 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 4,7 7,2 2,8 1,0-6,5 0,9 4,9-10,6 Kaynak: TÜ K 15

24 Yıllık Ekonomik Rapor 2009 Gayri Safi Yurtiçi Has la Katk lar (Harcamalar Yöntemine göre, 1998 Fiyatlar yla, Puan) I II III IV Y ll k 2008 Ocak- Haziran 2009 Ocak- Haziran Yerle ik Hanehalklar n n Tüketimi 3,2 6,8 7,7 5,6 3,3 3,8 4,2 0,9-0,8-3,7 0,0 2,4-4,0 Yerle ik ve Yerle ik Olmayan Hanehalk. Yurtiçi Tüketimi 3,6 6,6 7,6 5,7 3,4 3,4 4,2 0,5-1,3-3,4-0,1 2,3-3,9 Yerle ik Olmayan Hanehalk.Yurtiçi Tüketimi (Eksi) 0,5-0,2 0,0 0,2 0,0-0,3 0,0-0,4-0,5 0,3-0,2-0,2 0,2 Yerle ik Hanehalklar n n Yurtd Tüketimi 0,1 0,0 0,0 0,0-0,1 0,0 0,0-0,1-0,1 0,0-0,1-0,1 0,1 Devletin Nihai Tüketim Harcamalar 0,7-0,3 0,6 0,3 0,8 0,6 0,5-0,4 0,2 0,4 0,2 0,1 0,3 Maa, Ücret 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0-0,1 0,0 0,0 0,0 0,1 Mal ve Hizmet Al mlar 0,6-0,4 0,6 0,3 0,8 0,6 0,5-0,3 0,3 0,4 0,2 0,1 0,2 Gayri Safi Sabit Sermaye Olu umu 2,4 2,5 5,4 3,9 3,2 0,8 2,2-0,3-1,7-4,7-1,3 0,9-6,6 Kamu Sektörü 0,3-0,6-0,2 0,7 0,1 0,2 0,4 0,5 0,2 0,7 0,4 0,5 0,4 Makine- Teçhizat 0,3-0,3-0,1 0,3-0,2 0,1 0,1 0,2 0,1 0,3 0,2 0,1 0,0 n aat 0,1-0,4-0,2 0,5 0,3 0,1 0,4 0,3 0,0 0,4 0,3 0,3 0,5 Özel Sektör 2,0 3,1 5,6 3,1 3,1 0,6 1,7-0,7-1,9-5,3-1,7 0,4-7,0 Makine- Teçhizat 1,1 2,2 4,3 2,6 1,6 0,1 2,4 0,0-1,0-3,6-0,7 1,1-4,7 n aat 1,0 0,9 1,3 0,5 1,5 0,5-0,6-0,8-1,0-1,7-1,0-0,7-2,2 Mal ve Hizmet hracat 1,6 1,6 2,7 1,9 1,6 1,8 3,1 0,9 0,7-2,2 0,6 2,0-2,7 Mal ve Hizmet thalat (-) 3,8 4,9 5,1 3,3 1,9 3,0 4,1 0,5-1,0-7,4-1,1 2,2-7,9 Gayri Safi Yurtiçi Has la 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 4,7 7,2 2,8 1,0-6,5 0,9 4,9-10,6 Kaynak: TÜ K 16

25 C. SEKTÖREL GELİŞMELER Milli Gelir 2008 y l nda tar m sektörü büyürken, sanayi ve hizmetler sektörlerinin büyüme h z yavaşlam şt r. Tar m, sanayi ve hizmetler sektörleri, s ras yla yüzde 3,5, 1,1 ve 0,4 oran nda büyümüştür Y l GSYH Sektör Paylar (1998 Fiyatlar yla, Yüzde) 9,2 26,8 64 Kaynak: TÜ K Tar m Sanayi Hizmetler Ekonomik faaliyetlere göre GSYH içinde en büyük pay, yüzde 64 ile hizmetler sektörüne aittir. Sanayi sektörünün pay ise yüzde 26,8 dir. Tar m sektörünün GSYH içindeki pay bir önceki y la göre artarak yüzde 9,2 olmuştur. Gayri Safi Yurtiçi Has la Sektör Paylar (1998 Fiyatlar yla, Yüzde) 2008 I II III IV Y ll k 2008 Ocak- Haziran 2009 Ocak- Haziran Tar m 12,2 11,4 10,7 10,6 10,0 8,9 4,3 7,0 15,3 9,4 9,2 5,6 6,6 Sanayi 25,1 25,7 26,1 26,2 26,5 26,8 28,5 28,8 24,6 25,8 26,8 28,6 27,6 Hizmetler 62,7 63,0 63,2 63,3 63,5 64,3 67,3 64,3 60,1 64,8 64,0 65,8 65,9 Kaynak: TÜ K 1. Tar m Tar m sektörü, GSYH içinde en az paya sahip sektör olmas na rağmen istihdamdaki önemini sürdürmektedir. Tar m sektörü iklim koşullar n takip ettiğinden istikrars z bir görünüm sergilemekte ve ekonomik gelişmeleri takip etmekten ziyade iklim koşullar ndan etkilenmektedir. 17

26 Yıllık Ekonomik Rapor y l nda kurakl k nedeniyle üretim düşüşleri yaşan rken, iklim koşullar n n 2008 y l nda daha uygun olmas sayesinde tah l, sebze ve meyve üretiminde art ş gerçekleşmiştir. Ancak iklim koşullar ndan kaynaklanan nedenlerle bölgesel tar msal üretim seviyeleri farkl l k göstermeye devam etmiştir. Tar m sektöründe dikkat çeken bir diğer husus, tar m alanlar nda daralma gözlenmesine rağmen, tar msal üretimin artmas d r. verimlilik art r c politikalar gösterilebilir. Bunun nedeni olarak, tar mda uygulanan Tar m Sektörünün Gayri Safi Yurtiçi Has la İçindeki Pay (1998 Fiyatlar yla, Yüzde) I II III IV Y ll k 2008 Ocak- Haziran Tar m 12,2 11,4 10,7 10,6 10,0 8,9 4,3 7,0 15,3 9,4 9,2 5,6 6, Ocak- Haziran Tar m, avc l k ve ormanc l k 11,9 11,1 10,4 10,2 9,7 8,6 4,0 6,7 15,1 8,8 8,9 5,4 6,3 Bal kç l k 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,2 0,1 0,6 0,3 0,2 0,3 Kaynak: TÜ K 2008 y l n n ilk çeyreğinde yüzde 5,4 büyüyen tar m sektörü, ikinci çeyrekte yüzde 0,3 küçülmüş; üçüncü ve dördüncü çeyreklerde ise s ras yla yüzde 5,4 ve yüzde 2,4 büyümüştür. Y l n tamam nda ise sektörün büyüme h z yüzde 3,5 olmuştur. Tar m, avc l k ve ormanc l k alt sektörü yüzde 3,9 büyürken, bal kç l k alt sektörü ise yüzde 5,7 küçülmüştür. Tar m Sektörü Büyüme H z ( 1998 Fiyatlar yla, Yüzde Değişim ) I II III IV Y ll k 2008 Ocak- Haziran 2009 Ocak- Haziran Tar m 8,8-2,0 2,8 7,2 1,4-6,7 5,4-0,3 5,4 2,4 3,5 1,7 4,3 Tar m, avc l k ve ormanc l k 9,3-2,2 2,7 6,6 1,3-7,0 6,3-0,7 5,5 3,3 3,9 1,8 4,0 Bal kç l k -10,7 5,1 9,6 29,8 4,1 0,7-7,7 11,8-6,9-10,4-5,7 0,7 9,7 Kaynak: TÜ K 2008 y l nda tar m sektörünün ekonomik büyümeye olan katk s, geçmiş y llarla k yasland ğ nda 2005 y l ndan sonra elde edilen en yüksek katk değeridir. Tah l ürünlerinden buğday n üretim miktar, 2008 y l nda bir önceki döneme göre yüzde 3,2 artm şt r. Diğer yandan Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yaşanan kurakl k ve Doğu 18

27 Milli Gelir Anadolu Bölgesindeki üretim kay plar nedeniyle arpa üretimi, yüzde 18,9 azalm şt r. M s r üretimi yüzde 20,9 gibi yüksek oranl bir art ş kaydetmiştir. Baklagillerin üretiminde ise Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yaşanan kurakl k nedeniyle düşüş yaşanm şt r. K rm z mercimek üretimi yüzde 79,1 gibi çok yüksek bir oranda düşerken, diğer bakliyatlar n üretim miktarlar ndaki art ş s n rl kalm şt r. Tah llar Tar msal Üretim (Bin Ton) (Yüzde Değişim) (*) (*) Buğday ,5 2,4-6,9-13,9 3,2 15,4 Arpa ,1 5,6 0,5-23,5-18,9 21,6 M s r ,1 40,0-9,3-7,2 20,9-0,6 Baklagiller ve Yumru Bitkiler Mercimek (K rm z ) ,0 8,3 11,6-12,4-79,1 221,4 Nohut ,3-3,2-8,0-8,4 2,5 11,1 Kuru Fasulye ,0-16,0-6,7-21,3 0,3 2,2 Patates ,4-14,8 7,5-3,9-0,7-2,4 Soğan (Kuru) ,6 1,5-14,7 5,3 7,9-7,3 Sanayi Bitkileri Şeker Pancar ,1 12,3-4,8-14,1 24,8 5,9 Pamuk (Kütlü) ,7-8,8 13,8-10,8-20,0 3,5 Tütün ,4 1,0-27,4-24,0 25,2-9,0 Yağl Tohumlar Ayçiçeği ,5 8,3 14,7-23,6 16,1 5,8 Yerf st ğ ,9 6,3-8,9 11,6-1,3 3,9 Soya ,2-42,0 63,1-35,2 12,4-18,2 Meyvesi Yenen Sebzeler Meyveler Domates ,9 6,5-1,9 0,9 10,5-0,6 Üzüm ,8 10,0 3,9-9,7 8,5 2,8 İncir ,8 3,6 1,8-27,6-2,4 1,4 Turunçgiller ,8 7,6 10,6-7,2 1,3 6,3 F nd k ,1 51,4 24,7-19,8 51,1-37,6 Elma ,2 22,4-22,1 22,8 1,9 7,9 Zeytin ,2-25,0 47,2-39,1 36,1-17,7 Çay ,2 7,9-5,9 2,2-3,9 0,0 Kaynak: TÜ K * 2009 y l birinci tahmin sonuçlar Tar msal destekleme ödemeleri 2008 y l nda bir önceki y la göre yüzde 5,2 artarak 5,8 milyar TL ye yükselmiştir. Tar msal destekleme ödemeleri içinde en yüksek paylar, yüzde 22,8 ile hayvanc l k destek ödemeleri ve yüzde 19,5 ile doğrudan gelir desteği ödemelerinden oluşmuştur. Doğrudan gelir desteği uygulamas na son verildiğinden, 2009 y l nda doğrudan gelir desteği ödemesi sadece 1 milyon TL olarak görülmektedir. 19

28 Yıllık Ekonomik Rapor 2009 Y llara Göre Tar msal Desteklemeler (Milyon TL) Dağ l m (Yüzde) Destek Konusu * Bitkisel Üretim ,7 19,6 22,7 14,9 Hayvanc l k ,6 14,3 13,0 22,8 Doğrudan Gelir Desteği ,5 55,9 29,6 19,5 Mazot Desteği ,0 0,0 8,6 8,1 Kimyevi Gübre Desteği ,4 0,0 6,2 5,9 Hububat Primi ,7 5,9 7,9 11,5 Çay Desteği ,9 1,7 1,6 1,7 Sigorta ,0 0,0 0,6 0,9 K rsal Kalk nma** ,0 0,0 1,4 1,9 Kurakl k*** ,0 0,0 4,9 9,2 Tar m Reformu Projesi ,0 0,0 0,4 0,6 Diğer ,3 2,5 3,2 3,0 GENEL TOPLAM ,0 100,0 100,0 100,0 Kaynak: Tar m ve Köy leri Bakanl * 31 Eylül 2009'a kadar yap lan ödemeleri kapsamaktad r. ** 31A ustos 2009'a kadar yap lan ödemeleri kapsamaktad r. *** 15 Eylül 2009'a kadar yap lan ödemeleri kapsamaktad r. ORTAK TARIM POLİTİKASI Avrupa Birliği nin Ortak Tar m Politikas, hem tar m n son derece hayati bir işlev olan beslenme ile doğrudan bağlant l olmas, hem de Avrupa Birliği bütçesinin en büyük k sm n n Ortak Tar m Politikas na ayr lmas nedeniyle ayr bir önem taş maktad r. Avrupa Birliği, Ortak Tar m Politikas ile Birlik içindeki olas g da yetersizliklerinin önüne geçmeyi, verimli, sağl kl ve çevre dostu bir üretim altyap s na kavuşmay ve Avrupa Birliği nin g da alan ndaki d şa bağ ml l ğ n ortadan kald rmay hedeflemektedir y l nda yürürlüğe giren Roma Anlaşmas nda yer alan ve 1962 y l nda yürürlüğe giren Ortak Tar m Politikas n n temel amaçlar aşağ daki gibi s ralanabilir: Teknik ilerlemenin özendirilmesi, tar msal üretimin rasyonelleştirilmesi ve üretim faktörlerinin, özellikle işgücünün optimal kullan m n n ve verimliliğin art r lmas, Tar msal nüfusun yaşam düzeyinin, özellikle tar mda çal şanlar n gelirinin art r lmas yoluyla yükseltilmesi, Tar m ürünleri piyasas nda istikrar n sağlanmas, Düzenli bir ürün arz n n garanti alt na al nmas, Tar m ürünlerinin tüketicilere uygun fiyatlarla ulaşt r lmas n n sağlanmas d r. 20

29 Milli Gelir Ortak Tar m Politikas üç temel ilke üzerine oturmuştur: Tek Pazar İlkesi; Üye ülkelerde tar m ürünlerinin serbest dolaş m n engelleyen tüm k s tlamalar n kald r larak tek bir pazar oluşturulmas n öngörmekte, bunun için ortak fiyat ve rekabet kurallar n, üye ülkelerde istikrarl bir döviz kurunu ve d ş pazarlara karş s n rlarda ortak bir korumay gerektirmektedir. Topluluk Tercihi İlkesi; Birlik içinde üretilen ürünlere öncelik tan nmas n amaçlamakta, bunun için AB tar m ürünlerinin ithalata karş korunmas n, ihracat n n ise sübvanse edilmesini gerektirmektedir. Ortak Mali Sorumluluk İlkesi; Ortak Tar m Politikas na ilişkin tüm harcamalar n, Birlik üyeleri taraf ndan ortaklaşa üstlenilmesini amaçlamaktad r. 2. Sanayi Sanayi sektörünün pay, GSYH nin dörtte birinden fazlas n oluşturmaktad r. Sanayi Üretim Endeksi (2005=100) ,8 115,3 114,2 117, Kaynak: TÜ K 100, Ocak- A ustos 99, Ocak- A ustos Sanayi sektörünün GSYH içindeki pay, 2008 y l nda bir önceki y lda olduğu gibi yüzde 26,8 olarak gerçekleşmiştir. Alt sektörler itibar yla, madencilik ve taşocakç l ğ sektörünün pay yüzde 0,8, imalat sanayi sektörünün pay yüzde 24 ve enerji sektörünün pay ise yüzde 2,1 olmuştur. 21

30 Yıllık Ekonomik Rapor 2009 Sanayi Sektörünün Gayri Safi Yurtiçi Has la İçindeki Pay ( 1998 Fiyatlar yla, Yüzde ) I II III IV Y ll k 2008 Ocak- Haziran 2009 Ocak- Haziran Sanayi 25,1 25,7 26,1 26,2 26,5 28,5 28,8 24,6 25,8 26,8 28,6 27,6 Madencilik ve Taşocakç l ğ 0,8 0,8 0,7 0,7 0,7 0,7 0,8 0,9 0,8 0,8 0,8 0,7 İmalat Sanayi 22,3 23,0 23,5 23,5 23,8 26,0 25,9 21,8 22,5 24,0 25,9 24,8 Elektrik, gaz, buhar ve s cak su üretimi ve dağ t m 1,9 1,9 1,8 1,9 2,0 1,8 2,0 1,9 2,5 2,1 1,9 2,0 Kaynak: TÜ K 2008 y l n n ilk çeyreğinden itibaren küresel kriz reel sektöre de yans m ş ve sanayi üretimi ciddi boyutlarda etkilenmiştir. Sanayi sektörü büyüme h z, 2008 y l n n çeyrek dönemleri itibar yla s ras yla yüzde 9, yüzde 5, yüzde 0,7 ve yüzde -9,6 olarak gerçekleşmiştir. Böylece 2008 y l nda sanayi sektöründe büyüme yüzde 1,1 olmuştur. Alt sektörler itibar yla madencilik ve taşocakç l ğ sektörü büyüme h z yüzde 5,4, imalat sanayi sektörü büyüme h z yüzde 0,8 ve enerji sektörü büyüme h z yüzde 3,7 olarak gerçekleşmiştir y l n n alt ayl k döneminde ise sanayi sektörü üretimi yüzde 13,8 azalm şt r. Alt sektörler itibar yla madencilik ve taşocakç l ğ yüzde 14,3, imalat sanayi yüzde 14,4 ve enerji yüzde 6 küçülmüştür. KISA DÖNEMLİ EKONOMİK GÖSTERGELERİN MEVSİM VE TAKVİM ETKİLERİNDEN ARINDIRILMASI Mevsimsellik, bir zaman serisinde her y l ayn dönemde tekrar eden hareketler olarak tan mlanabilir. Ekonomik değişkenlerdeki mevsimsel yap n n tespiti, mevcut ekonomik gelişmelerin daha sağl kl analiz edilmesinde önemli bir rol oynamaktad r. Ekonomik faaliyetteki eğilimlerin sağl kl bir şekilde değerlendirilmesinde incelenen göstergenin; hava koşullar gibi doğal faktörler yan nda sosyal ve kültürel gelenekler gibi mevsimsel etkilerden ar nd r lmas büyük önem taş maktad r. Mevsimsellikten ar nd rma, zaman serisindeki mevcut mevsimsel bileşenin istatistiksel bir yöntem kullanarak belirlenmesi ve bu mevsimsel etkinin zaman serisinden ayr şt r lmas işlemidir. Mevsimsellik, takvim günü etkileri ad alt nda s n fland r lan ve hafta sonlar n n yan s ra resmi ve hareketli tatil günleri taraf ndan belirlenen ayl k çal şma günü say s ndan da 22

31 Milli Gelir etkilenmektedir. Bu nedenle, bir önceki y l n ayn dönemi ile yap lan karş laşt rmalarda çal şma günü farkl laşmas ndan kaynaklanan takvim etkilerinin de incelenen seriden ayr şt r lmas gerekmektedir. AYLIK VE YILLIK DEĞİŞİMLER Ekonomik serilerde ayl k ve y ll k değişimlerin sağl kl bir şekilde yorumlanabilmesi için, bir önceki döneme/aya göre yap lacak karş laşt rmalarda mevsim ve takvim etkilerinden ar nd r lm ş göstergelerin kullan lmas, bir önceki y l n ayn dönemine/ay na göre yap lacak karş laşt rmalarda ise takvim etkisinden ar nd r lm ş göstergelerin kullan lmas daha anlaml olacakt r. Mevsimsel ve Takvimsel Etkilerden Ar nd r lm Sanayi Üretim Endeksi 130,0 120,0 110,0 100,0 90,0 80,0 70,0 Tem.08 A u.08 Eyl.08 Eki.08 Kas.08 Ara.08 Oca.09 ub.09 Mar.09 Nis.09 May.09 Haz.09 Tem.09 Toplam Sanayi Üretim Endeksi Takvim Etkisinden Ar nd r lm Endeks Mevsim ve Takvim Etkilerinden Ar nd r lm Endeks Kaynak: TÜ K Ar nd r lmam ş sanayi üretim endeksi Temmuz ay nda 110,3 olarak gerçekleşirken, takvim etkisinden ar nd r lm ş endeks 107,4, mevsim ve takvim etkilerinden ar nd r lm ş endeks ise 101,2 olarak gerçekleşmiştir. Takvim etkisinden ar nd r lm ş endeks 2009 y l Temmuz ay nda bir önceki y l n ayn ay na göre yüzde 9,4 azal rken, mevsim ve takvim etkisinden ar nd r lm ş endeks bir önceki aya göre yüzde 0,8 art ş göstermiştir. 23

32 Yıllık Ekonomik Rapor 2009 Mevsimsel ve Takvimsel Etkilerden Ar nd r lm GSYH Büyüme H z (Yüzde) I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II Kaynak: TÜ K Ar nd r lmam GSYH Takvim etkisinden ar nd r lm GSYH Mevsim ve takvim etkilerinden ar nd r lm GSYH Ar nd r lmam ş GSYH 2009 y l II. dönemde yüzde 7 azal rken, takvim etkisinden ar nd r lm ş GSYH bir önceki y l n ayn dönemine göre yüzde 6,6 azalm ş, mevsim ve takvim etkilerinden ar nd r lm ş GSYH ise bir önceki döneme göre yüzde 7,1 art ş göstermiştir. i. İmalat Sanayi İmalat sanayi, sanayi sektörünün önemli bir bölümünü oluşturmaktad r. Bu nedenle sanayi sektörünün büyümesi imalat sanayine paralellik arz etmektedir. İç ve d ş talepteki daralma sonucunda, imalat sanayi büyüme h z durma noktas na gelmiştir. İmalat sanayi, 2008 y l n n çeyrek dönemleri itibar yla s ras yla yüzde 9,1, yüzde 4,8 ve yüzde 0,3 büyümüştür. Dördüncü üç ayl k dönemde ise yüzde 10,8 azalm şt r. Y lsonu itibar yla imalat sanayi yüzde 0,8 büyümüştür. İmalat sanayi üretiminin önemli bir pay n ihracat edilebilen imalat mallar oluşturmaktad r. Küresel krizin yaratt ğ d ş talep daralmas nedeniyle imalat sanayi ihracat miktar, 2009 y l n n ilk sekiz ay nda bir önceki y l n ayn dönemine göre yüzde 30 oran nda bir azal ş göstermiştir. Bu durum imalat sanayi büyüme h z ndaki azal ş n etkenlerinden birisi olmuştur. Sektörel büyüme h zlar ndaki farkl l klar, sektörlerin kendine özgü yap sal özelliklerinden de kaynaklanmaktad r. Nitekim imalat sanayi grubunda en yüksek büyüme, ağaç ve 24

33 Milli Gelir mantar ürünleri imalat nda görülürken, en büyük düşüş ise yüzde 26,1 lik oranla radyo, TV ve haberleşme cihazlar imalat nda gerçekleşmiştir. İmalat Sanayi Üretim Endeksi (2005=100) (Bir Önceki Y l n Ayn Dönemine Göre Yüzde Değişim ) Ocak- Ağustos 2009 Ocak- Ağustos İmalat Sanayi 7,7 6,6-1,8 3,6-17,7 G da Ürünleri ve İçecek İmalat 5,5 3,0 4,1 4,4-3,2 Tütün Ürünleri İmalat 9,8 0,2 7,0 6,2-2,7 Tekstil Ürünleri İmalat 2,3 0,6-10,7-8,2-16,6 Giyim Eşyasi İmalat -3,6 6,6-12,0-11,5-13,0 Derinin İşlenmesi, Bavul, Çanta vb. 18,1-5,9-5,3-6,1-11,3 Ağaç ve Mantar Ürünleri İmalat (Mob. Hariç) 31,1 9,6 10,6 14,7-2,6 Kağ t ve Kağ t Ürünleri İmalat 8,0 6,5 3,0 6,2-5,0 Bas n ve Yay m İmalat 9,2 5,7-2,0-0,1-4,5 Kok Kömürü, Rafine Edilmis Petrol Ürünleri İmalat 3,8 0,3-2,4 3,6-28,3 Kimyasal Madde Ürünleri İmalat 11,2 8,7-0,3 5,7-5,0 Plastik-Kaucuk Ürünleri İmalat 5,3 8,1-3,3 2,1-16,3 Metalik Olmayan Diger Min. Mad. İmalat 10,4 2,1-1,8 1,7-17,6 Ana Metal Sanayi 13,9 10,7-2,0 6,3-22,0 Metal Esya Sanayi Mak. Techizat Haric 11,6 8,6-6,8 0,4-27,3 B.Y.S Makina ve Techizat İmalat 13,8 6,2-4,8-1,9-17,0 Büro, Muhasebe Bilgi İşlem Mak. İmalat 60,2-19,5 6,9 19,6-21,4 B.Y.S Elektrikli Makina Cihazlari İmalat 13,4 17,1 0,5 7,3-22,2 Radyo, TV, Haberlesme Cihazlari İmalat -23,6-20,0-26,1-17,5-22,7 T bbi, Hassas ve Optik Aletleri, Saat İmalat 10,2 10,1 8,8 26,8-13,8 Motorlu Kara Taş t,römork ve Yar Römork İmalat 8,8 9,5 5,9 26,5-43,8 Diğer Ulaş m Araçlar İmalat 21,0 64,1 4,5 3,2-23,3 Mobilya İmalati, B.Y.S Diger İmalat 11,2 13,9 7,3 12,0-10,4 Kaynak: TÜ K İmalat sanayi kapasite kullan m oranlar, gelecek döneme ilişkin sanayi üretiminin göstergesi niteliğindedir. Dolay s yla kapasite kullan m oranlar n n yükselmesi, sanayi üretiminin artacağ n n ve büyümeye olumlu bir etki yapacağ n n işaretidir. 25

34 Yıllık Ekonomik Rapor 2009 malat Sanayi Kapasite Kullan m Oranlar (Yüzde) Kaynak: TÜ K 76,2 82,7 72,2 78,5 83,7 75,3 81,5 84,3 79,9 80,3 86,0 78,8 81,0 89,4 79,6 81,8 88,4 80,7 78,1 86,7 77,0 80,4 91, Ocak- Eylül Toplam Kamu Özel 78,9 68,3 77,7 68, Ocak- Eylül 2006 y l nda yüzde 81 olan imalat sanayi kapasite kullan m oran, 2007 y l nda 0,8 puanl k art şla yüzde 81,8 e yükselmiştir y l na gelindiğinde ise bu oran 3,7 puan azal şla yüzde 78,1 olarak gerçekleşmiştir. Söz konusu y lda, kapasite kullan m oran kamu kesiminde 1,7 puanl k düşüşle yüzde 86,7 ve özel kesimde ise 3,7 puanl k azal şla yüzde 77 olmuştur y l Ocak-Eylül döneminde kapasite kullan m oran, bir önceki y l n ayn dönemine göre kamu kesiminde 13,4 puan azalarak yüzde 77,7, özel kesimde ise 10,8 puanl k azal şla yüzde 68,1 olmuştur. Ayn dönemde toplam kapasite kullan m oran ise 12,1 puan gerilemiş ve yüzde 68,3 seviyesinde gerçekleşmiştir. İmalat Sanayinde Verimlilik ve Üretim Endeks Yüzde Değişim Ocak- Haziran 2009 Ocak- Haziran 2008 Ocak- Haziran 2009 Ocak- Haziran Çal şanlar Endeksi 100,0 102,2 106,3 105,9 108,0 92,4 1,8-11,5 Çal ş lan Saat Endeksi 100,0 101,8 106,4 105,5 108,3 93,2 2,1-14,4 Kişi Baş na K smi Verimlilik Endeksi 100,0 105,4 108,0 106,5 105,4 92,9-0,8-11,8 Saat Baş na K smi Verimlilik Endeksi 100,0 105,8 107,9 106,9 105,1 92,1-0,8-12,3 İmalat Sanayi Üretim Endeksi 100,0 107,7 114,8 112,7 113,8 85,9 1,6-24,5 Kaynak: TÜ K 26

35 Milli Gelir Ekonomideki yap sal değişim sonucunda ortaya ç kan verimlilik art şlar, büyümeyi etkileyen önemli faktörlerden biridir y l nda imalat sanayi üretim endeksi azalm şt r. Bu azalmada, imalat sanayinde çal ş lan saat ve çal şan kişi baş na düşen verimlilikteki düşüşler etkili olmuştur. ii. Madencilik ve Taşocakç l ğ Madencilik sektörü üretim endeksi, 2008 y l nda bir önceki y la göre yüzde 7,5 oran nda art ş göstermiştir. Metal cevheri madenciliği üretimi yüzde 1,7, maden kömürü, linyit ve turba sanayi üretimi yüzde 14, ve ham petrol ve tabii gaz üretimi yüzde 4,6 artm şt r. Madencilik Üretim Endeksi (2005=100) ,0 108,3 117,2 126,0 126,0 117, Kaynak: TÜ K Ocak- A ustos 2009 Ocak- A ustos 2008 y l n n ilk sekiz ayl k döneminde yüzde 10,6 oran nda yükselen madencilik sektörü üretim endeksi, 2009 y l n n ayn döneminde yüzde 6,4 oran nda düşmüştür. Madencilik ve Taşocakç l ğ Üretim Endeksinde Yüzde Değişim (2005=100) Ocak- Ağustos 2009 Ocak- Ağustos Toplam 8,3 8,3 7,5 10,6-6,4 Kömür madenciliği 6,9 12,1 14,0 17,7-1,0 Ham petrol ve doğalgaz ç kar m -3,3-3,5 4,6 2,5 1,9 Metal cevherler madenciliği 25,6 35,1 1,7 10,4-5,4 Diğer madencilik ve taşocakç l ğ 12,5 1,5 5,1 8,3-18,6 Kaynak: TÜ K 27

36 Yıllık Ekonomik Rapor y l n n ilk sekiz ay nda bir önceki y l n ayn dönemine göre metal cevheri madenciliği üretimi yüzde 5,4 ve maden kömürü, linyit ve turba sanayi üretimi yüzde 1 azalm şt r. Ham petrol ve tabii gaz üretiminde yüzde 1,9 art ş yaşanm şt r. iii. Enerji Dünyada nüfus art ş, sanayileşme ve kentleşme olgular, küreselleşme sonucu artan ticaret olanaklar, doğal kaynaklara ve enerjiye olan talebi giderek art rmaktad r. Bu kapsamda enerji arz güvenliği stratejik bir öneme sahiptir. Türkiye, makul maliyetli, verimli ve sürdürülebilir enerji üretimine yönelmektedir. Var olan kaynaklar ndan en üst düzeyde yararlanabilen, enerji çeşitliliğine sahip, etkin ve çevreci bir enerji anlay ş yerleştirilmeye çal ş lmaktad r. Enerji çeşitliliğini sağlayabilmek için, rüzgar enerjisi, jeotermal enerji ve nükleer enerjiden faydalan lmaktad r. Elektrik enerjisi üretiminde, yerli ve yenilenebilir kaynaklar n kullan m na h z verilmektedir. Brüt Elektrik Üretimi (GWh) YILLAR TERMİK PAY (%) HİDROLİK PAY (%) JEO.+RÜZ. PAY (%) TOPLAM ARTIŞ (%) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,6 2009/ , , , Kaynak: TE A Dünyadaki eğilimlere paralel olarak, ülkemizdeki nihai enerji tüketiminde elektrik enerjisinin pay giderek artmaktad r. 28

37 Milli Gelir Net Elektrik Tüketimi (GWh) Mesken Ticaret Resmi Kurum Sanayi Di er Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Net elektrik tüketimi, 2008 y l nda bir önceki y la göre yüzde 4,4 artarak GWh den GWh ye yükselmiştir. Bunun yüzde 46,2 si sanayide, yüzde 24,4 ü meskenlerde, yüzde 14,8 i ticarethanelerde, yüzde 4,3 ü resmi kurumlarda ve yüzde 10 u diğer kesimlerde tüketilmiştir. Toplam tüketimin yüzde 14,4 ünü kay plar oluşturmuştur. Toplam elektrik enerjisi tüketimi içinde tüm sektörlerin pay artm şt r. Ki i Ba na Net Elektrik Tüketimi (KWh/Ki i) Kaynak: TEDA Türkiye de kişi baş na düşen net elektrik tüketim miktar, 2007 y l nda Kwh iken 2008 y l nda Kwh olarak gerçekleşmiştir. 29

38 Yıllık Ekonomik Rapor Hizmetler Hizmetler sektörü, ekonomi içindeki pay en fazla olan ve büyüme ve istihdam n besleyicisi durumundaki sektördür. Bu nedenle, sektörün rekabetçi bir yap ya kavuşturularak geliştirilmesi önem arz etmektedir. Ekonominin gelişimine paralel olarak has la içinde tar m sektörünün pay azal rken, hizmetler sektörünün pay artma eğilimi göstermektedir y l itibar yla GSYH nin yüzde 64 ü hizmetler sektöründen elde edilmektedir. Sektörün 2008 y l büyüme h z yüzde 0,4 olarak gerçekleşirken, sektörün büyümeye katk s ayn dönem için yüzde 0,3 olmuştur. Sektör 2009 y l n n ilk çeyreğinde 13,2 ve ikinci çeyrekte ise yüzde 7,7 oran nda küçülmüştür. Hizmetler sektörünün ekonomik büyümeye olan katk s n, ticaret, ulaşt rma, mali arac kuruluşlar n faaliyetleri ve inşaat sektörleri belirlemektedir. Ticaret sektöründe 2008 y l n n ilk iki çeyreğindeki büyüme h z, s ras yla yüzde 9,2 ve 4,2 olmuştur. Ancak y l n üçüncü çeyreğinden itibaren sektör daralmaya başlam ş ve 2009 y l n n ilk çeyreğinde yüzde 23,7 ye kadar gerilemiştir y l n n ikinci çeyreğinde ise küçülme nisbi olarak azalarak yüzde 13,5 olarak gerçekleşmiştir. Sektörde, rekabeti ve tüketiciyi koruyan, ilgili diğer sektörlerde üretimi destekleyen, kay t d ş l ğ önleyen, sektör içi dengeli gelişmeyi sağlayan bir yap sağlanmaya çal ş lmaktad r. Hizmetler sektörünü oluşturan alt sektörlerden mali arac kuruluşlar n faaliyetleri, 2008 y l nda yüzde 9,1 büyürken, ekonominin ciddi biçimde küçülme yaşad ğ 2008 y l n n son çeyreği ve 2009 y l n n ilk ve ikinci çeyreklerinde büyüme oran na pozitif katk da bulunmuştur. Ulaşt rma sektörü de 2008 y l n n ilk 3 çeyreğini büyüme ile tamamlad ktan sonra son çeyrekte yüzde 7,4 oran nda küçülmüştür y l n n ilk yar s nda küçülme derinleşmiş ve yüzde 14,5 olmuştur. 30

39 Milli Gelir Kurulan ve Kapanan irket Say s (Adet) Kaynak: TÜ K Ocak Ocak- Temmuz Temmuz Kurulan Kapanan Türkiye de ekonomik faaliyetlerin ve girişimciliğin önemli göstergelerinden bir tanesi aç lan şirket say s d r y l sonunda aç lan şirket ve kooperatif say s bir önceki y la göre yüzde 11,5 azalarak olarak gerçekleşmiştir y l n n ilk dokuz ayl k döneminde kurulan şirket say s olmuştur. Bu dönemde kurulan şirketlerin yüzde 93,4 ü limited şirket, yüzde 4,2 si anonim şirkettir. Söz konusu dönemde kapanan şirket say s ise olarak gerçekleşmiştir. Kapanan şirketlerin yüzde 87,9 unu limited şirketler, yüzde 8,4 ünü anonim şirketler oluşturmuştur. Beyaz E ya Sat lar (Bin Adet) Ocak Ocak- Buzdolab Çam. Makinas F r n Bula k Makinas A ustos A ustos Kaynak: Hazine Müste arl 31

40 Yıllık Ekonomik Rapor 2009 Ekonominin talep düzeyini gösteren ve güven göstergelerinden biri olan beyaz eşya sat şlar azalm şt r y l Ocak-Ağustos döneminde geçen y l n ayn dönemine göre buzdolab sat şlar yüzde 11,2, çamaş r makinesi sat şlar yüzde 4,4, f r n sat şlar yüzde 9,3 ve bulaş k makinesi sat şlar yüzde 1,5 azalm şt r. Ham Çelik Üretimi (Bin Ton) Ocak- Kaynak: Demir Çelik Üreticileri Derne i A ustos 2009 Ocak- A ustos Başta otomotiv ve beyaz eşya sektörlerinde olmak üzere sektörlerin en önemli girdilerinden birisi olan ham çelik üretimi, geçen y la göre daha düşük bir seviyede seyretmesine rağmen, Türkiye ham çelik üretiminde halen söz sahibi ülkelerden birisi konumundad r y l nda bin ton olan ham çelik üretimi 2008 y l nda bin ton olarak gerçekleşmiştir y l Ocak-Ağustos döneminde bin ton ham çelik üretimi gerçekleştirilmiştir y l n n ayn dönemiyle karş laşt r ld ğ nda ortaya ç kan azalman n nedeni ise ham çeliğin temel girdi olduğu sektörlerdeki d ş talep daralmas d r. Küresel krizden en fazla etkilenen sektörlerin baş nda otomotiv sektörü gelmektedir. Otomotiv sektörünün ihracata bağ ml olan yap s nedeniyle üretimde keskin düşüşler yaşanm şt r. Özellikle ihracat n yar dan fazlas n n yap ld ğ Avrupa Birliği ülkelerindeki talep düşüşü, otomobil ihracat n ve üretimini etkilemiştir. 32