Harita Bilgisi. Mikail Mutlu

Transkript

1 2009 Harita Bilgisi 0 Mikail Mutlu

2 Harita Bilgisi A. Harita ve Ölçek 1. Harita İnsan ile doğal çevre arasındaki karşılıklı ilişkiyi inceleyen coğrafyanın dağılış, nedensellik ve bağlantı olmak üzere 3 temel prensibi vardır. Coğrafya konuları işlerken elde edilen verilerin veya ulaşılan sonuçların yeryüzündeki dağılışını haritalar yardımıyla yapılır. Haritalar sayesinde coğrafi bilgiler daha kolay anlaşılır hale gelir ve akılda kalıcı olur. Bu nedenle haritalar coğrafya biliminin kullandığı vazgeçilmez araçların başında gelir. Yeryüzünün tamamının veya bir bölümünün, kuşbakışı (tepeden) görünüşünün, belli bir oranda küçültülerek, bir düzlem üzerine aktarılmasıyla elde edilen çizimlere harita denilmektedir. Harita bilimine ise kartoğrafya adı verilir. Yeryüzü ile ilgili bütün çizimler harita özelliği taşımaz. Bir çizimin harita özelliği taşıyabilmesi için gereken unsurlar şunlardır: Harita tam tepeden (kuşbakışı) çizilmelidir. Eğer belli bir açıyla (perspektifle) çizilirse, resim özelliği taşır. Tam tepeden bakılmasındaki amaç çizilecek bölgenin her yerinin görülmesidir. Ölçek kullanılmalıdır. Küçülmede kullanılan orana ölçek denir. Ölçeksiz yapılan çizimler kroki özelliği taşır. Krokiler, ölçek kullanılmadığı için haritalardan ayrılır. Çizimin kağıda (düzleme) aktarılması gerekir Plan Ölçeği 1/ e kadar olan haritalardır. Planlar ile haritalar arasındaki en önemli fark çizimi yapılan alanın genişliğidir. Planlar, dar alanların ayrıntılı çizimleridir. Örneğin inşaat, arsa, mahalle ve şehir planları gibi 1.2. Kroki Ölçek olmadan yapılan kabataslak çizimlere kroki denir. Krokiler, ölçek kullanılmadığı için haritalardan ayrılır. Şekil 2: Kroki Önceleri yerden yapılan ölçümler sonucu elde edilen verilerle, yeryüzünün tepeden görünümleri sağlanıyordu. Günümüzde, haritalar çizilirken uçaktan ya da uydulardan çekilmiş fotoğraflardan yararlanılır. Bu yeni harita çizme yöntemine fotogrametri denir. Coğrafi Bilgi Sistemleri'nin kullanılmaya başlanmasıyla coğrafi olaylara ait veriler daha kolay haritalanabilme olanağına sahip olmuştur. Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS), yeryüzündeki fiziki ve beşerî unsurlara ait verilerin toplanması, depolanması, işlenmesi, gösterilmesi ve analiz edilmesini sağlayan sistemdir. Toplanan veriler bilgisayar ortamında görsel verilere dönüştürülür. CBS ile toplanan verilerin sürekli güncellenebilmesi coğrafyacılara önemli kolaylıklar sağlamaktadır. CBS ile farklı veriler aynı veri tabanında birleştirilebilmekte, elde edilen görsel verilerin kolay analiz edilebilmesi sağlanmaktadır. Şekil 1: Ev Planı Şekil 3: CBS ile farklı veriler aynı veri tabanında bir araya gelmektedir. 1

3 2. Harita Çizim Metotları Haritalar yeryüzünün tamamının veya bir bölümünün düzlem üzerine aktarılmasıyla oluşturulur. Yeryüzü şekillerinin uzunluklarını, alan ölçülerini ve yönlerini hatasız olarak model küre üzerine aktarmak mümkündür. Ancak istediğimiz büyüklükte model küre yapmamız, taşımamız ve kullanmamız mümkün değildir. Bu nedenle düz yüzeylere çizilen haritalar daha kullanışlıdır Konik (Alan Koruyan) Projeksiyon Kürenin çevresine koni şeklinde kağıt sarılmasıyla oluşturulur. Bu yöntemde çizilmiş haritalarda şekiller bozulur ama alanlar korunur. Orta enlemler ve çevresindeki bölgelerin çiziminde kullanılır. Ayrıca kutup çevresinin ve küçük alanların çiziminde de kullanılır. Bu yöntemde ekvatora doğru bozulma artar. Ancak Dünya'nın kendine özgü olan kutuplardan basık, Ekvator'da şişkin geoit şeklini düzlem üzerine bozulmadan aktarmak imkânsızdır. Uyarı: Haritalardaki bozulmaların temel sebebi dünyanın şeklidir. Ayrıca yer şekillerinin engebeliliği, kıyıların çok girintili çıkıntılı olması ve kuşbakışı yani ölçeğin küçük tutulması haritalarda hatalara sebep olmaktadır. Kıta ve okyanusları düzlem üzerine aktarırken bozulmaları en aza indirebilmek için harita iz düşümü de denilen projeksiyon yöntemleri geliştirilmiştir. En çok kullanılan projeksiyon yöntemleri şunlardır: 2.1. Silindirik (Açı Koruyan) Projeksiyon Bir kürenin çevresine silindir şeklinde kağıt sarılmasıyla oluşturulur. Bu yöntemle yapılan haritalarda ekvator ve çevresi gerçek alanını korurken, kutuplara doğru gidildikçe alanda bozulma artar. Bu yöntem daha çok deniz ve hava ulaşımında yararlanılan haritaların hazırlanmasında kullanılır. Şekil 5: Konik Projeksiyon 2.3. Düzlem (Uzunluk Koruyan) Projeksiyon Bir düzlemin küreye herhangi bir noktada teğet olarak geçirilmesiyle oluşturulan bu çizimde şekil ve alanlarda bozulmalar meydana gelir. Teğet noktasından uzaklaştıkça bozulma artar. Bu yöntem daha çok dar alanların ve büyük ölçekli haritaların çiziminde kullanılır. Şekil 4: Silindirik Projeksiyon Şekil 6: Düzlem Projeksiyon 2

4 2.4. Gerçek ve İzdüşüm Alan Projeksiyonlar, iz düşüm (yükseltinin sıfır metre kabul edilmesi) esasına göre çizildiğinden, yükseltinin ve engebenin fazla olduğu ülkelerde iz düşüm alanı ile gerçek alan arasındaki fark artar. Örneğin Türkiye, Hindistan, İsviçre, Avusturya gibi ülkelerin yükseltisi fazla ve yer şekilleri de engebelidir. Buna bağlı olarak bu ülkelerde gerçek alan ile iz düşüm alan arasındaki fark fazladır. Danimarka, Belçika, Hollanda, Mısır gibi ülkelerin ise ortalama yükseltileri az ve yer şekilleri de az engebelidir. Buna bağlı olarak, bu ülkelerde de gerçek alan ile iz düşüm alan arasındaki fark azdır. Uyarı Bir yerin iz düşüm yüz ölçümü, arazideki yükseklikler ve çukurluklar dikkate alınmadan, her yer düzlük kabul edilerek yapılan hesaplamalar sonucu elde edilir. Gerçek yüz ölçümü ise bu yükseklik ve çukurluklar dikkate alınarak hesaplanır. Türkiye nin gerçek alanı: km² Türkiye nin izdüşümsel alanı: km² Arada yaklaşık km² lik bir farkın bulunması Türkiye nin dağlık bir ülke olduğunu gösterir. Türkiye de gerçek alan ile iz düşüm alan arasındaki farkın en fazla olduğu bölgeler Doğu Anadolu ve Karadeniz, en az olduğu bölgeler ise Marmara ve Güney Doğu Anadolu dur. 3. Haritanın Elemanları (Unsurları) Bir harita üzerinde insan ve doğaya ait unsurların tamamını vermek mümkün değildir. Bu nedenle haritalar belirlenen bir amaca göre çizilmelidir. Örneğin, Türkiye Toprak Haritası, Avrupa Fizikî Haritası ve İstanbul İdarî Bölünüş Haritası gibi. Haritalar içerdikleri bilgi yönünden farklılıklar gösterse de her haritada bulunması gereken unsurlar vardır. Bunlar: Harita başlığı Coğrafi Koordinatlar Ölçek Yön oku Lejant Şekil 7: Harita çiziminde dikkat edilecek unsurlar (Harita elemanları) 3

5 4. Ölçek Dünya ya da herhangi bir yerin haritası çizilirken arazideki gerçek uzunluklar belli oranda küçültülür. Haritalardaki bu küçültme oranına ölçek adı verilir. ç Bir haritanın ölçeği, haritası çizilen alanın gerçekte kaç kez küçültüldüğünü gösterir. Örneğin; 1/ ölçekli bir haritada herhangi bir yere ait gerçek uzaklık harita üzerinde defa küçültülmüştür. İki tür ölçek vardır Kesir Ölçek Haritadaki küçültme oranının bayağı kesirle ifade edilmesidir. Kesir ölçeklerde, birim cm olarak alınır. Kesir ölçekte pay daima 1'dir ve harita üzerindeki 1 cm yi gösterir. Payda ise küçültme oranına göre değişir ve gerçek uzunluğun ne kadar küçültüldüğünü gösterir. Örneğin: 1/ ölçekli haritadaki 1 cm uzunluk gerçekte cm küçültülmüştür cm = 5 km olduğuna göre bu haritadaki 1 cm ile gösterilen uzunluk gerçekte 5 km'ye eşittir. Kesir ölçekte payda ile ölçek arasında ters oranı vardır. Payda küçüldükçe ölçek büyür, payda büyüdükçe ölçek küçülür Çizgi (Çizik) Ölçek Küçültme oranının bir çizgi şeklinde gösterilmesidir. Çizgi ölçekte birim metre ya da kilometre olarak gösterilir. Haritalarda kesir ölçekten daha çok çizgi ölçek kullanılır. Çizgi ölçeğin en büyük faydası haritanın fotokopi ve fotoğraf gibi yöntemlerle büyütülüp, küçültülünce (grafik ölçekte de aynı oranda büyüme ve küçülme olacağından) haritanın ölçeğinde bozulma olmamasıdır. Çizgi ölçekte 0'dan önceki bölüm milimetrelere bölünür. Bu bölüm haritalardaki 1 cm'den daha küçük uzunlukların ölçülebilmesi için çizilir. Ayrıca çizgi ölçek yardımıyla kuş uçuşu uzaklığı hesap yapmaksızın kâğıt, ip, kalem gibi nesnelerden yararlanarak bulabiliriz. Şekil 9: Çizgi ölçek ile kuş uçuşu uzunluğu hesaplama ÖRNEK SORU (1981-ÖSS) Yukarıda verilen haritaya göre, Kıyı kent le Adalı arası kuş uçuşu olarak yaklaşık kaç km dir? A) 200 B) 300 C) 400 D) 500 E) 600 Şekil 8: Payda ile ölçek arasında ters orantı vardır. Harita üzerinde ölçülen uzunluk çizgi ölçeğe uyarlanınca kuş uçuşu uzaklığın yaklaşık 300 km olduğu görülür. Yanıt B 4

6 4.3. Ölçeklerin Birbirine Çevrilmesi Haritalarda çizgi ölçekten, kesir ölçek ya da kesir ölçekten, çizgi ölçek hesabı yapılabilir. a. Çizgi Ölçeğin Kesir Ölçeğe çevrilmesi Çizgi ölçekte; Çizgi ölçeğin boyu harita uzunluğuna eşittir. Aksi belirtilmemişse, çentikler arası 1 cm kabul edilerek toplanır ve harita uzunluğu bulunur. Gerçek uzunluk ise sıfırın sağındaki son değer ile varsa solundaki değerin toplamıdır. b. Kesir Ölçeğin Çizgi Ölçeğe Çevrilmesi Örnek Ölçeğinin çizgi ölçek olarak değeri nedir? Çözüm Ölçeğimizde gerçek uzunluklar kez küçültülmüştür. Yani haritadaki 1 cm lik uzunluk gerçekte cm ye eşittir. Ya da 1 cm = 6 km. Çizgi ölçeklerde çentikler arası 1 cm olduğuna göre her bir çentik arasının 6 km olması gerekir. Örnek Aşağıda verilen çizgi ölçeğin kesir ölçek değeri nedir? 1 cm Çözüm Verilen çizgi ölçeğin boyu ve çentikler arasının kaç cm olduğu belirtilmemiş. Bu nedenle çentik arası 1 cm kabul edilir. 1 cm 1 cm 1 cm 1 cm Harita Uzunluğu: 4 cm Gerçek uzunluk: = 8 km Kesir ölçekte pay daima 1 dir. Bu nedenle sadeleştirme yapıyoruz. Kesir ölçekte birim cm olduğu için paydadaki km olan değere 5 tane 0 ekleyerek cm ye çeviriyoruz. Yukarıdaki çizgi ölçeğin kesir ölçek değeri olarak dir. 5

7 5. Harita Çeşitleri Harita gruplandırmalarında en yaygın olanı ölçeklerine ve konularına göre yapılanıdır Ölçeklerine Göre Haritalar a. Büyük Ölçekli Haritalar Ölçeği 1/ e kadar olan haritalardır. Planlar ve topografya haritaları olmak üzere ikiye ayrılır. Planlar: Ölçeği 1/ e kadar olan haritalardır. En ayrıntılı haritalardır. Ev, sokak, cadde vb. planları örnek verilebilir. Topografya haritaları: Ölçeği 1/ ile 1/ arasında olan haritalardır. Bu haritalarda il ve ilçe merkezleri, köyler, ana ve tali yollar, akarsu dağ, göl gibi temel fiziki özellikler gösterilir. Büyük ölçekli haritalarda esas nokta ayrıntılı hazırlanmalarıdır. b. Orta Ölçekli Haritalar Ölçekleri 1/ ile 1/ arasında olan haritalardır. Ayrıntılar ve gösterilen alan orta derecelidir. Çeşitli amaçlarla hazırlanmış il ve bölge haritaları, uçuş, yol, jeoloji, tektonik, maden haritaları örnek verilebilir. c. Küçük Ölçekli Haritalar Ölçekleri 1/ den küçük olan haritalardır. Örneğin 1/ , 1/ , 1/ Bu haritalarda ayrıntı iyice azalır. Büyük yerleşim merkezleri, göller ile yüksek dağlar gösterilir. Duvar haritaları ve atlaslardaki haritalar örnek verilebilir. Küçük Ölçekli Harita 1/ Orta Ölçekli Harita 1/ Büyük Ölçekli Harita 1/ Şekil 10. Aynı Bölgelere Ait Farklı Ölçeklerde Uydu Görüntüleri ve Haritalar. Kaynak Google Maps. 6

8 d. Büyük ve Küçük Ölçekli Haritalar Arasındaki Farklar Profil çıkarma gibi alanlarda faydalanılır. Büyük Ölçekli Harita 1/ Küçük Ölçekli Harita 1/ Ölçeğin paydası küçüktür. Ölçeğin paydası büyüktür. Ölçek paydası ile ölçek arasında ters orantı vardır. Küçültme oranı azdır. Ayrıntıları gösterme gücü fazladır. Bozulma-hata oranı azdır. Küçültme oranı fazladır. Ayrıntıları gösterme gücü azdır. Bozulma-hata oranı fazladır. Siyasi Haritalar Şekil 11: Türkiye Fiziki Haritası Ülkelerin sınırlarını askeri blokları, kıtaları gösteren haritalara siyasi harita; ülke içindeki il, ilçe ve köy gibi idarî birimler arasındaki sınırları gösteren haritalara ise idarî bölünüş haritası adı verilir. Bu haritalar sadece sınırları gösterir. Ayrıca belli başlı göller ve akarsular da gösterilebilir. Haritası çizilen alan dardır. Haritası çizilen alan geniştir. Kâğıt üzerinde daha fazla yer kaplar. Kâğıt üzerinde daha az yer kaplar. Aynı dağı gösteren büyük ölçekli haritada izohips sayısı daha fazladır. Aynı dağı gösteren büyük ölçekli haritada izohipsler arası yükselti farkı daha azdır. Aynı dağı gösteren küçük ölçekli haritada izohips sayısı daha azdır. Aynı dağı gösteren küçük ölçekli haritada izohipsler arası yükselti farkı daha fazladır Konularına (Kullanım Amaçlarına) Göre Haritalar Her haritanın ortak noktası kara ve denizlerin dağılışıdır. Haritaları birbiriden ayıran temel faktör, içerdikleri bilgilerin farklılığıdır. Bu nedenle haritalar kullanım amaçlarına göre genel ve özel haritalar olmak üzere ikiye ayrılır. a. Genel Haritalar Yaygın olarak kullanılan atlas ve duvar haritalarıdır. Fiziki, siyasi, beşeri ve ekonomi haritaları bu gruba girer. Fiziki Haritalar Yeryüzü şekillerini, yükselti ve eğim gibi özellikleri gösteren haritalara fiziki harita denir. Bu haritalardan; Yükselti belirleme Eğim hesaplama Beşeri Haritalar Şekil 12: Türkiye İdari Bölünüş Haritası Nüfus miktarını, nüfus dağılışını, insanların milliyetlerini, dillerini, kültürlerini ve yaşam biçimlerine ait özelliklerin dağılışını gösteren haritalara beşerî haritalar denir. Şekil 13: Marmara Bölgesi Nüfus Yoğunluğu Haritası 7

9 Ekonomik Haritalar İnsanların ekonomik faaliyetlerini, ekonomik faaliyete konu olan mal ve hizmetlerin dağılışını gösteren haritalara ise ekonomik haritalar adı verilir. b. Özel Haritalar Belli bir amaca yönelik belli bir konunun uzmanı tarafından hazırlanmış haritalardır. Jeoloji, jeomorfoloji, bitki örtüsü, toprak tipleri, iklim, yağış vb. haritalardır. 1. Kabartma Yöntemi Bu yöntemle yer şekilleri bir ölçek dâhilinde küçültülür. Yükselti basamaklarına göre renklendirilir. Maket hâline getirilir. Bu yöntemin maliyeti yüksek, yapımı güçtür. Bu nedenle kabartma yöntemi çok kullanılmaz. Yer şekillerini gerçeğe en uygun gösteren yöntemdir. Şekil 14: İç Anadolu Bölgesi Yağış Haritası Uyarı Bütün haritalarda; - Ölçeğe bağlı olarak uzunluk ve alan - Koordinatlara bağlı olarak coğrafi konum - Yön okuna bakarak yön bulunabilir. Ancak - Yükselti belirleme - Eğim hesaplama - Profil çıkarma işlemleri sadece fiziki haritalarda yapılır. Şekil 15: Kabartma Yöntemi ile Yapılmış Bir Harita 2. Gölgelendirme Yöntemi Bu yöntemle yapılan haritalarda, ışığın belli bir açıyla yer şekilleri üzerine geldiği kabul edilir. Düz yerler aydınlık, eğimli yerler gölge olarak gösterilir. Eğim arttıkça gölgenin koyuluğu artar. Gölgelendirme yönteminde yükselti basamakları bulunmadığından, tam bir yükselti tespit etmek ve profil çıkarmak olanaksızdır. Bu nedenle modern haritacılıkta yardımcı yöntem olarak kullanılır. B. Haritalarda Yüzey Şekillerinin Gösterilmesi Yer Yuvarlağı'nın yüzeyinde yer alan şekiller, belirgin özellikleri ve ayrıntılarıyla en doğru biçimde jeomorfoloji haritasında gösterilir. Bu haritalarda yeryüzü şekillerinin her biri özel işaretlerle ifade edilir. Yeryüzünün temel şekilleri olan çukurluklar, kabarıklıklar ile yükselti basamakları ve eğimlerinin gösterilmesinde değişik yöntemler kullanılır. Bu yöntemler kullanılarak çizilen haritalar, topografya haritaları ya da fiziki haritalar olarak adlandırılır. Bu haritalarda yeryüzü şekilleri; kabartma, gölgelendirme, tarama, renklendirme ve eş yükselti (izohips), olmak üzere beş farklı yöntemle gösterilir. Şekil 16: Gölgelendirme Yöntemine Göre Yapılmış Harita 8

10 3. Tarama Yöntemi Bu yöntemle, yükselti basamaklarının araları tarama yapılarak çizilir. Eğimin fazla olduğu yerler daha sık, kalın ve kısa çizgilerle taranır; eğimin az olduğu yerler seyrek, ince ve uzun olur. Düz olan yerlerde tarama yapılmaz. Çizgi grupları arasında bulunan halka şeklindeki boşluklar yükselti basamaklarını gösterir. Bu yöntem büyük ölçekli ve özel amaçlı haritaların hazırlanmasında kullanılır. Günümüzde fazla kullanılmayan bir yöntemdir. 5. Eş Yükselti (İzohips) Yöntemi Deniz seviyesinden itibaren aynı yükselti değerlerine sahip noktaları birleştirerek oluşturulan kapalı eğrilerle eş yükselti (izohips) eğrisi, bu yöntemle yüzey şekillerinin gösterilmesine eş yükselti (izohips) yöntemi denir. Deniz seviyesine göre aynı derinlikteki noktaların birleştirilmesi ile oluşan eğrilere de eş derinlik (izobat) eğrileri denir. Kıyı çizgisi izohips ile izobat eğrilerinin kesiştiği yerdir. Topografya ve fizikî haritalarda yüzey şekilleri çoğunlukla, eş yükselti eğrileriyle gösterilir. Eş yükselti eğrileri ile çizilen haritaları anlayabilmek için, bazı özelliklerini bilmek gerekir İzohipslerin Başlıca Özellikleri Yeryüzü şekillerinin biçimlerini ve yükseltilerini kuşbakışı olarak yansıtırlar. İç içe geçmiş kapalı eğrilerdir. Birbirleriyle kesişmezler. İzohipsleri kesen çizgiler akarsuları gösterir. Her izohips kendinden daha yüksek olan bir eğriyi çevreler. Yani en dıştaki eğri en alçak yeri; en içteki eğri en yüksek yeri gösterir. Şekil 17: Tarama Yöntemi 4. Renklendirme Yöntemi Fiziki haritalarda yükselti basamaklarını gösterebilmek için renklendirme yöntemi kullanılır. Genel kullanım olarak renkler deniz kıyısında koyu yeşilden başlar. Yükselti arttıkça açık yeşil, sarı, turuncu, açık kahverengi ve koyu kahverenginin tonları kullanılır. Renklendirme yönteminde renkler yer şekillerini ifade etmek için değil, yükselti basamaklarını göstermek için kullanılır. Bu yöntemle yapılan haritalarda yeşil ile boyanan yerler her zaman ormanları veya ovaları, kahverengi ile boyanan yerler her zaman dağları göstermez. Örneğin Hakkâri de bulunan Yüksekova 2000 metre yüksekliğinde bir ova olduğu için kahverengi ile gösterilir. İstanbul da bulunan Kayış Dağı ise 438 metre yüksekliğinde bir dağdır ve yeşil renk ile gösterilir. Şekil 19: İzohipslerle yer şekillerinin gösterilmesi Çukur alanlarda ise tam tersidir. Dıştaki eğri yüksek yeri, içteki eğri alçak yeri gösterir. (Çukur yerlerde içe doğru bir ok işareti bulunur.) Şekil 20: Çanak (Kapalı çukur) Aynı izohips üzerindeki noktaların yükseltileri aynıdır. Birbirini çevrelemeyen komşu iki izohipsin yükseltisi aynıdır. Akarsuyun her iki tarafındaki izohipslerin yükseltileri aynıdır. Şekil 18: Renklendirme Yönteminde Kullanılan Renkler ve Yükselti Basamakları 9

11 Şekil 21: Aynı izohips ve birbirini çevrelemeyen komşu izohips üzerindeki noktaların yükseltileri aynıdır. 0 metre izohipsi deniz seviyesinden başlar. Kara ile denizin birleştiği noktada bulunan bu çizgiye kıyı çizgisi denir. Göl kıyıları 0 metre kabul edilmez. İki izohips arasındaki yükselti farkına eküdistans (eş aralık) adı verilir. Eküdistans değeri her yerde aynıdır. Bu değer haritanın ölçeğine göre belirlenir. Büyük ölçekli haritalarda bu değer küçük iken; küçük ölçekli haritalarda büyüktür. Şekil 23: İzohipslerin sık olduğu kıyılarda Kıta Sahanlığı dar iken, seyrek olduğu kıyılarda geniştir İzohipslerle Bazı Yüzey Şekillerinin Gösterilmesi Şekil 22: Büyük ve Küçük ölçekli haritalarda eküdistans değeri farklılaşır. Aynı yeri gösteren izohipslerin sayısı haritanın ölçeğine göre farklılık gösterir. Büyük ölçekli haritalarda izohips sayısı fazla iken, küçük ölçekli haritalarda azdır. İzohipslerin sıklaştığı yerde eğim fazla, izohipslerin seyrekleştiği yerlerde eğim azdır. Eğrilerin Sık Olduğu yerlerde Eğrilerin Seyrek Olduğu yerlerde Eğim Fazla Az Akarsu akış hızı Fazla Az Akarsu aşındırması Fazla Az Heyelan riski Fazla Az Kıta sahanlığı (şelfi) Dar Geniş Kıyı derinliği Fazla Az Ulaşım Zor Kolay Kıyıdan 200 metre derinliğe kadar olan alana kıta sahanlığı (şelf alanı) ya da ulusal kara suları denir. Yüksek kıyılarda (Karadeniz Akdeniz) şelf alanı dar iken, alçak kıyılarda (Marmara Ege) şelf alanı geniştir. Kıyı Çizgisi İzohipslerin başlangıcı olan 0 metre izohipsidir. Deniz ile karanın kesiştiği yerdir. Göl kenarlarında bulunan izohipsler 0 metre kabul edilmez. Akarsu İzohipsler üzerinden geçen çizgilerdir. Düz çizgiler sürekli; kesik çizgiler geçici (mevsimlik) akarsuları gösterir. Vadi İzohipslerin zirveye doğru Ʌ ya da şeklinde girinti yaptıkları yerlerdir. Ʌ ya da şekillerinin kapalı ucu yükseltinin arttığı yeri gösterir. Akarsuyun bulunduğu yerde mutlaka vadi vardır. Kıyı Çizgisi Devamlı ve Geçici Akarsu Vadi 10

12 Sırt Ova İzohipslerin V şeklini aldıkları kesimlerdir. İki yamacın birleştiği, su bölümü çizgisinin geçtiği yerdir. V şeklinin kaplı ucu yükseltinin azaldığı yeri gösterir. Sırt Akarsular parçalanmamış düzlüklerdir. tarafından geniş Düz oldukları için izohipsler seyrek geçer. Plato Ova Zirve (Doruk) Dağların en yüksek yerleridir. İzohipsler burada nokta halini alır. Ayrıca Δ + şeklinde gösterilebilir. Tepe Doruk ve dorukları çevreleyen yamaçlardan oluşan yerlerdir. Zirve Akarsular tarafından derince yarılmış ve yüksekte kalmış düzlüklerdir. Şelale Akarsuların birbirine çok yakın izohipsler üzerinden geçtiği dik yerlerdir. Döküldüğü yerde oluşun birikinti ise dev kazanıdır. Plato Şelale Dev Kazanı Tepe Yamaç Delta Sırtların her iki tarafında kalan kısımdır. Akarsuların denize döküldükleri yerlerde deniz içine doğru yaptıkları birikimlerdir. Yamaç Delta Boyun Haliç Karşılıklı iki tepe arasında kalan alçak kesimdir. Okyanuslara dökülen akarsuların ağız kısımlarında gelgit etkisi ile oluşmuş girintilerdir. Boyun Haliç Çanak (Kapalı Çukur) Falez (Yalıyar) Çevresine göre yükseltinin az olduğu yerlerdir (Krater, polye, obruk). Çukurlaşmanın başladığı yerden çukurlaşma yönüne doğru ok işareti ile gösterilir. Kıyılarda izohipslerin sıklaştığı yerlerdir. Böyle yerlerde kıta sahanlığı (şelf alanı) dar, kıyı derin olur. Falez Kapalı çukurların içerisinde su varsa şekil üzerinde taranarak gösterilir. Kapalı çukur 11

13 Ada Yarım Ada Ada her tarafı denizlerle çevrili olan kara parçasıdır. Yarım ada, üç tarafı denizlerle çevrili kara ile bağlantısı olan kara parçasıdır. Ada Yarım Ada 5.3. İzobat Haritalarından Profil Çıkarmak Topoğrafya haritalarındaki eş derinlik eğrilerinden yararlanarak okyanus, deniz veya göl tabanlarında iki nokta arasındaki yüzey şekillerinin profili elde edilebilir. Bu durumda izohips haritalarından profil çıkarma işlemi aynen uygulanır İzohips Haritalarından Profil Çıkarmak Eş yükselti eğrileri kullanılarak bir arazinin profili çıkarılabilir. Coğrafya terimi olarak profil yeryüzü şeklinin yandan görünümüdür. Profil çıkarma işlemi şöyledir: Profil çıkarma işlemi için ilk önce profili çıkarılacak harita ve milimetrik kâğıt hazırlanır. Profili çıkarılacak harita kağıt üzerine konur ve altına yükselti basmaklarının bulunduğu milimetrik kağıt yerleştirilir Profili çıkarılacak iki nokta arasına A-B doğrusu çizilir. A-B doğrusunun izohipsleri kestiği yükselti değerleri işaretlenir. A-B doğrusunda işaretlenen noktalardan, yükselti değerlerinin bulunduğu milimetrik kâğıda dikmeler indirilir. Kesişen noktalar birleştirilir ve profil çıkarılmış olur. Şekil 25: İzobat haritasından profil çıkarmak Şekil 24: İzohips haritasından profil çıkarılması 12

14 C. Haritalardan Yararlanma 1. Harita İşaretleri Haritalar; Dünyayı, ülkeleri, bölgeleri, illeri ve çevreyi tanımada önde gelen ders araçlardır. Harita üzerinde dağılışı gösterilen bilgilerin tamamını yazı ile ifade etmek mümkün değildir. Bu nedenle bazı bilgiler işaret, çizgi, renk ve sembollerle gösterilir. Harita üzerinde verilen bu özel şekil ve işaretlerin ne anlama geldiğini gösteren bölüme lejant (harita anahtarı) adı verilir. Haritaları anlayabilmek ve kullanabilmek için, harita üzerinde kullanılan işaretlerin ne anlama geldiğini bilmek gerekir Gerçek Uzunluk Bulma Gerçek uzunluk = Harita Uzunluğu x Ölçeğin Paydası ÖRNEK SORU (1982-ÖSS) Ölçeği olan bir haritada 5 cm lik uzaklık gerçekte kaç cm dir? A) 2 B) 5 C)10 D)20 E)40 I.Yol GU = HU x ÖP GU = 1 x GU = cm = 2 km (Gerçek uzaklık km olarak istendiği için cm yi km ye çeviririz. ve 5 tane 0 atarız.) II. Yol 1 cm cm ise 5 cm x Şekil 26: Haritada kullanılan başlıca işaretler 2. Uzunluk Hesaplama x = cm = 10 km Yanıt C Hesaplamalara geçmeden önce uzunluk ve alan ölçülerini iyi öğrenmek gerekir. Harita üzerinde yapılacak hesaplamalarda dikkat edilecek husus, sorunun hangi birimle sorulduğu ve cevabının hangi birimle istendiğidir. ÖRNEK SORU (1975-ÖSS) ölçekli bir haritadaki 1 cm lik uzunluk arazi üzerindeki kaç metrelik bir uzunluğu gösterir? A) 2,5 B) 25 C)250 D)2500 E)25000 I.Yol GU = HU x ÖP GU = 1 x GU = cm = 250 m (Gerçek uzaklık m olarak istendiği için cm yi m ye çeviririz. Ve 2 tane 0 atarız.) II. Yol Uyarı Şekil 27: Uzunluk ölçüleri Uzunluk hesaplamalarında en çok km'yi cm'ye ve cm'yi km'ye çevirme işlemi vardır. Bunun için cm'yi km'ye çevirirken 5 sıfır silinir. Km'yi cm'ye çevirirken de 5 sıfır eklenir. 1 cm cm ise 1 cm x m dir x = cm = 250 km Yanıt C 13

15 2.2. Harita Uzunluğu Bulma 2.3. Ölçek Bulma ğ ğ ç ÖRNEK SORU İstanbul-Edirne üzerinde 2200 m uzunluğundaki bir viyadük ölçekli bir haritada kaç cm ile gösterilir? ÖRNEK SORU (1986-ÖSS) A) 2,2 B) 20 C)220 D)2200 E)22000 I.Yol GU = 2200 m = cm (Bölmeyi yapabilmek için gerçek uzunluğa 2 tane 0 ekleyerek cm ye çeviriyoruz.) Ö Yukarıdaki haritada, KLM yolunun uzunluğu 3,5 cm dir. Bu yolun gerçek uzunluğu 7 km olduğuna göre haritanın ölçeği nedir? A) B) C) D) E) II. Yol 1 cm cm ise x cm cm dir Yanıt A (Ölçeğin birimi cm olduğu için paydaya 5 tane 0 ekleyip cm ye çeviriyoruz.) Yanıt B ÖRNEK SORU Gerçekte 24 km lik bir yol uçuşu kaç cm ile gösterilir? Ö ölçekli bir haritada kuş A) 3 B) 12 C)24 D)30 E)36 I.Yol GU = 24 km = km (Bölmeyi yapabilmek için gerçek uzunluğa 2 tane 0 ekleyerek cm ye çeviriyoruz.) II. Yol 1 cm cm ise ÖRNEK SORU (1987-ÖSS) K limanından hareket eden bir gemi, L'ye uğradıktan sonra M'ye ulaşmıştır. Geminin gittiği yol harita üzerinde KL arası 7 cm, LM arası ise 5 cm dir. Gemi bu yolculukta 60 km. yol gittiğine göre, üzerinde ölçüm yapılan haritanın ölçeği nedir? A) B) C) D) E) (Ölçeğin birimi cm olduğu için paydaya 5 tane 0 ekleyip cm ye çeviriyoruz.) Yanıt C x cm cm dir Yanıt D 14

16 ÖRNEK SORU (1983-ÖSS) İki kent arasındaki uzaklık 10 km. dir. Bir haritada bu uzaklık 10 cm. ile gösterildiğine göre bu haritanın ölçeği nedir? A) B) C) D) E) ÖRNEK SORU (1997-ÖYS) Bir Türkiye haritasında 40 doğu boylamının, kuzey paralelleri arasında kalan kesimi 30 cm olarak ölçülmüştür. Buna göre, haritanın ölçeği aşağıdakilerden hangisidir? A) B) C) D) E) (Ölçeğin birimi cm olduğu için paydaya 5 tane 0 ekleyip cm ye çeviriyoruz.) ÖRNEK SORU (1981-ÖSS) Yanıt D HU = 30 cm GU = 666 km (Paraleller arası mesafe her yerde 111 km dir. Türkiye nin kuzeyi (42⁰) ile güneyi (36⁰) arasında 6⁰ lik paralel farkı vardır. Bu da 6 x 111 = 666 km yapar.) (Ölçeğin birimi cm olduğu için paydaya 5 tane 0 ekleyip cm ye çeviriyoruz.) Yanıt C Yukarıda verilen I. haritanın ölçeği 1/ ; bu haritada A ve B noktaları arası 6,4 cm dir. II. haritada aynı A ve B noktaları arası 4 cm olduğuna göre bu haritanın ölçeği nedir? A) B) C) D) E) I. Aşama I. haritadaki gerçek uzunluk bulunur. GU = HU x ÖP GU = 6,4 x GU = cm = 80 km II. Aşama (Ölçeğin birimi cm olduğu için paydaya 5 tane 0 ekleyip cm ye çeviriyoruz.) Yanıt B 15

17 3. Alan Hesaplama 3.2. Harita Alanı Bulma ğ ÖRNEK SORU Gerçekte 900 km² olan bir alan kaç cm² ile gösterilir? ölçekli bir haritada A) 3 B) 10 C) 30 D) 100 E) 300 Uyarı Şekil 28: Alan ölçüleri Alan hesaplamalarında en çok km²'yi cm²'ye ve cm²'yi km²'ye çevirme işlemi vardır. Bunun için cm²'yi km²'ye çevirirken 10 sıfır silinir. Km²'yi cm²'ye çevirirken de 10 sıfır eklenir. I.Yol GA = 900 km² = cm² (Bölmeyi yapabilmek için gerçek alana 10 tane 0 ekleyerek cm² ye çeviriyoruz.) Ö 3.1. Gerçek Alan Bulma Gerçek Alan = Harita Alanı x (Ölçeğin Paydası)² II. Yol 1 cm = cm 1 cm = 3 km 1 cm² = 9 km² olur. ÖRNEK SORU (1991-ÖYS) 1 cm² 9 km² ise Ölçeği olan bir haritada bir gölün alanı 4,1 cm² olarak x cm² 900 km² dir ölçülmüştür. Bu gölün gerçek alanı kaç km² dir? A) 482 B) 820 C)1640 D)2700 E)3280 I.Yol GA = HA x (ÖP)² GA = 4,1 x ( )² GA = 4,1 x GA = = 1640 km² (Gerçek uzaklık km² olarak istendiği için cm² yi km² ye çeviririz. ve 10 tane 0 atarız.) II. Yol 1 cm = cm 1 cm = 20 km 1 cm² = 400 km² olur. 1 cm² 400 km² ise 3.3. Ölçek Bulma ÖRNEK SORU Yanıt D Gerçekte 400 km² alan sahip bir tarla ölçeği bilinmeyen bir haritada 16 cm² olarak gösterildiğine göre bu haritanın ölçeği nedir? A) B) C) D) E) ç 4.1 cm² x km² dir. x = 1640 km² Yanıt C (Ölçeğin birimi cm olduğu için paydaya 5 tane 0 ekleyip cm ye çeviriyoruz.) Yanıt E 16

18 4. Ölçeklerin Birbirine Çevrilmesi 4.1. Çizgi Ölçeğin Kesir Ölçeğe Çevrilmesi Uyarı Çizgi ölçekte; - Çizgi ölçeğin boyu harita uzunluğuna eşittir. Aksi belirtilmemişse, çentikler arası 1 cm kabul edilerek toplanır ve harita uzunluğu bulunur. - Gerçek uzunluk ise sıfırın sağındaki son değer ile varsa solundaki değerin toplamıdır Kesir Ölçeğin Çizgi Ölçeğe Çevrilmesi ÖRNEK SORU (1992-ÖYS) Aşağıdaki ölçeklerden hangisi kesir ölçeği göstermektedir? (Çizgi ölçeklerin uzunlukları 5 cm, çentikler arası 1 cm dir) ÖRNEK SORU (1982-ÖYS) Yukarıdaki çizik ölçek dört santimetredir. Bunun kesir ölçek olarak değeri aşağıdakilerden hangisidir? A) B) C) D) E) Aksi belirtilmediği için çentikler arası 1 cm kabul edilir. 4 çentik arası olduğu için harita uzunluğu 4 cm eder. Gerçek uzunluk ise = 400 km dir. (Ölçeğin birimi cm olduğu için paydaya 5 tane 0 ekleyip cm ye çeviriyoruz.) Yanıt D ölçeğinde; 1 cm = cm yani 1 cm = 15 km dir. Yukarıda verilen çizgi ölçeklerde de çentikler arası 1 cm olduğu için, çentikler arasının 15 km olduğu seçenek doğru cevap olur. Yanıt C 5. Eğim hesaplama ğ *Yatay uzaklık metre olacaktır. ÖRNEK SORU (1989-ÖYS) Yukarıdaki çizik ölçeğin boyu 4 cm'dir. Bu ölçeğin kesir ölçek cinsinden değeri nedir? A) B) C) D) E) Çizik ölçeğin boyu 4 cm ise harita uzunluğu 4 cm dir. Gerçek uzunluk ise = 200 km dir. ÖRNEK SORU (1995-ÖYS) dir. ğ ölçekli bir haritada iki yer arasındaki uzaklık 30 cm Bu iki yer arasındaki yükselti farkı 900 m olduğuna göre eğim binde kaçtır? A) 33 B) 18 C) 15 D) 10 E) 6 İlk olarak yatay uzaklığı buluyoruz. Yatay uzaklık gerçek uzunluktur. GU = HU x ÖP GU = 30 x GU = cm = m (yatay uzaklık metre olacak.) (Ölçeğin birimi cm olduğu için paydaya 5 tane 0 ekleyip cm ye çeviriyoruz.) Yanıt D Eğim = 6 Yanıt E 17