1954 TEN 1957 YE DOĞRU 9 KRONOLOJİ. Refik Koraltan ın Meclis Başkanlığına Seçilmesi. Celâl Bayar ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi

Transkript

1 1954 TEN 1957 YE DOĞRU 9 KRONOLOJİ 2 Mayıs 1954 Milletvekili Genel Seçimleri 14 Mayıs 1954 Refik Koraltan ın Meclis Başkanlığına Seçilmesi Celâl Bayar ın Cumhurbaşkanı Seçilmesi 17 Mayıs 1954 III. Menderes Hükûmetinin Kurulması 24 Mayıs 1954 Hükûmet Programının Meclise Sunulması 26 Mayıs 1954 Hükûmet Programının Güvenoyu Alması 21 Haziran Haziran Haziran 1954 Yargıç ve Profesörleri Emekliye Ayırabilecek Bir Kanun un Hükûmetçe Kabul Edilmesi İl Genel Meclisi Seçimlerinin Ertelenmesi Belediye Seçimlerinin Ertelenmesi Seçim Kanunu nda Değişiklik: Karma Listelerin Daktilo vb. Araçlarla Çoğaltılmasının Yasaklanması 30 Haziran 1954 Kırşehir İlinin İlçeye Dönüştürülmesi 5 Temmuz 1954 Memurları İşten Çektiren, Emekliğe Ayıran Kanun un Çıkarılması Temmuz 1954 CHP nin XI. Kurultayı 5 Ağustos 1954 TKP nin Yerel Yönetimler Seçimlerine Katılmama Kararı Alması 17 Ağustos 1954 CMP nin Yerel Yönetimler Seçimlerine Katılmama Kararı Alması 31 Ağustos 1954 CHP nin Yerel Yönetimler Seçimlerine Katılmaya Karar Vermesi 1 Kasım 1954 Celâl Bayar ın TBMM nin X. Dönemini Açış Konuşması 7 Kasım 1954 Köy ve Mahalle Muhtarlık Seçimleri 19 Kasım 1954 Belediye Seçimlerinin Ertelenmesi İl Genel Meclisi Seçimlerinin Ertelenmesi 30 Nisan 1955 Meclise Ispat Hakkı Önergesi nin Verilmesi 11 Mayıs 1955 Belediye Seçimlerinin Ertelenmesi Haziran 1955 CMP Birinci Büyük Kongresinin Yapılması 3 Ağustos 1955 CMP nin Yerel Yönetimler Seçimlerine Katılmama Kararı Alması

2 10 EROL TUNCER 5 Ağustos 1955 CHP nin Yerel Yönetimler Seçimlerine Katılmama Kararı Alması 13 Ağustos 1955 Kasım Gülek in Tutuklanması 6 Eylül 1955 Çıkan Olaylar Nedeniyle İstanbul ve İzmir de Sıkıyönetim İlânı 9 Eylül 1955 Ankara da Sıkıyönetim İlân Edilmesi 25 Eylül 1955 İl Genel Meclisi Seçimlerinin Yapılması Ekim 1955 DP nin 4 üncü Büyük Kongresi 1 Kasım 1955 Celâl Bayar ın TBMM yi Açış Konuşması 13 Kasım 1955 Belediye Seçimlerinin Yapılması 29 Kasım 1955 DP Grubunda Hükûmet Üyelerinin Düşürülmesi 1 Aralık 1955 Celâl Bayar ın Menderes i Yeni Kabine Kurmakla Görevlendirmesi 8 Aralık 1955 IV. Menderes Hükûmeti Kabinesinin Açıklanması Aralık 1955 Hükûmet Programının Mecliste Okunması ve Güvenoyu Alması 20 Aralık 1955 Hürriyet Partisinin Kurulması 8 Nisan 1956 CHP Parti Meclisinin İşbirliği İçin Bildiri Yayımlaması 3 Mayıs 1956 Menderes in Üç Yargıtay Üyesini Emekliye Sevk Etmesi Mayıs 1956 CHP nin XII nci Genel Kurultayı 6 Haziran Eylül Olayları Nedeniyle İlân Edilen Sıkıyönetimin Kaldırılması 6 Haziran 1956 Basın Kanunu nda Değişiklikler 12 Haziran 1956 Hükûmetin 12 Yargıtay Üyesini Emekliye Sevk Etmesi 14 Haziran 1956 Kasım Gülek e 1 Yıl Hapis Cezası Verilmesi 27 Haziran 1956 Toplantı Gösteri Yürüyüşleri Kanunu nda Değişiklikler 6 7 Temmuz 1956 Ispat Hakkı Teklifinin TBMM de Reddedilmesi 8 Temmuz 1956 CHP, CMP ve Hür. P. nin Ortak Bildiri Yayımlaması 11 Temmuz 1956 Milletvekili Ara Seçimlerinin Ertelenmesi 1 Eylül 1956 Köy ve Mahalle Muhtarlık Seçim Sürelerinin Dört Yıla Çıkarılması Ekim 1956 CMP nin İkinci Genel Kongresi 1 Aralık 1956 Prof. Dr. Turhan Feyzioğlu nun Görevinden Alınması

3 1954 TEN 1957 YE DOĞRU 11 4 Aralık 1956 Hürriyet Partisinin TBMM de Anamuhalefet Partisi Haline Gelmesi 7 Haziran 1957 Prof. Dr. Turhan Feyzioğlu nun CHP ye Girmesi 12 Haziran 1957 Kırşehir in Tekrar İl Olması 24 Haziran 1957 Osman Bölükbaşı nın Dokunulmazlığının Kaldırılması 2 Temmuz 1957 Osman Bölükbaşı nun Tutuklanması 7 Temmuz 1957 CMP nin Muhalefet Partilerine İşbirliği Çağrısı 18 Temmuz 1957 Orhan Köprülü nün DP den İstifa Etmesi Temmuz 1957 Osman Bölükbaşı nın Serbest Bırakılması, Yeniden Tutuklanması 23 Ağustos 1957 Orhan Köprülü nün Hürriyet Partisine girmesi 4 Eylül 1957 Muhalefet Partilerinin Ortak Bir Bildiri Yayımlaması 7 Eylül 1957 Fuat Köprülü nün DP den İstifa Etmesi 9 11 Eylül 1957 CHP nin XIII. Kurultayı 11 Eylül 1957 TBMM de Seçim Kararının Alınması 11 Eylül 1957 Seçim Kanununda Değişiklikler Eylül 1957 Hürriyet Partisinin İlk Büyük Kongresi 18 Eylül 1957 Cumhuriyetçi Millet Partisinin Olağanüstü Kongresi 5 Ekim 1957 CHP nin Milletvekili Aday Listesini Açıklaması DP nin Milletvekili Aday Listesini Açıklaması 7 Ekim 1957 CMP nin Milletvekili Aday Listesini Açıklaması Hür. P. nin Milletvekili Aday Listesini Açıklaması 10 Ekim 1957 Vatan Partisinin İstanbul ve İzmir İllerinin Aday Listesini Açıklaması 10 Ekim 1957 CHP nin Seçim Beyannamesini Açıklaması 18 Ekim 1957 Hür. P. nin Seçim Beyannamesini Açıklaması 21 Ekim 1957 CMP nin Seçim Beyannamesini Açıklaması 27 Ekim 1957 Milletvekili Genel Seçimlerinin Yapılması

4 12 EROL TUNCER Refik Koraltan ın yeniden Meclis Başkanlığına Seçilmesi 1 Kasım 1957 Celâl Bayar ın Yeniden Cumhurbaşkanı Seçilmesi Celâl Bayar ın Meclisin XI nci Dönemi Açış Konuşması 2 Kasım 1957 IV. Menderes Hükûmetinin İstifası 25 Kasım 1957 V. Menderes Hükûmetinin Kurulması 4 Aralık 1957 V. Menderes Hükûmetinin Güvenoyu Alması

5 1954 TEN 1957 YE DOĞRU 13 A SEÇİMLERİNİN ARDINDAN DP, 1954 Seçimlerinden Daha da Güçlenerek Çıktı Demokrat Parti, 1950 seçiminden sonra 1954 seçimlerini de ezici bir çoğunlukla kazanarak iktidarını korudu. Muhalefetle arasındaki oy ve temsil oranları farklarını rekor düzeye çıkaran DP, seçimlerden daha da güçlenmiş olarak çıktı. DP bu kez oylarını % 55,2 den % 58,4 e yükselterek çok partili dönemin en yüksek oy oranına ulaşmıştır. Ana muhalefet Partisi CHP nin 1950 de % 39,6 olan oy oranı ise bu kez % 35,1 e düşmüştür seçimleri sonucunda TBMM nin 541 üyesinin 503 ü DP, 31 i CHP, 5 i CMP, 2 si ise Bağımsızlar tarafından kazanılmıştır. DP nin Meclisteki temsil oranı % 93,0 a yükselmiş, CHP ise Meclisteki sandalyelerin ancak % 5,7 sine sahip olabilmiştir. Meclis Başkanlığı ve Cumhurbaşkanlığı Seçimleri 2 Mayıs 1954 seçimlerinin ardından Meclis Başkanı ve Cumhurbaşkanı seçimleri gündeme gelmiştir. 14 Mayıs 1954 te, en yaşlı üye olan İstanbul Milletvekili Ali Fuat Cebesoy un başkanlığında yapılan ilk TBMM toplantısında Meclis Başkanlığına bir önceki dönemde olduğu gibi İçel Milletvekili Refik Koraltan seçilmiştir. Koraltan, oylamaya katılan 489 üyenin tümünün oyunu almıştır. 1 Aynı gün TBMM de yapılan Cumhurbaşkanlığı seçimine 513 üye katılmış, Cumhurbaşkanlığına 486 oyla bir önceki dönemde olduğu gibi İstanbul Milletvekili Celâl Bayar seçilmiştir. 27 üye çekinser kalmıştır. 2 Bayar, 1 Kasım 1957 tarihine kadar bu görevde kalacak, bu tarihte yeniden Cumhurbaşkanı seçilecektir. Hükûmetin Kurulması II. Menderes Hükûmeti, 14 Mayıs günü istifasını Cumhurbaşkanına sundu ve aynı gün Celâl Bayar yeni Hükûmeti kurmakla yine Adnan Menderes i görevlendirdi. 3 Menderes in kurduğu 21 inci Hükûmet, 17 Mayıs 1954 te Cumhurbaşkanı tarafından onaylandı. 4 III. Menderes 1 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre: X, Cilt: I, Birinci İnikat, 14.V.1954, s T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre: X, Cilt: I, Birinci İnikat, 14.V.1954, s T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre: X, Cilt: I, Birinci İnikat, 14.V.1954, s T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre: X, Cilt: I, İkinci İnikat, 17.V.1954, s. 17.

6 14 EROL TUNCER Hükûmeti, 4 ü Devlet Bakanlığı olmak üzere 17 Bakanlıktan oluşmaktaydı. Devlet Bakanlarından birisi aynı zamanda Başbakan Yardımcılığı sıfatını taşıyordu. (III. Menderes Hükûmeti nin Bakanlar Kurulu listesi EK-II dedir). Hükûmet Programının Mecliste Okunması III. Menderes Hükûmetinin programı 23 Mayıs 1954 günü DP Grubunda görüşüldü ve oybirliğiyle güvenoyu aldı. Program 24 Mayıs gününde de TBMM nin toplantısında okundu. Program esas itibarıyla iki ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde geçmiş 4 yıl içerisindeki olaylar ele alınarak bunlara ilişkin bir değerlendirme yapılmış ve şu görüşlere yer verilmiştir: 1 Müsaade buyurursanız, gözlerimizi arkada bıraktığımız dört yılın hâdiseleri üzerine çevirerek memlekette demokratik hayatın inkişafı bakımından bunları bir tahlile tabi tutmak suretiyle fikirlerimizi izaha başlıyacağız. Geçmiş dört yılın eskinin ve geçmişin kendisini müdafaa için sarfettiği mezbuhane gayretlerin ve bu yüzden kopan şuursuz bir mücadelenin türlü tecellileriyle dolu olduğu yüksek malûmunuzdur. Ne gariptir ki, bir zamanlar demokratik rejimin memlekette yerleşmesini türlü cebir ve tazyik vasıtalariyle ve her neviden politika taktikleriyle önlemiye çalışanlar iktidardan düşer düşmez bir anda aşırı ve ölçüsüz hürriyet taraftarı kesilmişler ve huzur ve sükûn içinde hürriyet nizamını kurmak davasını bu yanlış ve şuursuz hareketleriyle âdeta tehlikelere maruz bırakacak derecelerde ifratlara düşmüşlerdir. Son dört yıl onlar için mazileriyle asıl hüviyetlerinin külliyen inkârı devresi olmuş ve tezatlar içinde bocalayıp durmuşlardır. Yine bu dört sene içinde bütün vatan sathı on binlerce sözde siyasî mitinglerin sahnesi haline getirildi. Bu mitinglerde söylenen sözler, hürriyetlerin nasıl kötü kullanıldığının ve fikir hürriyeti adına müstehcen bir sövüp sayma salgınının bütün memlekette ne derecelerde mânevi tahribata sebep olduğunun ibret ve tesir veren örneklerini teşkil eder. İktidarımızdan veya Hükümetten her ne münasebetle olursa olsun bahis açıldığı zaman mutlaka tahkir veya tezyif edici mütalâalar ve sözler ilâve edilmesi daha ilk günden itibaren âdet haline gelmişti. Hakikat şudur ki, iktidarımız süratli ve müspet icraatiyle vatandaş vicdanında emniyet ve itimadı yerleştirmek imkânını bulduğu için, dört yılı dolduran türlü iftira, tezvir ve tahrikler nispeten tesirsiz kalmıştır. Gerçekten memleketin istiklâl ve masuniyeti bugün için istihsali mümkün en kuvvetli teminata bağlanmış bulunuyor. Felâketli hâdiselerin veya elle tutulur kötülüklerin zuhur etmemiş olduğuna bakarak ve bu tezvir ve tahrik usullerine seçimlerde vatandaş lâyık olduğu cevabı vermiştir. Tevekkülüyle mesele üzerinde durmamak bir basiretsizlik olur kanaatindeyiz. Bu itibarla 2 Mayısta hiçbir şey olmamış gibi devri sabıkın bütün kötü arazı ile şuursuz, yıpratıcı ve haysiyetsiz kavgalariyle, yalan ve iftiraya dayanan sözde siyasî mücadele usulleriyle devamına müsaade etmiyeceğiz. Çünkü son seçimler neticeleri, memleketin kaderi üzerinde çok ehemmiyetli ve devamlı tesirleri görülecek olan bir büyük hâdisedir ve son seçimler ondan evvelki intikal devriyle şimdi başlamakta olan safhayı birbirinden kesin surette ayırmış bulunuyor. 2 Mayıs manasını biz böyle anlamaktayız. 1 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre: X, Cilt: I, Üçüncü İnikat, 24.V.1954, s

7 1954 TEN 1957 YE DOĞRU 15 Programın ikinci bölümünde ise gelecek 4 yıllık dönemde; iktisadî ve malî konular, bankacılık, sermaye yatırımları, bütçe ve vergi konuları, tarım, hayvancılık, eğitim, adalet, sağlık, ulaşım, dış politika ve milli savunma alanlarında yapılacak işler sıralanmıştır. II. Menderes Hükûmeti nde Bakanlık yapmış olan DP Genel İdare Kurulu Üyesi Rıfkı Salim Burçak, Hükûmetin izleyeceği yeni politikaya dikkat çekmektedir: 1 Hükûmet Programında dikkati çeken cihet şu idi ki, Üçüncü Menderes kabinesi, son dört yılda demokrasiyi soysuzlaştıran şartların devamına artık müsaade etmeyerek yeni bir politika izleyecekti ve bunu programında açıkça ifade ediyordu. Hükûmet Programı Üzerindeki Görüşmeler Hükûmet programı üzerindeki görüşmeler 26 Mayıs 1954 tarihinde yapılmış ve aynı gün güven oylamasına geçilmiştir. 2 Güven oylamasına katılan 520 üyenin 491 i kabul oyu vermiş, 27 üye ret oyu kullanmış, 2 üye çekinser kalmıştır. III. Menderes Hükûmeti, 1 yıl 6 ay 22 gün süreyle görevde kalmış ve görevini 9 Aralık 1955 tarihinde IV. Menderes Hükûmetine devretmiştir Seçimi Ertesinde Çıkarılan Kanunlar Seçimlerin hemen sonrasında, Emekli Sandığı ve Seçim Kanunlarında önemli değişiklikler yapıldı. Bu değişikliklerin ardından iki önemli kanun daha çıkarıldı: Bağlı Bulundukları Teşkilât Emrine Alınmak Suretiyle Vazifeden Uzaklaştırılacak Memurlar Hakkında Kanun ile Kırşehir İlinin İlçe Yapılması Hakkındaki Kanun. Söz konusu yasal düzenlemeler, antidemokratik kanunları kaldırma vaadiyle iktidar olan DP nin mevcut özgürlükleri daha da daraltma ve çeşitli kesimler üzerinde baskı ve yıldırma politikası uygulama niyetlerini açığa vurmaktaydı. Görülen Lüzum Üzerine Emeklilik Kanunu 1954 seçiminden sonra çıkarılan kanunlardan birisi devlet memurlarının 25 yılı doldurduktan sonra kurumlarınca gerek görüldüğünde re sen emekliye sevk edilebilmelerine olanak veriyordu. Bu kanun dönem boyunca «Görülen Lüzum Üzerine Emeklilik Kanunu» olarak anılacaktır. «Gerçekten de, 1950 den önce, memurlar, otuz hizmet yılını doldurduktan sonra emekliye sevkedilebiliyor ve emeklilik işlemine itiraz etme hakkına sahip bulunuyorlardı e kadar, Yargıtay, Danıştay, Sayıştay üyeleri ile profesörler bu hükmün dışındaydılar. Görevleri icabı 1 Burçak, s T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre: X, Cilt: I, Dördüncü İnikat, 26.V.1954, s

8 16 EROL TUNCER daha teminatlı olmaları gereken bu kişiler, altmış beş yaşından önce emekliye sevkedilemiyorlardı.» 1 Emekli Sandığı Kanunu nda, 21 Haziran 1954 tarihinde yapılan değişiklikle 2, Yargıtay, Danıştay ve Sayıştay üyeleri ile Üniversite öğretim üyelerinin yaş haddi 60 a indiriliyordu. Bu kişiler, 25 yılı doldurduktan sonra, kurumlarınca gerek görüldüğünde re sen emekliye sevkedilebileceklerdi. Kanunda bu yasa hükümlerince verilecek kararların kesin olduğu ve bu kararlar aleyhine hiçbir suretle yargı mercilerine başvurulamayacağı belirtilmekteydi. Kanun, Hükûmete yüksek yargı organlarında ve üniversitelerde gerek gördüğü tasfiyeleri yapma olanağını veren bir kanundu. Hükûmet bu antidemokratik kanuna başvurarak, düşüncelerinden ve eylemlerinden hoşnut olmadığı kadroları tasfiye edebilecekti. «Emekli kanununda değişiklik yapan kanun tasarısı Meclis genel kuruluna gelmeden, Halk Partisi Meclis Grup başkan vekilleri, başbakan Menderes ten görüşmek için randevu istemişler, fakat başbakan tarafından kabul edilmemişlerdi.» 3 Seçim Kanunu nda Değişiklik Yapılan değişikliklerden birisi de, Milletvekilleri Seçimi Kanunu yla ilgiliydi Haziranda çıkarılan kanunla, seçme ve seçilme haklarına önemli kısıtlamalar getirilmekteydi: Bir siyasî partiye adaylık için başvurup da o parti listesinde herhangi bir nedenle yer alamayan kimse, hiçbir seçim çevresinde bağımsız aday olamayacağı gibi başka bir parti tarafından da aday gösterilemeyecek ve seçilemeyecekti. «Böylece, Demokratlar, müracaatlarını reddettikleri adayların kendilerine karşı seçim mücadelesine girmelerini önlüyorlardı.» 5 Bir siyasî partinin aday listesinde yer alan kimse, diğer bir siyasî parti tarafından herhangi bir seçim çevresi için aday gösterilemeyeceği gibi bağımsız olarak da adaylığını koyamayacaktı. Çeşitli siyasî partilerin ortak liste halinde aday göstermeleri yasaklanıyordu. 1 Eroğul, s Haziran 1954 günlü ve 6422 sayılı, Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı Kanununun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesine Dair Kanun (25 Haziran 1954 günlü ve 8738 sayılı Resmî Gazete). 3 Burçak, s Haziran 1954 tarih ve 6428 sayılı, Milletvekilleri Seçimi Kanunu nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesine ve Bazı Maddelerinin Kaldırılmasına Dair Kanun (7 Temmuz 1954 günlü ve 8748 sayılı Resmî Gazete). 5 Eroğul, s. 115.

9 1954 TEN 1957 YE DOĞRU 17 Seçime katılan siyasî partiler tarafından gösterilen adaylardan, siyasî parti adayları ile bağımsız adaylardan veya yalnız bağımsız adaylardan oluşturulmuş basılı ya da daktilo veya başka bir aletle yazılmış ya da çoğaltılmış oy pusulaları geçerli sayılmayacaktı. Bu suretle okuma yazması olmayan geniş bir seçmen kitlesinin karma liste hazırlatma hakkı elinden alınmış oluyordu. 1 Seçim Kanunu na göre görevlerinden ayrılmadan aday olabilen kamu görevlileri, bundan böyle aday olabilmek için seçimlerin başlangıcından 6 ay önce görevlerinden ayrılmak zorunda kalacaktı. Seçimlerin vaktinden önce yapılması halinde ise bu süre, yenilenme kararının açıklanmasından itibaren yedi gün olarak belirlenmişti. «Bu hükmün sadece muhaliflerin aleyhinde işleyeceği açıktı. Zira, iktidar adayı olan bir memur, yeniden vazifeye alınacağını bilecek, buna karşılık, muhalefet adayı olmak isteyen bir memur, seçimi kazanamadığı takdirde işsiz kalabileceğini düşünecek ve tabiatıyla bundan çekinecekti.» de çıkarılmış olan 5545 sayılı Seçim Kanunu nun, seçim zamanlarında siyasî partilere radyoda konuşma hakkı veren 45 ve 46 ncı maddeleri yürürlükten kaldırılıyordu. Siyasî partiler bundan böyle seçim zamanlarında radyoda konuşamayacaklardı. «Bu hüküm radyonun, sadece muhalefete kapatıldığı anlamına gelmekteydi. Zira, iktidardaki parti, hükümet adına konuşmak gerekçesiyle, radyodan istendiği gibi yararlanacaktı.» 3 Kırşehir İlinin İlçeye Dönüştürülmesi Osman Bölükbaşı 1950 seçiminde Millet Partisinden Kırşehir milletvekili seçilmişti. Millet Partisinin kapatılmasından sonra kurulan Cumhuriyetçi Millet Partisi de 1954 seçiminde Kırşehir ilinde % 43,5 oranında oy alarak birinci sıraya gelmiş ve bu ildeki 5 milletvekilliğinin tümünü almıştır. Bu milletvekilleri arasında Osman Bölükbaşı da vardır. % 30,8 oy oranıyla Kırşehir de ikinci sıraya gelen DP, bu sonucu hazmedemediğini gösteren bir cezalandırma yöntemi uyguladı; Kırşehir i ilçe haline getirmeye karar verdi. «Kırşehir in ilçe haline getirilmesi lüzumunu ilk defa Çankaya daki yemekte Celâl Bayar ın ağzından işittik. Bayar, geri fikirlerin temsilcisi olduğunu söylediği Millet Partisinin Kırşehir de seçim kazanmasını bir türlü anlayamadığını söylüyordu.» 4 Kırşehir ili, TBMM nin 30 Haziran 1954 tarihli oturumunda yapılan görüşmeler sonucunda 5 çıkarılan bir kanunla 6 ilçe haline getiriliyordu. Kanun un yürürlük maddesi 20 Temmuz olarak belirlenmiştir Eylül 1957 de çıkarılan bir yasayla, elle düzenlenen listeler de yasak kapsamına alınacaktır (Bkz. s. 68). 2 a.g.e., s a.g.e., s Burçak, s T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre: X, Cilt:1, On Beşinci İnikat, 30.VI.1954, s Haziran 1954 günlü ve 6429 sayılı Kırşehir Vilâyetinin Kaldırılmasına ve Nevşehir Kazasında (Nevşehir) Adiyle Yeniden Bir Vilâyet Kurulmasına Dair Kanun (7 Temmuz 1954 günlü ve 8748 sayılı Resmî Gazete).

10 18 EROL TUNCER «30 Haziran 1954 te çıkarılan bir kanunla bu ilimiz ilçe haline getirildi. Suçu, ısrarla Millet Partisi ne ve yerini alan C.M.P. ye oy vermesiydi. Şüphesiz, bu bir intikam kanunuydu. Aslında Kırşehir den on beş gün önce, Malatya ilimiz verdiği oylar yüzünden cezaya çarptırılmıştı. Ama Malatya sadece ikiye bölünmekle (Malatya ve Adıyaman) ucuz kurtuldu; ilçe haline getirilmedi.» 1 Memurların Tasfiyesi Kanunu Demokrat Partide Bakanlık ve Genel İdare Kurulu görevlerinde bulunmuş olan Rıfkı Salim Burçak, Cumhurbaşkanı Celâl Bayar ın Kabine üyeleri ile Genel İdare Kurulu üyelerine verdiği yemekte konuşulanları aktarırken muhalefet partilerinden aday olan kamu görevlilerine karşı iktidar çevrelerinde oluşan olumsuz havayı anlatmaktadır: 2 Cumhurbaşkanının Çankaya da tertiplediği yemeğe, bakanlardan ve milletvekillerinden bazılarıyla birlikte ben de davetli idim. Bayar, seçimlerde memur ve öğretmenlerden birçoğunun muhalefete açıktan yardımcı olduklarını ve onun hesabına propaganda yaptıklarını söyleyerek şikâyetlerde bulundu. Memurlar arasında tasfiye yapılması lüzumunu savunan cumhurbaşkanı: Ben buradan işe başladım bile. Üç, dört kişiye yol verdim; sıra büyüklerine de gelecektir diyordu. Bayar, köşk hizmetlilerinden muhalefete oy vermiş olanları uzaklaştırmıştı. Bu, sadece cumhurbaşkanının görüşü değildi; bu yoldaki şikâyetler Demokrat Parti camiasında o günlerde bir hayli yaygındı. Yemekte Tarım bakanı Nedim Ökmen de seçimlere muhalefet partilerinden katılan memurlardan bir kaçını vekâlet emrine aldığını haber verdi. İçişleri Bakanı Ethem Menderes ise, bakanlığının merkez teşkilâtından olup ta seçimlere muhalefet partilerinden girenleri bakanlığın kapısından içeri almayacağını söyledi. Böylece, 2 Mayıs seçimi ertesinde partimizde yepyeni havalar esmeğe başlamıştı. D.P. en kuvvetli olduğu bir zamanda hatalar işleyecek ve kendi bünyesine ve geçmişine uymayacak bir yola girecek gibi görünüyordu. Bu, ilerisi için tehlikeli ve partimiz hesabına zararlı bir gidiş olabilirdi: Seçimlere muhalefet partilerinden katılmış olan memurlara karşı beliren bu havayı partimizin savunduğu görüşlerle bağdaştırmağa imkân yoktu. Bu, Demokrat Partiye ve onu geliştirmiş olan hürriyetçi görüşlere yabancı düşen bir gidişti. 5 Temmuz 1954 te, iktidarca memurların tasfiyesini sağlayan bir kanun kabul edildi. 3 «Demokratlar, 5 Temmuz 1954 te kabul ettikleri bir kanunla memur teminatını kökünden yok ettiler. 4» Kanuna göre hâkimler, subaylar ve askerî personel dışında kalan kamu görevlileri, çalıştığı kurum emrine alınabilecek ve 6 ay sonra görevlerinden uzaklaştırılabileceklerdi. Kanun un 1 inci maddesine göre «Genel, katma ya da özel bütçeli idarelerle belediyeler ve bunlara bağlı idare, kurum ve kuruluşlardan maaş alanlar (hâkim, subay, astsubay ve askerî 1 Eroğul, s. 114, a.g.e., s Temmuz 1954 tarih ve 6435 sayılı Bağlı Bulundukları Teşkilât Emrine Alınmak Suretiyle Vazifeden Uzaklaştırılacaklar Hakkında Kanun (8 Temmuz 1954 günlü ve 8749 sayılı Resmî Gazete). 4 Eroğul, s. 116.

11 1954 TEN 1957 YE DOĞRU 19 memurlar hariç) mensup oldukları bakanlık, idare, kurum ve kuruluşlar emrine alınmak suretiyle görevden uzaklaştırılabileceklerdir.» Kanun un 2 nci maddesinde ise görevden alınacak üniversite mensuplarına uygulanacak yöntem anlatılmaktadır: «Bu kanunun birinci maddesi, üniversitelerin kuruluş kadrolarına dâhil bütün mensupları hakkında senatonun mütalâası alındıktan sonra atamalarındaki usule bakılmaksızın Millî Eğitim Bakanı tarafından re sen uygulanır.» 3 üncü maddede de «Görevden uzaklaştırma karar ve işlemlerinden ötürü, ilgili idare ve kişiler hakkında idari ve adli yargıya başvurulamayacağı» belirtilmiştir. «Azil kanununun bir sonucu da, üniversite muhtariyetinin ortadan kalkmasıydı. Gerçekten de, kanunun ikinci maddesine göre, millî eğitim bakanı, istediği üniversite üyesini işinden atabilecekti. Bunun tek şartı, ilgili üniversite senatosunun mütalâasını almaktı. Ancak, bu şart bağlayıcı değildi. Yani bakan, istediği takdirde, senatonun görüşüne uymayabilirdi.» 1 Dönemin DP Genel İdare Kurulu üyesi Rıfkı Salim Burçak ın, 1954 seçimlerinin ertesinde çıkarılan dört kanunla ilgili değerlendirmesi şöyledir: 2 İşte, çok büyük bir seçim zaferinin hemen ertesinde D.P. iktidarının çıkardığı ve tesirleri bakımından büyük önem taşıyan kanunlar bunlardı. Bu kanunların çıkması muhalefetle iktidarın ilişkilerini iyice gerginleştirdi. Muhalefet, demokrasinin ortadan kalkmış olduğunu ileri sürüyor, muhalif basın, artık yıllarca sürecek olan eleştiri konularını eline geçirmiş bulunuyordu. 2 Mayıs seçimleri ertesinde gerçekleştirilen bu işler aynı zamanda D.P. nin içinde de bir bölünme ve parçalanma istidadını kamçılayacaktı. Zira Demokrat Partililer arasında bu yolu beğenmeyen, Partinin böylesine tedbirlere ihtiyacı olmadığı görüşünde olanlar vardı ve bu görüş zamanla daha da ağırlık kazanacaktı. CHP nin XI. Kurultayı CHP XI. Kurultayı, partinin seçim yenilgisinin hemen ardından, 26 Temmuz 1954 te toplandı. 5 gün süren Kurultay, 30 Temmuzda sona erdi. 3 Faik Ahmet Barutçu nun Divan Başkanı seçildiği Kurultay, Genel Başkan İsmet İnönü nün konuşmasıyla açılmıştır. İnönü konuşmasına, 1954 seçimlerinin sonuçlarını değerlendirerek başlamıştır: Cumhuriyet Halk Partisinin XI. Kurultayını açıyorum. X. Kurultaydan sonra iç politikamızın mühim hâdisesi umumi seçimlerin yapılmış olmasıdır. Seçim mücâdelesi dediğimiz bu faaliyetler Cumhuriyet Halk Partisinin nasıl kudretli ve faydalı bir teşekkül olduğunu bir daha isbat etmiştir. Demokrat Partinin iktidarı muhafaza etmesi karşısında Cumhuriyet Halk Partisi muhalefeti de şikâyet ettiğimiz pek çok unsurların müsait olmıyan tesirlerine rağmen gene seçmenin yüzde 35 reyi gibi bir muhalefet için büyük varlık ifade eden netice ile siyasî hayatımızda vazife almıştır. 1 a.g.e., s Burçak, s ve 31 Temmuz 1954 günlü Halkçı Gazeteleri.

12 20 EROL TUNCER İnönü, çoğunluk sisteminin yarattığı adaletsizlikten yakınarak, bu adaletsizliğin nispî temsil sisteminin kabul edilmesiyle giderilebileceğini savunmaktadır: Seçmen oyu ile Büyük Millet Meclisindeki temsil sayısı arasında hiçbir adalet nisbeti yoktur. Ancak bu netice başlıca Seçim Kanunumuzun kabul ettiği seçim sisteminin bir mahzurudur. Çokluk üzerine kurulan seçim sisteminin bu üçüncü tecrübesi demokratik rejimin hâl ve istikbali için ciddi kaygılar uyandıracak bir mahiyet göstermiştir. Kati olarak anlaşılıyor ki, bizim gibi demokratik rejimin henüz başlangıç devrinde olan muhitler için rejimin en ehemmiyetli hayat şartını teşkil eden, Büyük Millet Meclisinde haklı bir nisbette temsil olunabilme imkânı, ancak nisbî temsil ile temin edilebilecektir. Onun için tecrübelerin verdiği kesin dersten istifade ederek nisbî temsil usulünün kabulü için umumî efkârı ikna etmek yolunda çalışmayı esaslı bir ihtiyaç sayıyoruz. İnönü, seçimlerde harcanan paranın denetim altına alınması gerektiğine işaret etmiştir: 1954 seçimleri şu kanaati vermiştir ki, seçimde alâkalıların sarfedecekleri parayı kanun yolu ile bir kontrole tabi tutmak lâzımdır. İlk Seçim Kanunlarında bu ihtiyaç bizim için mâlum değildir. Zaman göstermiştir ki, her memleket için para sarfının seçimde haiz olduğu tesir bizde de kayda bağlanmak lâzım olan bir ehemmiyettedir. CHP Genel Başkanı, iktidarın seçimlerin hemen ardından çıkardığı kanunlardan şikâyetçidir: İktidar, yüzde 58 seçmen oyuna mukabil yüzde 94 e yakın Mebus sayısı ile iktidarda bulunmayı kâfi görmemiştir. İktidarını bugün kuvvetlendirmek ve gelecek seçimler için daha ileri neticeler almak üzere tedbirler almayı, seçimi kazandığı günlerin hemen ertesinde, acele bir zaruret içinde görmüştür. Ancak, bu kanunların, adlî ve idarî kazada bulunan hâkimlerin teminatını ve Üniversite Profesörlerinin muhtariyet haklarını fiilen kaldırmış olması en önde düşünülecek bir mahiyet almıştır. Kırşehir misali ile gösterilen seçmene ceza vermek mânası siyasî tarihimizden silinmelidir. Seçim Kanunu tâdilleri iktidarın zihniyeti ve makbul tuttuğu usuller için sarih fikir verici bir mahiyettedir. Partilerin seçimde müşterek liste yapabilmeleri karma listeler imkânı fiilî ve amelî olarak imkânsız hale getirilmiştir. Radyo, yeni iki hüküm getiriyor: Partiler radyo kullanmıyacak. İktidar ve muhalefet partilerinin seçimde onar dakikalık konuşmaları eşit olarak kaldırılmıştır. İktidarın seçimde eşitlik için övündüğü hükümlerden biri budur. İnönü konuşmasında, seçimlerde partisi aleyhine dinin siyasete alet edilmesi ve radyonun seçimlerde iktidar yararına kullanılmış olması hususlarında da şikâyetlerini dile getirmiştir. (İnönü nün Kurultayı açış konuşmasının tam metni, EK V te verilmiştir). Genel İdare Kurulu nun faaliyet raporu Kasım Gülek tarafından okundu. 1 Raporda partinin iki Kurultay arasında durum ve çalışmalarına temas edilmektedir: 1 27 Temmuz 1954 günlü Milliyet Gazetesi.

13 1954 TEN 1957 YE DOĞRU Kurultayından bu yana geçen hâdiseler arasında en mühimmi partinin mallarına elkonulmasıdır yılının son haftalarında çıkarılan özel bir kanunla bizi, adalet teminatından mahrum ederek partimizin menkul, gayrimenkul bütün mal ve kıymetleri, Ulus Matbaası tamamile hazineye intikal ettirildi. Seçime tekaddüm eden aylarda vukua gelen bu hâdiselere rağmen bütün teşkilâtımızla seçime girdik. Raporda ayrıca Partinin Mecliste 31 milletvekili ile temsil edilmesinin günahı seçim kanununda aranılarak nisbi temsil şeklinin kabul edilmesi istenmekte ve şu öneriler ileri sürülmektedir: İkinci bir Meclisin kurulması, nisbî temsil usulünün kabulü, Anayasa Mahkemesi kurulması, hâkimlerin her türlü teminat altında bulundurulmaları, kazaî müracaat yollarını kapıyan kanunlar çıkarılmaması. Seçimlere Girilip Girilmemesi Kurultayda, seçimlere girilip girilmemesi ve CHP li milletvekillerinin Meclisten çekilmeleri konusu da tartışılmış, İnönü her iki görüşe de karşı çıkmıştır: 1 Vatandaşın C.H.P. de daima bir kurtuluş ümidi vardır. Bu ümidi kırmak hakkına sahip değiliz. Biz kanunen gayrimevcut hale gelmedikçe, siyasî vazifemizi ifaya devam edeceğiz. Büyük Millet Meclisini terketmeğe gelince bu, en meşru mücadele vasıtasını terketmek demektir. Bunu yapmamalıyız. Kurultayda bu hususlardaki kararın, partinin yetkili organınca verilmesi kabul edildi. Tüzük Değişiklikleri 5 Mayısta toplanan Parti Meclisinde; Kurultayın Parti Meclisini, Parti Meclisinin Genel Yönetim Kurulunu, Genel Yönetim Kurulunun da Genel Sekreteri seçmesi kararlaştırılmış ve bu amaçla bir de Islahat Komisyonu kurulmuştu. Ancak Kurultayda görevlendirilen tüzük komisyonu, ıslahat komisyonunun raporunu reddederek, şu kararları almıştır: Genel Başkan ve Genel Sekreter Kurultayca seçilecek, Parti Meclisi; Genel Başkan ve Genel Sekreter ile Kurultayca seçilecek 30 üyeden oluşacak, Genel İdare Kurulunun adı Merkez İdare Kurulu olarak değiştirilecek ve bu kurul, Parti Meclisinden seçilecek 5 üye ile Genel Sekreterin seçeceği 2 Genel Sekreter Yardımcısından oluşacak. Kurula Genel Sekreter başkanlık edecektir. Tüzük Komisyonu Raporu Kurultayca kabul edilmiştir. 30 Nisan 1954 günlü Halkçı Gazetesi, bu kararları, «Genel Sekreterin durumu kuvvetlendirildi.» başlığıyla vermiştir Temmuz1954 günlü Halkçı Gazetesi.

14 22 EROL TUNCER Seçimler İnönü yeniden Genel Başkanlığa seçilirken oylamaya katılan 472 delegenin 456 sının oyunu almıştır. Genel Sekreterlik seçiminde ise Ferit Melen 169 oy alırken Kasım Gülek 295 oy alarak yeniden Genel Sekreter seçilmiştir. Parti Meclisinin 31 Temmuz günlü toplantısında; Merkez İdare Kurulu üyeliklerine Orhan Öztrak, Necati İlter, Osman Sabri Adal, Hasan Reşit Tankut ve Fuat Börekçi seçilmiş; Genel Sekreter Yardımcılıklarına ise Genel Sekreter tarafından Turgut Göle ve Nuri Okçuoğlu getirilmiştir. Böylece Merkez İdare Kurulu 7 isimden oluşmuştur. 1 Kurultay Bildirisi Beyanname Komisyonunun hazırladığı Kurultay Bildirisi oybirliğiyle kabul edilmiştir. Bildiride şu hususlara değinilmiştir: 2 1. Demokrasi ve hukuk devleti nizamının, prensipleri ve müesseseleriyle hâlâ, erişilmesi gerekli uzak bir hedef halinde bulunduğu tesbit edilmiştir. İktidarın yöneldiği istikamet, rejimi bu hedefe yaklaştırmaktan ziyade uzaklaştırmaktadır. 2. Demokrasinin gayesi olan millî murakabe, gereken ölçüde ve müessiriyette sağlanamamıştır. Muhalefet için seçimlerde iktidarla hukukî ve fiilî eşitlik, serbest ve dürüst seçimin emniyet şartları esaslı surette baltalanmıştır. 3. Murakabenin ana müessesesi olan Büyük Millet Meclisinde, muhalefetin, seçmen oylariyle mütenasip olarak temsil edilmemesi ve azlıkta kalan muhalefetin hizmetlerini yapma imkânlarının son derece daraltılması ve bilhassa murakabe şartlarının büsbütün ağırlaştırılması, demokrasiyi asıl faydasından mahrum kılmaktadır. 4. Meclis dışındaki murakabe şartlarına gelince: basın ve radyo yolundan ve partilerin siyasî toplantıları çerçevesi içinde memleket işleri hakkında, korkusuz ve emniyet altında bir murakabe ve tenkid imkânı hukuken çok daralmış, fiilen âdeta imkânsız hale gelmiştir. 2 Mayıs seçimlerinden sonra İktidarca alınan tedbirlerin, çıkarılan kanunların yarattığı durum ve hava murakabeyi bu yönden de çıkmaza sokmuştur. 5. Bütün medeni memleketlerin müşterek Anayasa prensipleri haline gelmiş olan insan hakları evrensel beyannamesi ve Avrupa insan hakları beyannamesi metin ve ruhuna uygun siyasî faaliyetin, emniyetin, huzurun ve korkudan âzade yaşama şartlarının bir an önce sağlanmasını istemek ve bunun için çalışmak Cumhuriyet Halk Partisinin başta gelen vazifesidir. Muhalefeti tutan yurttaşlar için insan haklarının hukuken ve fiilen iadesine gidilmedikçe ve bunlara ait teminat tamamlanmadıkça ve iktidar istikametini değiştirmedikçe muhalefetin faaliyette bulunabilmesi imkânının dahi bir gün ortadan kalkabileceği düşüncesi Kurultaya hâkim olmuştur. 1 1 Ağustos 1954 günlü Halkçı Gazetesi Temmuz 1954 günlü Halkçı Gazetesi.

15 1954 TEN 1957 YE DOĞRU Cumhuriyet Halk Partisinin XI inci Kurultayı, bugün memlekette hüküm süren siyasî, idarî ve hatta iktisadî zorluklar ne kadar yenilmez görünürse görünsün, tesbit ettiği ana dâvaların gerçekleştirilmesi uğrunda, meşru yollardan yürüyerek ve meşru vasıtalar kullanarak tâkatının son haddine kadar mücadeleye devam azminde olduğunu Büyük Milletimize bir kere daha açıklamayı vazife bilir. Muhalefetin Yerel Seçimlere Katılma / Katılmama Kararları İktidar partisinin 1954 seçimlerinin hemen ardından çıkardığı kanunlar, iktidar-muhalefet ilişkilerini çok gerginleştirdi. TKP ve CMP bu koşullarda, 1954 yılının Kasım ve Aralık aylarında yapılacak olan il genel meclisi, belediye meclisi ve muhtarlık seçimlerine katılmayacaklarını açıklamıştır: 1 Türkiye Köylü Partisi 5 Ağustos 1954 günü yayınladığı bir bildiri ile, yerel yönetimler seçimlerine katılmayacağını ilân etti: 2 Her şeye rağmen evvelce millete vâdolunan hukuk devleti esaslarını kuracağını ümit ettiğimiz yeni iktidarın aksine olarak, millet lehine olan, mevcut hükümleri dahi geri alması karşısında Muhtar, Belediye ve İl Genel Meclisi seçimlerine parti olarak iştirâk edilmemesine karar verilmiştir. Cumhuriyetçi Millet Partisi de 17 Ağustos ta yayınladığı bildiri ile mahalli seçimlere girmeyeceğini açıkladı. Bildiride şöyle deniyordu: 3 C.M. Partisi D. Partinin 2 mayıs 1954 seçiminden sonra siyasî hak ve hürriyetleri tahdid ve takyit eden mevcut mevzuata ilâve olarak aynı istikamette kanunlarda yaptığı tadilleri ve icraatına hakim olan ruh haletini demokratik zihniyet ve görüşlere aykırı bulduğunu ve bunların demokratik bir inkişafa hizmet değil bilakis bu inkişafı önlemek gibi bir netice vereceğini ve bu şartlar altında önümüzdeki Belediye, Genel Meclis ve Muhtar seçimlerine parti olarak iştirâk mesuliyetini kabul ettiği takdirde Türk demokrasisinin istikbali hesabına bir hatâ işlemiş olacağı kanaatine vardığını açıkca ifade etmeyi bir borç sayar. CHP nin son kurultayında seçimlere katılıp katılmama konusunda karar alma yetkisi Parti Meclisine verilmişti. Parti Meclisi 31 Ağustosta yayımladığı bildiri ile seçimlere katılacağını açıkladı. Bildiride Seçim Kanunu nda yapılan değişiklik eleştirilmekte, hâkim teminatı üzerinde ciddi tartışmalar yapıldığı, muhalefet mensupları hakkında açılan şiddetli takibatın kaygı uyandırdığı ifade edilmekte, Kırşehir in il olmaktan çıkarılması protesto edilmekte ve şöyle denilmektedir: 4 İçinde bulunduğumuz bu manzara karşısında siyasî hayatımızda seçimlere karşı iki mülâhaza belirmiştir. İktidarı demokratik rejime zararlı zannonulan usûlleri düzeltmeğe sevketmek için seçimlere katılmamak ve bu yoldan umumî efkârın alâkasını ve iktidarın salim tedbirler yoluna girmesini temine çalışmak bu mülâhazalardan biridir. Biz Cumhuriyet Halk Partisi olarak seçimlerde ve memleketin siyasî hayatında şikâyet ettiğimiz mevzuların düzelmesi için seçime girerek iktidar karşısında faal bir surette mücadeleye atılmanın daha tesirli bir yol olduğu kanaatindeyiz. Bizce demokrasi idaresinde eksiklerin düzeltilmesi için en tabiî yol seçim mücadelesi yoludur. Seçim mücadelesi için bugün mevcut olan şartların büyük mikyasta emniyet unsurlarını şüpheye 1 Burçak, s Ağustos 1954 günlü Milliyet Gazetesi Ağustos 1954 günlü Milliyet Gazetesi Ağustos 1954 günlü Halkçı Gazetesi.

16 24 EROL TUNCER düşürdüğü muhakkaktır. Ancak biz bugün eşitlik şartlarının tamamiyle aleyhimizde olduğunu bilerek seçime girmek mevkiinde bulunuyoruz. 1 Kasım 1954 / Celâl Bayar ın Meclisi Açış Nutku 1 Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, TBMM nin 1 Kasım 1954 tarihinde açılışı dolayısıyla yaptığı konuşmada çeşitli konulara değinmiştir. Bayar, demokratik rejimde seçim güvenliğinin önemine değinmiş ve bu konuda yapılan kanun değişikliğine ilişkin görüşlerini ifade etmiştir: Türk Milleti siyasî haklarını kullanmak ve demokratik rejimin icaplarını tahakkuk ettirmek hususunda ne derin bir şuura sahip olduğunu 2 Mayıs seçimleriyle bir kere daha ispat etmiş bulunuyor. Filhakika, 2 Mayıs seçimlerinde vatandaşlar, seçmenlik haklarını, vicdanlara huzur veren kanunun teminatı altında tam bir emniyet ve serbesti ile kullanmışlardır. Vatandaşlar, demokratik rejimde hükümetlerin, kendileri için çalışmak üzere, kendileri tarafından iş başına getirildiğini artık tamamiyle anlamışlardır. Bu suretle, devletle vatandaş arasında bulunması gereken ve karşılıklı saygı ve itimada dayanan sıkı iş birliği iyice teessüs etmiş bulunuyor. Demokratik idarenin esasını teşkil eden seçim emniyeti, ve siyasî ahlâkın muhafazası, genç demokrasimizin hali ve istikbali bakımından ihmali asla caiz olmıyan bir vecibe olduğuna şüphe yoktur. Bu hakikatı göz önünde tutan Dokuzuncu Büyük Millet Meclisi, Seçim Kanununda yaptığı değişiklikle, Yüksek Seçim Kurulunun salâhiyetini genişletmiş, adlî murakabe sistemini daha mükemmel bir hale getirmiştir. Böyle bir adımın atılmasındaki büyük ehemmiyeti, samimiyet ve medeni cesareti izahtan müstağni görürüm. İnkılâplarımızın, medeniyet âlemine karşı, bizim için bir gurur kaynağı teşkil etmekte olduğu muhakkaktır. Bunların korunması mevzuunda da, Dokuzuncu Büyük Millet Meclisinin göstermiş olduğu hassasiyeti şükranla kaydetmek yerinde olur. Biliyorsunuz ki; yine bundan evvelki teşriî devrede, demokratik rejimin memlekette tereddiye uğramadan yerleşebilmesini temin hususunda da büyük gayretler sarfedilmiştir. Bir taraftan solcu cereyanlara, diğer taraftan taassup ve irticaa dayanan tahrikçilerin elele vererek harekete geçmiş oldukları bir vakıadır. Yer yer ayaklanma teşebbüslerine müsait zeminler hazırlanmış, kara taassup «Ticanî» namı altında çok cüretkârane hareketlere geçmişti. Gerçekten o zamana kadar memleketimizde görülmemiş bir hâdise olan 1950 seçimleri neticesinde iktidarın değişmesi ve beklenmiyen bu değişikliğin, memleketi meçhul âkibetlere sevk etmesi ihtimali, ve nihayet bu seçimleri takibeden yeni rejimin birdenbire tatbika konmasının ilk tesirleri ve yanlış telâkki ve tefsiri neticesi olarak, güçlüklerle karşılaşılmış olması, birtakım zararlı cereyanların harekete geçmesine sebep olmuştur. Bayar, özgürlüklerin kötüye kullanılmasını önlemek için çıkarılan kanunlara da dikkat çekmiştir: Teşkilâtı Esasiye Kanununun mutlak teminatı altında bulunan vicdan, fikir, toplanma hak ve hürriyetleriyle matbuat hürriyetinin, Devletin selâmet ve bekasını tehlikeye düşürecek, âmme menfaatlerini sarsacak, huzur ve sükûneti bozacak, vatandaş şeref ve haysiyetini kıracak şekillerdeki suiistimallerine mâni olmak ve bilhassa bu hürriyetleri hakiki mâna ve hudutları içinde korumak maksadiyle kanunlar tedvin etmiş bulunuyorsunuz. Zira, memleketimizin, her sahadaki büyük hamlelerinin devam ettirilebilmesi, hürriyet rejiminin tarsin ve tahkimi için iç siyasette tabiî halin teessüsü lâzımdır. Büyük Millet Meclisinin Dokuzuncu Devresini teşkil eden son dört yıl zarfında, hürriyet rejiminin takviyesi, nizamın muhafazası, inkılâplarımızın korunması gibi en ehemmiyetli mevzularda ele alınmış olan tedbirlerin izahından sonra şimdi de, yine aynı devre zarfında iktisadi ve malî sahalarda, memleketin ümrana ve refaha kavuşturulması mevzularında 1 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre: X, Cilt: 2, Birinci İnikat, 1.XI.1954, s

17 1954 TEN 1957 YE DOĞRU 25 tahakkuk ettirilen ve tahakkuk ettirilmek üzere bulunan işlerin umumi manzarasına kısa bir nazar atfetmek faydalı olacaktır. Cumhurbaşkanı daha sonra, çeşitli sektörlerdeki hizmetlere ilişkin bilgiler sunduktan sonra dış politikaya ilişkin hususlarda bilgi vererek konuşmasını tamamlamıştır: Fakat yalnız NATO ya âza olmak ve bu suretle bu teşkilâtın sağladığı emniyetten faydalanmakla iktifa etmeyi aklımızdan geçirmedik. Bu itibarla bir taraftan Ordumuzun kuvvetlenmesi hususunda büyük gayretler sarf ederken diğer taraftan NATO iş birliğinin takviyesi ve hususiyle NATO müdafaa sahasının daha kuvvetli emniyet altına alınması hususunda durmadan çalıştık. Dünya sulh cephesi için maddi, mânevi büyük bir kazanç teşkil eden Üçlü Balkan İttifakımız bizim gibi düşünen Yunanlı ve Yugoslav müttefiklerimizle müşterek eserimizdir. Bununla da iktifa etmiyerek istiklâlini yeni kazanmış olan ve güzel bir istikbale namzet bulunması bizim için bir bahtiyarlık teşkil eden Büyük Pakistan milletiyle de sıkı bir dostluk ve iş birliği muahedesi akdeyledik ki, bu ancak bir başlangıç sayılmak icabeder. Zira bu muahedemizi süratle takviye hususunda Pakistan la mutabakat halindeyiz. Muhtarlık Seçimleri Son kez 1950 yılında yapılmış olan ve 1952 yılında yenilenmesi gereken Mahalle Muhtarlıkları seçimi, çıkarılan kanunlarla, önce 1953 yılının Şubat ayına 1, daha sonra 1953 yılının Kasım ayına 2 ve son olarak 1954 yılının Kasım ayına ertelenmiştir yılında yapılmış olan ve 1952 yılında yenilenmesi gereken Köy Muhtarlık seçimleri de önce 1953 yılının Kasım ayına 4, daha sonra 1954 yılının Kasım ayına 5 ertelenmiştir. 7 Kasım 1954 te Köy ve Mahalle Muhtarlık Seçimleri yapılmış, seçimlere DP ile CHP katılmış, CMP ile TKP katılmamıştır. Seçimler sonucunda DP , CHP ise muhtarlık kazanmıştır. 6 Belediye ve İl Genel Meclisi Seçimlerinin Ertelenmesi 1954 yılında yapılması gereken yerel seçimlerden; (a) Belediye Meclisi seçimleri, 19 Kasım 1954 tarih ve 6437 sayılı Kanunla 7, 1955 yılının Haziran ayının sonuna, (b) İl Genel Meclisi Seçimleri ise 19 Kasım 1954 tarih ve 6438 sayılı Kanunla 8, 1955 yılının Eylül ayının sonuna ertelenmiştir. Meclis müzakereleri sırasında CHP her iki kanuna da muhalif kalmıştır. 9 CHP Grubu adına konuşan Kars Milletvekili Mehmet Hazer, seçimlerin ertelenmesinin olağan dışı bir hal olması gerekirken birçok kez yinelenen bir usul haline geldiğini, bu halin demokratik ilkelere aykırı olduğu gibi yurttaş oyunun değerini de azalttığını ileri sürmüştür Temmuz 1950 tarih ve 5671 sayılı Kanun (12 Temmuz 1950 günlü ve 7556 sayılı Resmî Gazete) Ocak 1953 tarih ve 6010 sayılı Kanun (19 Ocak 1953 günlü ve 8312 sayılı Resmî Gazete) Temmuz 1953 tarih ve 6170 sayılı Kanun(24 Temmuz 1953 günlü ve 8466 sayılı Resmî Gazete). 4 5 Ocak 1953 tarih ve 5998 sayılı Kanun (13 Ocak 1953 günlü ve 8307 sayılı Resmî Gazete) Temmuz 1953 tarih ve 6169 sayılı Kanun (24 Temmuz 1953 günlü ve 8466 sayılı Resmî Gazete). 6 Burçak, s Kasım 1954 günlü ve 8863 sayılı Resmî Gazete Kasım 1954 günlü ve 8863 sayılı Resmî Gazete. 9 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre: X, Cilt:2, Altıncı İnikat, 19.XI.1954, s yılında yapılan seçimlerin 1959 yılında yenilenmesi gerekiyordu. Ancak Belediye Meclislerinin görev süresi 20 Temmuz 1959 tarih ve 7363 sayılı Kanunla 16 Kasım 1960 tarihine kadar; İl Genel Meclislerinin görev süresi ise 20 Temmuz 1959 tarih ve 7364 sayılı Kanunla 1960 yılının Eylül ayı sonuna kadar uzatılmıştır.

18 26 EROL TUNCER B YILINDAKİ GELİŞMELER. DP Grubunda Fırtına 29 Kasım 1955 tarihinde yapılan DP Grup toplantısının partinin tarihinde önemli bir yeri vardır. Tekin Erer, bu toplantıyı «Demokrat Parti Grubunda Fırtına» başlığı altında anlatmaktadır. 1 DP li Rıfkı Salim Burçak ın anılarında, toplantıyı anlatmak üzere kullanılan başlık da «Grupta Fırtına» biçimindedir. 2 Metin Toker de bu toplantı için «D.P. Grubunda Fırtına» nitelemesini uygun görmüştür. 3 Cem Eroğul ise toplantıyı «On yıllık D.P. iktidarının en fırtınalı grup toplantısı» olarak tanımlamıştır Kasım günlü Grup toplantısı, İktisat ve Ticaret Bakanlığına yöneltilen gensoru önergesinin kabulüyle başlamıştı. Görüşmelerde milletvekillerince sergilenen yoğun eleştiriler ve tepkiler üzerine İktisat ve Ticaret Bakanı Sıtkı Yırcalı istifa etti. Ardından Grubun baskısıyla Maliye Bakanı Hasan Polatkan ile Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Fatin Rüştü Zorlu da istifa etmek zorunda kaldı. Grubu yatıştıramayacağını gören Menderes, hemen bir kabine toplantısı yaparak bütün bakanların istifasını aldı. Menderes istifaları aldıktan sonra Gruba geldi ve «Şimdi ben de kaderimi sizin reylerinize terk ediyorum» diyerek kendisi için güvenoyu istedi: 5 Sıra şimdi Adnan Menderes e güven oyunun verilmesine gelmişti. Başkan Onat, Adnan Menderes e güveni olanların işaretlerini rica etti. Grup üyeleri büyük bir heyecan, hatta galeyan içinde ayağa kalkarak ve ellerini havaya kaldırarak liderlerine duydukları güveni açıkladılar. Aleyhte oy veren bir kaç kişi idi. Menderes, grubun açıkladığı güvene teşekkür etmek üzere kürsüye geldi: onun da heyecanlı olduğu görülüyordu. Kısa bir teşekkürden sonra: «Arslanlar gibi insanlarsınız; siz isteseniz, Hilafeti bile getirirsiniz. Size layık olmağa çalışacağım.» diyerek kürsüden indi. 6 «Bunun üzerine iki önerge verildi. Birincisi hükümetin toptan istifasını, ikincisi ise Menderes hariç bakanların çekilmesini istiyordu. Önergeler oya kondu ve birincisi reddedilerek ikincisi kabul edildi. Böylece garip bir şekilde, hükümet düştü ve sadece başbakan güven oyu almış oldu.» 7 1 Erer, s Burçak, s Toker, s Eroğul, s Burçak, s Bu sözleri nakleden Burçak, o dönemde DP milletvekili ve Genel İdare Kurulu üyesidir. Menderes in bu sözleri siyasî literatürümüzde Rıfkı Salim Burçak ın anlattığı biçimde yer almıştır. Ancak o dönemde gazetecilik yapan ve 13 üncü dönemde AP milletvekilliğine seçilecek olan Tekin Erer e göre Menderes in sözleri basına yanlış aksetmiştir. Erer; Başbakan ın milletvekillerine hitaben, «Sizin kudretiniz o kadar büyüktür ki, şu anda isterseniz Anayasayı bile değiştirebilirsiniz.» dediğini ve ertesi gün bu ifadenin gazetelerde «Sizin kudretiniz o kadar büyüktür ki, isterseniz hilâfeti dahi geri getirebilirsiniz.» biçiminde yer aldığını belirtmekte ve şöyle devam etmektedir: «Menderes in böyle bir söz söylemediği ertesi günü tavzihen Ankara daki bütün parlamento muhabirlerine bildirildi, fakat hiçbir gazete bu tavzihi neşretmedi. Yalnız Zafer ve Vatan gazeteleri konuşmanın doğru metnini yazdılar. İstisnaî olarak o zaman Menderes e tamamiyle muhalif bulunmasına rağmen Vatan Gazetesi hem tavzihi neşretti, hem de bu yanlış haberden dolayı özür diledi.» (Erer, s ). 7 Eroğul, s. 131.

19 1954 TEN 1957 YE DOĞRU 27 «D.P. Grupu bütün Bakanlarını devirmiş bulunduğu bir hükümetin başkanına itimat oyunu verdi. Hadise, dünya parlâmento tarihinde her halde ilk defa vuku buluyordu. Demokrasi, Türkiyede artık tamamile dejenere edilmişti.» 1 30 Kasım 1955 günlü Hürriyet Gazetesi toplantıya ilişkin haberi, «D.P. Meclis Grubu kabineyi devirdi.» başlığıyla vermişti. Haberin alt başlıkları ise şöyledir: «Bazı vekiller şiddetle itham edildi; bunlar hakkında Meclis tahkikatı açılacak / Menderes e son şans verildi; yeni kabineyi de o kuracak.» D.P. Meclis Grubunun toplantıyla ilgili olarak yayımladığı tebliğin son bölümünde ise şu ifadeler yer almaktadır: «Uzun müzakereleri müteâkip kürsüye gelen Başvekil Adnan Menderes, müzakerelerin devamı sırasında, az evvel yapılan kısa bir kabine toplantısında, arkadaşlarının toptan istifa edeceklerini bildirdiklerini, ancak kendisinin umumi politikasının Grupça tasvip edilip edilmediğinin tebeyyün etmesi maksadiyle yalnız başına Grupun itimadına müracaata karar vermiş olduğunu ifade eylemesi üzerine reye müracaat olunmuş ve Grup Adnan Menderes e büyük ekseriyetle ve tezahürat arasında itimadını izhar etmiştir.» 2 Hükûmet Bunalımı 1 Aralık 1955 te Hükûmetin istifasını Cumhurbaşkanlığına sunan Adnan Menderes yeniden hükûmeti kurmaya memur edildi. Menderes IV. Hükûmetini ancak 9 Aralıkta kurabildi. 5 Aralıkta Cumhurbaşkanı, DP li bazı milletvekillerine Çankaya köşkünde bir yemek verdi. Yemekte son Grup toplantısında görüşülen konular, kabinenin durumu, itham edilen bakanlar hakkında yapılması gereken takibat söz konusu edilmiş ve milletvekilleri DP Meclis Grubunun eğilimini ifade etmişlerdir. 6 Aralık 1955 günlü Cumhuriyet Gazetesine göre, Grupun istekleri 5 maddede sıralanmıştır: 1. Anayasanın tadil edilmesi ve çift meclis sisteminin süratle kabulü, den bu yana çıkarılmış olan antidemokratik kanunların behemehal kaldırılması, 3. Belediye seçimlerinde görülen haksızlıkların giderilmesi için seçim kanununda tadilât yapılması, 4. Hayat pahalılığı ile mücadele, bazı maddelerin yokluğu yüzünden çekilen sıkıntının giderilmesi, 5. Eski Vekiller hakkında icrası kararlaştırılan tahkikatın süratle ikmal edilmesi ve neticenin halka bildirilmesi, 6- Gazetecllere ıspat hakkının verilmesi ve Üniversitelere tam muhtariyet temini. Sıralanan hususların muhalefetin istekleriyle örtüşmesi dikkati çekmektedir. Yeni kabinenin kurulduğu 8 Aralıkta radyodan ilân edildi, ancak kabine listesi verilmedi; liste 9 Aralıkta TBMM de okundu. 13 Aralık 1955 tarihinde DP Grubuna sunulan Hükûmet Programı için DP Meclis Grubunda yapılan oylamada 343 kabul, 37 ret, 7 çekinser oy çıktı. 3 1 Toker, s Kasım 1955 günlü Milliyet Gazetesi. 3 Burçak, s. 365, 371.

20 28 EROL TUNCER (IV. Menderes Hükûmetinin Bakanlar Kurulu Listesi EK II dedir). Hükümet Programı Hükûmet, TBMM ye kısa bir program sunmuştur. Bu husus programda şöyle açıklanmıştır: «Bu programımız kısadır ve sadece beş buçuk yıllık tatbikatın bugünkü merhalesinde kendini gösteren icap ve ihtiyaçlara göre alınması lâzım gelen tedbirlerle yapılmasına sıra gelmiş bulunan işlerin izahına inhisar edecektir.» 1 Programda, şikâyetlere konu olan Seçim ve Emeklilik Kanunlarında yapılan değişikliklerin düzeltileceği, Anayasa değişikliklerinin ve ispat hakkı önerisinin ele alınacağına ilişkin vaatler de yer almıştır: 2 Bu hususla alakalı olarak emeklilik müddetinin, daha evvel olduğu gibi, otuz seneye çıkarılmasını bazı menfi tefsir ve telakkileri de önliyeceği ve mevcut ise bir huzursuzluğu ortadan kaldıracağı için, faydalı görmekteyiz. Mevzuatımızdaki tadil tasavvurlarımıza gelince: Uzun zamandan beri bahis konusu olan Anayasa tadilleri için hazırlıklara başlanması ve 1958 seçimlerinden evvel behemehal bu tadillerin tahakkuk ettirilmesi lâzımdır, kanaatindeyiz. Seçim Kanununda intizamı temin ve vatandaş rey ve arzusunu daha iyi tahakkuk ettirmek mülahazası ile yapılmış olan son tadilatın lüzumsuzluğu yanında türlü menfi tefsirlere yol açmış bulunduğu görüldüğünden bu mahzurun da ortadan kaldırılmasına teşebbüs edeceğiz. Bu hususta maruzatımıza son verirken neşren vaki olacak isnat ve hakaret mevzuunun ispatını mümkün kılmak üzere Riyasete tevdi edilmiş olan muhtelif kanun tekliflerinin yüksek heyetinizce tetkikinden sonra en isabetli karara varılacağı kanaatinde olduğumuzu da ilave etmek isterim. IV. Menderes Hükûmeti nin Programı 14 Aralık 1955 te TBMM de okundu 3 ve 16 Aralıkta güvenoylaması yapıldı. Oylamaya katılan 455 milletvekilinden 398 i kabul, 57 si ret oyu kullandı. 75 milletvekili oylamaya katılmamıştı. 4 Hükûmet programında yer alan vaatlerin hiçbirisi yerine getirilmeyecektir. Üç Bakan Hakkında Meclis Tahkikatı Açılması 20 Aralık 1955 tarihinde, Demokrat Parti Meclis Grubu üç eski bakan hakkında gensoru açılmasını kararlaştırdı. 5 Demokrat Parti Meclis grubunun 29 Kasım 1955 Salı günü yaptığı fırtınalı toplantıdan sonra İktisat ve Ticaret eski Bakanı Sıtkı Yırcalı, Maliye eski Bakanı Hasan Polatkan ve Dışişleri eski Bakanı Fatin Rüştü Zorlu hakkında gensoru açılması yolunda grupta ve Mecliste bir cereyan başgöstermişti. Hükümetin devrilmesinden sonra gensoru açılmasının artık yersiz olacağı görüşünü paylaşanlar da vardı. Başbakan ise soruşturma açılmasına lüzum görmüyordu. Sonunda grup, tahkikat yapılmasına karar verdi. Böylece, başbakan da, onun görüşünü destekleyen milletvekillerinin hiç biri de grup 1 Türkiye Cumhuriyeti Hükümetleri, s a.g.e, s T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre: X, Cilt: 2, On dördüncü İnikat, 14.XII.1955, s T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre: X, Cilt: 2, On beşinci İnikat, 16.XII.1955, s Burçak, s