DELTA. Kýlavuzu SBA. Life. Sustainable Business Associates. TMMOB Çevre Mühendisleri Odasý

Transkript

1 DELTA KOBÝ ler Ýçin Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi editörler SBA Sustainable Business Associates TMMOB Çevre Mühendisleri Odasý gtz Kýlavuzu Life Katkýlarýyla delta.p65 1

2 'Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi' Kýlavuzu'nun geliþtirilmesinde iki ana çýkýþ noktasý vardýr: 1. P3U - Alman Teknik Ýþbirliði Ajansý (German Agency For Technical Cooperation, GTZ) tarafýndan geliþtirilen, Geliþmekte Olan Ülkelerin Özel Sektöründe Çevre Yönetimi'nin Teþviki Ýçin Pilot Program (P3U), karýþýk olmayan, uygulamasý kolay, ucuz ve geliþmekte olan ülkelerin küçük ve orta büyüklükteki iþletmeleri (KOBÝ'ler) için uygun çevre yönetimi araçlarý geliþtirmek amacýyla çalýþmalar yapmaktadýr. Uzmanlarla yapýlan görüþmelerde, KOBÝ'lerde çevresel verimliliðin geliþtirilebilmesi için 'Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi' çalýþmalarýnýn iyi bir baþlangýç noktasý olabileceði ortaya çýkmýþtýr. Elinizdeki kýlavuzun hazýrlanmasýnda çýkýþ noktalarýndan biri budur. 2. P3U/GTZ'nin, Sürdürülebilir Ýþ Örgütü (Sustainable Business Associates, SBA) tarafýndan yürütülen DELTA Programý'na katýlmasýnýn ardýndan, iki kuruluþ, bir 'Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi' Kýlavuzu geliþtirmeye ve bu kýlavuzu Tunus'ta, ülkedeki çevre uzmanlarýnýn teknik desteðiyle denemeye karar verdiler. 'Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi' kavramý ve kýlavuzu, ilk kez, Þubat 1998'de Marakeþ'te yapýlan DELTA Kuzey Afrika Forumu'nda sanayicilere tanýtýldý. P3U/GTZ ve SBA, bu kýlavuzun, 'Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi' ve 'Eko-verimlilik' kavramlarýnýn iþletmelerde uygulanmasý, verimliliðin arttýrýlmasý ve çevresel etkilerin azaltýlmasýnda kullanýlabilecek, yararlý bir yönetim aracý olacaðýný ummaktadýr. TMMOB Çevre Mühendisleri Odasý Sümer-I Sokak No:12/ Kýzýlay/Ankara, Türkiye Tel.: +90 (312) Fax.: +90 (312) E-posta: cmo@cmo.org.tr Internet Sitesi: Editör: Yazanlar: Çeviri: Dr. Edith Kürzinger (GTZ-Programme P3U Baþkaný) Rachid Nafti, Temiz Üretim Merkezi (CP3), Tunus Joyce Miller, Sürdürülebilir Ýþ Örgütü (SBA), Ýsviçre Christof Vosseler, Alman Teknik Ýþbirliði Ajansý (GTZ/P3U) Çevre Mühendisleri Odasý (ÇMO), Türkiye Baskýya Hazýrlayan: Plar +90 (312) Baský: Kardelen Ofset +90 (312) , Sürdürülebilir Ýþ Örgütü (SBA) ISBN: delta.p65 2

3 ÝÇÝNDEKÝLER Sayfa Önsöz Giriþ Kýlavuz Niçin ve Kimler Ýçin Geliþtirildi? 'Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi' Nedir? 'Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi' Çalýþmalarýnýn Gerçekleþtirilmesi Ýçin Neler Gereklidir? Bu Kýlavuz Nasýl Kullanýlýr? Kontrol Listelerinin Ýçerikleri 'Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi' Uygulamalarýnýn Hayata Geçirilmesi 'Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi' Uygulamalarýnda Kullanýlacak Kontrol Listeleri Hammadde ve Malzemelerin Verimli Kullanýmý Bilinçli Atýk Yönetimi Etkin Atýk Yönetiminde 5R Kuralý Üretim Sýrasýnda Oluþabilecek Tehlikeli/Zararlý Atýklarýn Belirlenmesi Tablo 1: Katý ve Sývý Atýklarýn Ayrýþtýrýlmasý Ýçin Akýþ Çizelgesi Malzeme ve Ürünlerin Taþýnmasý Su Tasarrufu Enerji Tasarrufu Ýþletme Yönetimi Ýþletme Proses ve Yapýlarýnýn Geliþtirilmesi Çevresel Maliyet ve Kazançlarýn Hesaplanmasý Tablo 2: Yatýrým Maliyeti Hesap Tablosu Üretim Sürecindeki Girdi ve Çýktýlarýn Analizi Neden Girdi ve Çýktýlarýn Analizi Yapýlmalýdýr? Girdi ve Çýktýlarý Analiz Etmek Ýçin Kýlavuzdaki Formlar Nasýl Kullanýlýr? Tablo 3: Tüm Üretim Prosesi Ýçin Akýþ Çizelgesi Tablo 4: Üretim Prosesinin Her Basamaðý Ýçin Akýþ Çizelgesi Sonuçlar delta.p65 3

4 ÖNSÖZ Bu kýlavuzun amacý, küçük ve orta büyüklükteki iþletmelerin (KOBÝ'ler) toplam verimliliklerini arttýrmak, çevresel etkilerini ve üretim maliyetlerini azaltmak için uygulayabilecekleri basit ve pratik önlemler geliþtirebilmelerini saðlamaktýr. 'Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi' (Good Housekeeping)* uygulamalarý, hammadde kaybýnýn önlenmesi, atýk miktarýnýn azaltýlmasý, su ve enerji tasarrufu, firmanýn yönetimsel uygulamalarýnýn geliþtirilmesi gibi çalýþmalarý içerir. Bu çalýþmalar, uygulamalarýnýn görece kolay ve düþük maliyetli olmasý nedeni ile özellikle KOBÝ'ler için uygundur. Kýlavuz, özellikle KOBÝ'lerde günlük iþlemlerin yönetiminden sorumlu personel için hazýrlanmýþtýr. günlük iþler Bu kýlavuzun, KOBÝ yöneticilerinin, 'Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi' çalýþmalarýnýn ana hatlarýný kavramalarýna, bu çalýþmalarý firmalarýnýn günlük iþlemlerine dahil edebilecek yöntemler ile çevresel verimliliklerini ve rekabet güçlerini arttýrmaya yönelik daha sistematik yaklaþýmlar geliþtirmelerine yardýmcý olmasý hedeflenmektedir. * 'Good Housekeeping' kavramý ülkemizde oldukça yeni bir kavram olduðundan, üzerinde fikir birliðine varýlmýþ, kavramý karþýlayan Türkçe bir terim henüz yoktur. Biz, uzun olmasýna raðmen kavramý dilimize doðru aktardýðýný düþündüðümüz 'Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi' deyimini kullanmayý tercih ettik. Ayný kavram, TÜBÝTAK-TTGV 'Bilim-Teknoloji-Sanayi Tartýþmalarý Platformu Temiz Üretim-Temiz Ürün Çevre Dostu Teknolojiler Çalýþma Grubu' tarafýndan 1999'da hazýrlanmýþ olan 'Sanayi Sektörü Alt Grubu Raporu'nda 'Üretim Ortamýnýn Ýyileþtirilmesi' olarak çevrilmiþtir. (ÇMO) 4 delta.p65 4

5 1. GÝRÝÞ 5 delta.p65 5

6 1.1. Kýlavuz Niçin ve Kimler Ýçin Geliþtirildi? Bu kýlavuz, Özellikle KOBÝ ler için, Müdürler, Ýþletme Müdürleri ve/veya teknik kadro tarafýndan kullanýlmak üzere, Zaman ve paraya çok fazla gereksinim olmadan (örneðin firmanýn kendi personeliyle gerçekleþtirebileceði ½ -1 gün alacak çalýþmalar halinde) uygulanmasý amacýyla, Üretim maliyetlerinin ve çevresel etkilerin azaltýlmasý amacýyla Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi yaklaþýmýnýn uygulanabileceði uygun alanlarýn ve eylemlerin belirlenebilmesi ve Yapýlmasý planlanan çalýþmalarda öncelik sýralamasý oluþturulmasý için, Elde edilen somut sonuçlarýn izlenmesi amacýyla temel bir yönetim aracý olarak kullanýlmak üzere, Daha geliþmiþ çevre yönetimi araçlarýnýn (çevresel maliyet yönetimi, çevresel kalite yönetim sistemleri gibi) uygulanmasýna zemin hazýrlanabilmesi amacýyla ve Gerekli durumlarda dýþ destek veya danýþmanlýkla uygulanmak üzere geliþtirilmiþtir Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi Nedir? Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi endüstriyel iþletmelerin üretimleri sýrasýnda ortaya çýkabilecek çevresel etkiyi azaltmak, üretim maliyetlerini düþürmek ve iþletmenin verimliliðini arttýrmak için uygulanan çalýþmalarý içerir. Gönüllü çalýþmalarý temel alan Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi uygulamalarýnýn amacý: 3 Hammadde kullanýmý ile su ve enerji girdilerinin kabul edilebilir düzeylere çekilmesi, 3 Üretim sýrasýnda ortaya çýkan katý atýk, atýksu ve emisyon miktarlarýnýn ve/veya olumsuz etkilerinin en aza indirilmesi, 3 Hammaddelerin ve paketleme malzemelerinin en yüksek oranda yeniden kullanýmý ve/veya geri kazanýmýnýn saðlanmasý, 3 Ýþletmenin çalýþma koþullarýnýn ve iþ güvenliðinin iyileþtirilmesi olarak açýklanabilir. 6 delta.p65 6

7 Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi uygulamalarý firmalara, hammadde ve enerji kullanýmý ile atýk miktarýný en aza indirmek yoluyla önemli bir ekonomik kazaným ve avantaj saðlar. Atýk miktarýnýn azaltýlmasý, iþletmenin deðerli hammadde kaybýný önlemesini ve iþletme maliyetini azaltmasýný saðlar. Ayrýca, firmalarýn Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi uygulamalarýný, üretim süreçlerine dahil etmeleri, tüm toplumu etkileyen ve çevre kirliliðine yol açan atýk miktarlarýnda bir azalma saðlayacaðýndan, iþletmenin ve ürünlerinin tüketiciler, kamuoyu ve yasa koyucular gözündeki imajý iyileþecektir. Bu nedenle, düþük maliyetli ve KOBÝ ler için uygulamasý kolay pek çok çalýþma gerçekleþtirilebilir. Konu ile ilgili önemli bir istatistik: Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi uygulamalarýyla yapýlan küçük iþletimsel deðiþikliklerle atýk miktarý %50 oranýnda azaltýlabilir. Kaynak: UNEP (Birleþmiþ Milletler Çevre Programý) 1.3. Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi Çalýþmalarýnýn Gerçekleþtirilmesi Ýçin Neler Gereklidir? a) Kurumsal Kültür Atýðýn azaltýlmasý, en baþta, her düzeydeki iþletme personelinin davranýþ biçiminin deðiþmesine ve yeni bir üretkenlik ve atýk azaltýmý kültürünün oluþturulmasýna baðlýdýr. b) Sorunun Bilincinde Olmak Bu konuda, firmalar, çalýþanlarýnýn dikkatini soruna çekebilmeli ve onlara problemin çözümü için katkýda bulunma olanaðý tanýmalýdýr. c) Bilginin Yayýlmasý ve Bilinçlendirme Bilginin yayýlmasý ve bilinçlendirme, konuyla ilgili bilginin firma içinde yayýlmasý, etkili Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi metotlarýnýn geliþtirilmesi, izlenmesi ve bu yöntemlerin firmanýn günlük iþleyiþinin bir parçasý haline gelmesiyle gerçekleþtirilebilir. 7 delta.p65 7

8 d) Basit Çalýþmalar Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi uygulamalarý özellikle KOBÝ ler için çok pahalý olabilecek temiz teknoloji yatýrýmlarý gerektirmez. Amaç, üretim proseslerini, kaynaklarýn akýlcý kullanýmý ve optimizasyon çalýþmalarýyla geliþtirmektir Bu Kýlavuz Nasýl Kullanýlýr? Kýlavuz, 5 alaný içeren kontrol listelerinden oluþmaktadýr: 1. Hammadde ve Malzemelerin Kullanýmýnýn/Kaybýnýn Azaltýlmasý - Gereksiz atýðýn önlenmesi - Koruyucu bakýmlarýn yapýlmasý - Acil durumlar için etkili prosedür ve planlarýn hazýrlanmasý 2. Bilinçli Atýk Yönetimi - Atýklarýn türlerine göre ayrýlmasý - Atýklarýn hammadde olarak yeniden kullanýlmasý veya geri kazanýlmasý - Çevresel ve ekonomik açýdan verimli yöntemlerle atýðýn bertaraf edilmesi 8 delta.p65 8

9 3. Malzeme ve Ürünlerin Doðru Þekilde Taþýnmasý - Güvenilir taþýma ve depolamanýn saðlanmasý - Etkili envanter kontrolü - Üretimin planlanmasý ve optimizasyonu - Kayýtlarýn iyi tutulmasý 4. Su Tasarrufu - Sýzýntý ve taþmanýn önlenmesi - Suyun yeniden kullanýmýnýn saðlanmasý - Su kullanýmýnýn izlenmesi 5. Enerji Tasarrufu - Uygun izolasyonun saðlanmasý - Enerji kullanýmýnýn izlenmesi - Enerjinin yeniden kazanýlmasýnýn ve yeniden kullanýmýnýn saðlanmasý 9 delta.p65 9

10 1.5. Kontrol Listelerinin Ýçerikleri Her bir Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi çalýþma alaný için hazýrlanan 5 kontrol listesi aþaðýdakileri içerir: - Firmanýzda gerçekleþtirebileceðiniz Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi metodlarýný belirlemenizde yardýmcý olacak Yapýlacak Ýþler Listesi, - Ýþleri takip edecek ve zaman içindeki ilerlemeleri gözlemleyecek sorumlu personeli belirtebileceðiniz bir sütun, - Yapýlacak iþlerin önceliklerinin belirleneceði, iþin bitiþ tarihinin belirtileceði bir sütun, - Elde edilen mali kârýn ve diðer kazanýmlarýn not edilebileceði bir sütun. Bu kýlavuzda anlatýlan her çalýþma alaný için verilen örneklerde gerçek firmalarýn elde ettikleri maliyet tasarrufu ve çevresel kazanýmlar aktarýlmýþtýr Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi Uygulamalarýnýn Hayata Geçirilmesi Kýlavuz, firmanýn günlük iþlemlerine Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi uygulamalarýný dahil edebilmek ve uzun vadede daha yüksek verim elde edebilmek için etkili proses ve yapýlar oluþturmanýzda size yardým edecek 3 alan daha belirlemiþtir: (Detaylar için 3. Bölüm e bakýnýz.) I. Ýþletme Yönetimi - Atýðýn azaltýlmasý için sorumluluklarýn belirlenmesi - Hedeflerin belirlenmesi - Eylem için öncelikli alanlarýn belirlenmesi - Personel için eðitim programlarý düzenlenmesi - Gerekli yöntemlerin geliþtirilmesi ve uygulanmasý - Çalýþmalarýn izlenmesi, sonuçlarýn kontrol edilmesi, yeni hedeflerin belirlenmesi II. Maliyet Tahmini - Kullanýlan kaynaklarýn maliyetinin ve yapýlan tasarrufun hesaplanmasý/tahmin edilmesi - Çevresel maliyetlerin bu etkileri oluþturan iþlemlere fatura edilmesi - Yatýrým ve iþletme maliyetlerinin atýk yönetimi maliyetine eklenmesi III. Üretim Sürecindeki Girdi ve Çýktýlarýn Analizi - Üretim sürecinin optimizasyonu - Kaynaklarýn (hammadde vb.) daha verimli kullanýlmasý - Malzeme ve madde döngüsünün kapatýlmasý (yeniden kullaným/geri kazaným yoluyla) 10 delta.p65 10

11 2. 'ÝÞLETME VERÝMLÝLÝÐÝNÝN ARTTIRILMASINA YÖNELÝK ÇEVRE YÖNETÝMÝ' UYGULAMALARINDA KULLANILACAK KONTROL LÝSTELERÝ 11 delta.p65 11

12 Bölüm 2.1. Hammadde ve Malzemelerin Verimli Kullanýmýna Yönelik Kontrol Listesi Yapýlacak Ýþ Amaç: Hammadde ve Malzeme Kullanýmýný/Kaybýný Azaltmak Boru ve ekipmanlardaki sýzýntýlarý tamir edin. Her bölümde sorunlu bölgeleri belirlemek için görsel bir deðerlendirme yapýn. Evet/ Hayýr Yetkili Kiþi Öncelik ve eylem zamanlamas ý Saðlanan Tasarruf Onarýmlarý uygun malzemeyle yapýn. Sýzýntýlarýn önlendiðinden emin olmak için boru ve ekipmaný yeniden gözden geçirin. Kaza sonucu dökülmeleri önleyin. Üretimde kullanmak amacýyla malzemelerin depolardaki kaplarýndan alýnmasý sýrasýnda yoðun özen gösterin. Ekipman için önleyici bakým programlarý geliþtirin. Üretimde istenmeyen kesintileri önleyin. Düzenli kontroller için sorumlularý ve zaman aralýklarýný belirleyin. Ekipman satýcýlarýndan saðlanan bakým el kitaplarýný uygun bir yerde saklayýn. Bakým el kitabýnda verilen tavsiyeleri izleyin. Personeli gerekli eðitimden geçirin. Günlük ekipman kayýtlarý tutun. Ekipmanýn özelliklerini ve bulunduðu yeri kaydedin ve bir bakým çizelgesi hazýrlayýn. Bakým çizelgesine uyulup uyulmadýðýný düzenli olarak kontrol edin. Üretim planlamasýný optimize edin. Bir ekipmaný belirli bir ürünün üretimine ayýrýn. Bir defada ayný üründen mümkün olduðunca fazla sayýda üretin. Örneðin, 1 günü veya 1 haftayý ayný ürünün üretilmesine ayýrýn. Þartnamelere uymayan ürünleri ve atýk miktarýný belirleyin. Kalite sorunlarýný tanýmlayýn. Islah çalýþmalarý yapýn. 12 delta.p65 12

13 Hammadde kaybýnýn azaltýlmasýna yönelik baþarýlý çalýþmalardan örnekler Gýda Ýmalatýnda Yapýlan çalýþma Çalýþmanýn amacý Tanka otomatik kapama vanasý yerleþtirilmesi Depolama tankýna zeytinyaðý doldurulurken, operatörün tankýn baþýnda bulunmadýðý durumlarda, taþma olabilmektedir. Yýllýk kazanç $ Yatýrým maliyeti $ 40 Otomatik kapama vanasý ürün kaybýný azaltmýþtýr. Amortisman Referans Çok kýsa sürede DELTA Lübnan Envirotech Et Ýþleme Tesisinde Yapýlan çalýþma Su kaçaklarýnýn önlenmesi Giren su borusu üzerine regülatör vana yerleþtirilmesi Su kullanýmýnýn sürekli kontrolü Yýkama prosedürlerinin deðiþtirilmesi Sodyum klorürle kirlenen kaplarýn yýkanmasý sonucu oluþan atýksuyun tekrar kullanýlmasý Kimyasal madde kullanýlan prosedürlerin deðiþtirilmesi Operatörlerin eðitimi Çalýþmanýn amacý Atýk sodyum klorür % 67 oranýnda azaltýldý. Yýllýk kazanç $ Atýksu miktarý yaklaþýk % 30 civarýnda azaltýldý. Yatýrým maliyeti Amortisman Referans Düþük Çok kýsa sürede Databrowna Gornicza Et Ýþleme Tesisi (Polonya) 13 delta.p65 13

14 Bölüm 2.2. Bilinçli Atýk Yönetimine Yönelik Kontrol Listesi Amaç: Çevresel Duyarlýlýk Çerçevesinde, Atýðý Azaltmak, Yeniden Kullanmak, Geri Kazanmak ve Bertaraf Etmek Yapýlacak Ýþ Ana atýk kaynaklarýný bulun. Üretim süreci boyunca oluþan atýk kaynaklarýnýn yerlerini belirleyin. Tehlikeli/zararlý malzeme ve maddeleri tehlikesiz olanlarla deðiþtirme olanaklarýný araþtýrýn. Atýklarý yapýlarý ve zararlarýna göre yeniden kullaným, geri kazaným vb. için ayýrýn. Diðer atýklarýn kirlenmesini önlemek için tehlikeli atýklarý ayrý toplayýn. Katý atýklarý sývý atýklardan ayýrýn. Farklý atýk gruplarýný farklý kaplar içinde toplayýn. Her atýk grubu için farklý kaplar tahsis edin. Çalýþanlara, farklý atýklarýn toplanmasý ve saklanmasý için farklý kaplarýn kullanýldýðýný anlatýn. Uygulamalarý düzenli olarak kontrol edin. Atýklarý yeniden kullanýn/geri kazanýn. Atýklarýn yeniden kullaným ve geri kazaným olanaklarýný araþtýrýn. Geri kazanýlamayan ya da yeniden kullanýlamayan atýklarý yönetmeliklere uygun biçimde bertaraf edin. Artan malzeme ve hammaddeleri yeniden kullanýn/geri kazanýn. Üretim sürecinin deðiþik evrelerindeki malzemelerin yeniden kullanýlma olasýlýklarýný araþtýrýn. Malzemelerin yeniden kullaným için firmanýzýn baþka üretim proseslerine veya diðer iþletmelere satýþ olanaklarýný araþtýrýn. Geri kazanýlamayan ya da yeniden kullanýlamayan malzemeleri uygun yöntemlerle bertaraf edin. Farklý sývý atýk hatlarýný ayýrýn. Farklý sývý atýk hatlarýnýn birbirine karýþmasýný önleyin. Evet/ Hayýr Yetkili Kiþi Öncelik ve eylem zamanlamasý Saðlanan Tasarruf 14 delta.p65 14

15 Atýksuyu yeniden kullanýn/geri kazanýn. Atýksuyun yeniden kullaným/geri kazaným olanaklarýný araþtýrýn. Atýksuyun yeniden kullanýmýnýn ürün kalitesini etkilemediðinden emin olun. Üretim sürecinde kullanýlan çözücüleri ayýrýn. Üretim süreçlerinde yeniden kullanýlmak üzere deðerli malzemelerin geri kazanýlmasý için çözücüleri ayrýþtýrýn. Paketleme malzemelerini yeniden kullanýn. Paketleme malzemelerinin azaltýlmasý olanaklarýný belirleyin. Paketleme malzemelerinin yeniden kullaným olanaklarýný belirleyin. Paketlerin yeniden kazanýmýný kolaylaþtýrmak için depozit sistemi geliþtirme olanaklarýný araþtýrýn. Atýklarýn ayrýþtýrýlmasýna yönelik baþarýlý bir çalýþma örneði Tekstil Ýmalatýnda Yapýlan çalýþma Çalýþmanýn amacý Kimyasal ürünlerin tutulduðu kaplarýn boþaltýlmasý ve temizlenmesi Atýklardan kaynaklanan kirlilik riskinin azaltýlmasý Kimyasal ürünlerin banyolarda yeniden kullanýlmasý Yatýrým maliyeti Amortisman Referans Düþük Çok kýsa sürede EP3 Projesi Tunus/USAID 15 delta.p65 15

16 Etkin Atýk Yönetiminde 5R Kuralý Atýk yönetimi hiyerarþisinde 5R kuralý vardýr. Daha etkili bir atýk yönetimi için, aþaðýdaki kurallarý sýrasýyla uygulamanýz gerekmektedir: 3 AZALT (Reduce): Atýk oluþumunu kaynaðýnda azaltýn. Üretilen atýðýn hacmini ve miktarýný kaynaðýnda azaltarak, atýðýn depolanmasý ve bertarafý için gereksinim duyulan alanýn azaltýlmasýný saðlayýn ve arýtým maliyetini düþürün. 3 TEKRAR KULLAN (Reuse): Atýðý tekrar kullanýn. Deðiþik tipteki atýk malzemeler için, kendi üretim proseslerinizde veya diðer endüstrilerde yeni kullaným alanlarý bulun. 3 GERÝ KAZAN (Recover): Yeniden kendi üretim proseslerinizde kullanabileceðiniz ya da baþka firmalara satabileceðiniz deðerli malzemeleri atýksudan geri kazanýn. 3 DEÐÝÞTÝR (Replace): Kullandýðýnýz malzeme ve prosesleri çevre dostu olanlarla deðiþtirin. 3 GERÝ DÖNÜÞTÜR (Recycle): Ýlk haline çevrilebilecek atýk malzemeleri geri dönüþtürün. Bu iþlem, arýtýlacak ve bertaraf edilecek atýk miktarýný azaltacaktýr. Üretim Sýrasýnda Oluþabilecek Tehlikeli/Zararlý Atýklarýn Belirlenmesi Bertaraf edildiðinde, insan saðlýðý ve doða için tehlike oluþturacak tehlikeli/zararlý atýklarýn azaltýlmasý, olasý ise tamamen ortadan kaldýrýlmasý çok önemlidir. Tehlikeli/zararlý atýklarýn temel özellikleri þunlardýr; yanabilirlik, aþýndýrýcýlýk, kolay tepkimeye girebilme ve/veya zehirlilik. Eðer üretiminizde: Petrol ürünleri, Boyarmadde, boya, baský mürekkebi, inceltici, çözücü veya temizleyici sývýlar, Böcek ilacý ya da benzeri kimyasallar, Metal, odun, kaðýt veya kumaþ için çözücü (asidik ve yakýcý) maddeler, Yanýcý malzemeler, Deri ile temas ettiðinde kaþýndýran ya da yakan malzemeler, Su ile temas ettiðinde köpüren ya da buhar çýkaran malzemeler, Etiketinde zararlý olduðu yazýlan ürünler kullanýyorsanýz Ýþletmenizde tehlikeli/zararlý atýk üretiyorsunuz demektir. 16 delta.p65 16

17 Tehlikeli/Zararlý Atýk Üreten Sektörler: Motorlu araçlarýn tamiri ve bakýmý Metal kaplama ve metal imalatý Baský ve kopyalama Kuru temizleme ve çamaþýrhane Laboratuar çalýþmalarý Bina veya yol inþaatý Evsel veya endüstriyel böcek ilaçlama çalýþmalarý Kimyasal madde üretimi veya iþlenmesi Böcek ilacý üretimi Tekstil üretimi (kumaþ boyama ve apre iþlemleri dahil) Mobilya yapýmý veya tamiri Kozmetik üretimi Çimenlik veya bahçelerin ilaçlanmasý Ahþap koruma iþlemleri Kaðýt ve kaðýt ürünleri üretimi 17 delta.p65 17

18 delta.p Bu akýþ çizelgesi, Bölüm 2.2'deki kontrol listesinde önerilenlerin uygulanmasýnda kullanýlabilecek sistematik yaklaþým hakkýnda genel bir bilgi verir. Tehlikesiz/zararsýz Katý Atýk Gruplarý Ýçin TABLO 1: Katý ve Sývý Atýklarýn Ayrýþtýrýlmasý Ýçin Akýþ Çizelgesi Azaltma Tekrar Kullanma Geri dönüþtürme Arýtma/Bertaraf etme Olanaklarýný Belirleyin Katý Tehlikeli/zararlý Atýk Ayrýþtýr Tehlikesiz/zararsýz Sývý Atýksu Hatlarý Ýçin Azaltma Tekrar Kullanma Geri dönüþtürme Arýtma/Bertaraf etme Olanaklarýný Belirleyin Tehlikeli/zararlý Amaç, atýk azaltma, yeniden kullanma, geri kazanma, geri dönüþtürme ve son olarak arýtma ve bertaraf etme olasýlýklarýný belirlemektir. Bu olasýlýklarýn doðal bir sýralamasý vardýr. Hepsinden önce atýk azaltma olanaklarýný tanýmlamak gerekmektedir. Ýkinci olarak yeniden kullaným olasýlýklarý belirlenmeli ve bu sýrayla devam edilmelidir. 1. Farklý atýklarýn ayrýþtýrýlmasý atýktaki deðerli malzemelerin belirlenmesini kolaylaþtýrýr. 2. Prensip olarak, atýðýn, içeriðindeki deðerli malzemelerin veya suyun belirlenmesi ve ayrýþtýrýlmasýyla yeniden kullanýmý ve geri dönüþümü saðlanabilir. Bu yüzden, yeniden kullanýlan/geri dönüþtürülen atýðýn saflýðýnýn ve kalite standardýnýn tutturulabilmesi için katý ve sývý atýklarýn ayrýþtýrýlmasý gerekmektedir.

19 Bölüm 2.3. Malzeme ve Ürünlerin Taþýnmasýna Yönelik Kontrol Listesi Yapýlacak Ýþ Amaç: Malzeme ve Ürünlerin Etkili Bir Þekilde Taþýnmasý ve Saklanmasý Satýcýdan alýnan hammaddeyi kontrol edin. Paketlemenin iyi yapýlýp yapýlmadýðýný kontrol edin. Malzemenin saðlamlýðýndan emin olun. Yalnýzca iyi kalitedeki hammaddeleri teslim alýn. Hammaddelerin saklanmasýyla ilgili satýcý tarafýndan tavsiye edilen koþullara uyun. Satýcý tarafýndan size aktarýlan veya paketlerin üzerinde tanýmlanan talimatlara uygun depolama yöntemleri geliþtirin. Çalýþma ve depolama alanlarýnda güvenlik kayýtlarý tutun. Tehlikeli ürünleri önceden belirlenen, güvenli alanlarda saklayýn. Bu önlem kaza riskinin ve ek olarak ödenecek sigorta maliyetinin azaltýlmasý için gereklidir. Kazalarý önlemek için personeli eðitin. Hammaddeleri uygun gruplar halinde depolayýn. Depolama alanýný temiz tutun. Olasý kirliliði tespit edebilmek için düzenli olarak depolama alanýný denetleyin. Depolama sýrasýnda oluþabilecek kazalarý önlemek için uygun depolama yöntemleri ve araçlarý kullanýn. Hammaddelerin son kullanma tarihlerini kontrol edin. Düzenli kontroller yapýn ve kayýt tutun. Hammadde stoklarý için ilk giren ilk çýkar prensibini uygulayýn. Stoklamayý gerçek ihtiyacý baz alarak yapýn. Gereðinden fazla hammadde satýn almaktan kaçýnýn. Girdi kaybýný (örneðin saklama kaplarýnýn açýk býrakýlmasýyla oluþan) ve israfýný en aza indirin. Tehlikeli ürünlerin taþýnmasý ve kullanýmýnda gerekli güvenlik önlemlerini alýn. Koruyucu giysiler giyin. Uygun ekipman kullanýn. Personeli gerekli eðitimden geçirin. Tehlikeli ürünleri alternatifleriyle deðiþtirin. Evet/ Hayýr Yetkili Kiþi Öncelik ve eylem zamanlamasý Saðlanan Tasarruf 19 delta.p65 19

20 Hammaddelerin taþýnmasýna yönelik baþarýlý bir çalýþma örneði Þeker Rafinerisinde Yapýlan çalýþma Çalýþmanýn amacý Jüt ve plastik torbalarýn yeniden kullanýmý Katý atýðý azaltmak Paketleme malzemelerini azaltmak Yýllýk kazanç Yatýrým Maliyeti Amortisman Referans Mýsýr paundu Mýsýr paundu 3-4 ay Proje EP 3 Mýsýr/USAID 20 delta.p65 20

21 Bölüm 2.4. Su Tasarrufuna Yönelik Kontrol Listesi Yapýlacak Ýþ Amaç: Suyu Yeniden Kullanmak ve Su Kullanýmýný Azaltmak Su kaçaklarýný önleyin. Eski contalarý deðiþtirin. Su borularýndaki kaçaklarý belirleyin ve gerekli onarýmý yapýn. Üretim proseslerinde kullanýlan su tanklarýný denetleyin ve sýzýntýlarý önleyin. Gereksiz akan musluklarý kapatýn. Su tüketiminin fazla olduðu alanlara su saati (ölçüm cihazý) yerleþtirin. Gerekli yerlere su tasarrufu saðlayan ucuz cihazlar yerleþtirin. Gerekli olmayan yerlerde su kullanýmýný durdurun. Kullanýlmayan musluklarý kaldýrýn. Gereksiz kullanýmý önlemek için belirli musluklarý mühürleyin. Gerekli yerlere su tasarrufu saðlayan ucuz cihazlar yerleþtirin. Su pompa ve borularýný yeniden düzenleyin. Üretim sürecinde sadece gerektiði kadar su kullanýlmasýný saðlayýn. Ýþletmenin çalýþma saatleri dýþýnda endüstriyel suyu kesin. Durulama suyunu tekrar kullanýn. Tekrar kullanýlabilecek suyun miktarýný, kalitesini ve yerini belirleyin. Suyun tekrar kullanýmýnýn ürünün kalitesini etkileyip etkilemeyeceðini araþtýrýn. Sürekli durulamadan kaçýnýn. Su kullanýmýný azaltmak için vanalar yerleþtirin. Durgun suda durulamanýn mümkün olup olmadýðýný araþtýrýn. Yüksek su tüketimi olan ve/veya su tasarrufu saðlanabilecek bölümlerde su saatleri (ölçüm cihazlarý) kullanýn. Özellikle çok fazla su kullanýlan proseslerde suyun verimli kullanýmýný saðlayýn. Gerekli yerlere su tasarrufu saðlayan ucuz cihazlar yerleþtirin. Evet/ Hayýr Yetkili Kiþi Öncelik ve eylem zamanlamasý Saðlanan Tasarruf 21 delta.p65 21

22 Su tasarrufuna yönelik baþarýlý çalýþmalardan örnekler Boya Fabrikasýnda Yapýlan çalýþma Çalýþmanýn amacý Su hortumunun otomatik musluðunun elle çalýþan basýnçlý bir muslukla deðiþtirilmesi Su tasarrufu saðlamak Doldurma sýrasýnda taþma riskini ortadan kaldýrmak Taþmayla oluþacak sývý kaybýný önlemek Kimyasallarla karýþtýrmak üzere suyun tanklara açýk bir musluk aracýlýðýyla eklenmesi yerine, (ki bu yöntemde suyun taþmasý ve karýþýmýn fazla sulandýrýlmasý nedeniyle iþe yaramayacak bir karýþým elde edilmesi riskleri vardýr), operatörün sürekli yerinde durarak su akýþýný kontrol etmesi ve gerekli seviyeye kadar suyun dolmasýný gözlemlemesi su ve malzeme kaybýný önleyecektir. Yýllýk kazanç $ 40 Amortisman Referans Hemen DELTA Lübnan Envirotech Yapýlan çalýþma Çalýþmanýn amacý Amortisman Referans Yað tanklarý ve parçalayýcýlar için kullanýlan soðutma suyunun sirkülasyonu Su tüketimini azaltmak Atýksu oluþumunu azaltmak Sýcak günlerde, yað bazlý boya yapýmýnda kullanýlan çözücü tankýnýn soðuk kalmasý için her iki saatte bir 30 dakika süreyle su püskürtülüyordu. Drenaja akýtýlan bu su diðer amaçlar için biriktirilip yeniden kullanýlabilecektir. Hemen DELTA Lübnan Envirotech 22 delta.p65 22

23 Bölüm 2.5. Enerji Tasarrufuna Yönelik Kontrol Listesi Yapýlacak Ýþ Amaç: Enerjiyi Yeniden Kullanmak ve Kullanýmýný Azaltmak Sýcak boru izolasyonlarýnýn bakýmýný yapýn. Isý kaybýný önlemek için izolasyonu düzenli olarak kontrol edin ve gerekli onarýmlarý yapýn. Soðuk boru izolasyonlarýnýn bakýmýný yapýn. Havalandýrma ve soðutma sistemlerinin gereksiz ýsýnmasýný önleyin. Basýnçlý hava borularýnýn bakýmýný yapýn. Basýnç kaybýný önleyin. Kaçaklar için periyodik kontrolü ve gerekli onarýmlarý yapýn. Enerji kullanan ekipmanýn bakýmýný yapýn. (örn: ýsýtýcýlar, buhar kazanlarý) Düzenli bakýmla yanma veriminin optimizasyonunu saðlayýn. Açýk kapýlar, egzoz vb. aracýlýðýyla oluþan istenmeyen ýsý (soðuk/sýcak) kayýplarýný önleyin. Havalandýrma sistemlerini verimli kullanýn. Havalandýrma sistemlerini kaldýrmanýn olanaklý olup olmadýðýný araþtýrýn. Havalandýrma yapýlan odalarýn izolasyonunu saðlayýn. Gerekli olmadýðýnda havalandýrma sistemini kapatýn (örn. geceleri). Klimayý uygun sýcaklýk derecesinde tutun. Üretim sürecinde enerjiyi yeniden kullanýn. Eðer sýcaklýk 50 0 C den fazla deðiþiyorsa eþanjör kullanýn. Isýnýn en verimli þekilde transferinin saðlanmasý için ýsý deðiþiminin olduðu yüzeyleri düzenli olarak temizleyin. Gerekli enerji miktarýna göre enerji girdisini ayarlayýn. Örneðin, eðer 50 0 C lik bir enerji girdisine ihtiyacýnýz varsa 70 0 C lik enerji kullanmayýn. Evet/ Hayýr Yetkili Kiþi Öncelik ve eylem zamanlamasý Saðlanan Tasarruf 23 delta.p65 23

24 Su kullanýlan proseslerde termostat kullanýn. (örn. yýkama banyolarý) Sýcaklýðýn, çok sýcak veya çok soðuk olmasýný engelleyin. Gerekli jeneratör kapasitesini doðru olarak belirleyin. Transfer seviyesinde bir yoðunlaþtýrma aküsü kullanýn. Alternatif/yenilenebilir enerji kaynaklarýnýn kullanýlýp kullanýlamayacaðýný araþtýrýn, uygunsa yenilenemeyen enerjiler yerine bunlarý kullanýn. Enerji tasarrufuna yönelik baþarýlý çalýþmalardan örnekler Gýda Ýmalathanesinde Yapýlan çalýþma Çalýþmanýn amacý Yatýrým maliyeti Amortisman Referans Tekstil Fabrikasýnda Yapýlan çalýþma Çalýþmanýn amacý Amortisman Referans Yönetim ve üretim alanlarýndaki koridorlara hizmet veren elektrik kaynaklarýnýn ayrýlmasý, belirlenen zamanlarda ýþýklarý otomatik olarak söndürmek için zaman ayar cihazýnýn yerleþtirilmesi Fabrika sahibi, hýrsýzlýk olaylarýný azaltmak için fabrikanýn tüm ýþýklarýný açýk býrakma alýþkanlýðýndan vazgeçti. Yönetim ve üretim alanlarýndaki koridorlarý aydýnlatan elektrik hatlarýný ayýrarak ve otomatik kapama sistemi kurarak, davetsiz misafirlerden korunmak için bazý bölgelerde uygulanan ýþýklandýrma dýþýnda, iþ saatlerinden sonra tüketilen elektrik en aza indirildi. Çok az Gelecek elektrik faturasý DELTA Lübnan Envirotech Düzenli olarak çatýnýn yýkanmasý Çatýnýn siyah yerine beyaz boya ile boyanmasý Üretim alanýnda sýcaklýðýn azaltýlmasý Gelecek elektrik faturasý DELTA Lübnan Envirotech 24 delta.p65 24

25 3. ÝÞLETME YÖNETÝMÝ 25 delta.p65 25

26 3.1. Ýþletme Proses ve Yapýlarýnýn Geliþtirilmesi Aþaðýdaki önlemler, 'Ýþletme Verimliliðinin Arttýrýlmasýna Yönelik Çevre Yönetimi' uygulamalarýnýn, firmanýzýn günlük iþleyiþine dahil edilebilmesini saðlayacak daha etkili proses ve yapýlar oluþturulmasýnda kullanýlabilir: Atýk azaltýmý konusunda gerçekçi ve ölçülebilir hedefler belirleyin. Ýþletmenin her bölümünde, belirli iþleri gerçekleþtirmek ve elde edilecek sonuçlarý gözlemlemek üzere bir kiþiye sorumluluk verin. Su ve enerji tüketiminin fazla olduðu ve yüksek miktarda atýksuyun üretildiði prosesleri belirleyin ve bu alanlarda yapýlacak çalýþmalara öncelik tanýyýn. Ýþletmede üretilen atýk miktarý hakkýnda kesin bir bilgiye sahip olabilmek amacýyla atýk yönetimi sorumlularý belirleyin. Hammaddeler için düzenli envanter tutun. Personelin niteliklerini, üretim süreci boyunca gerçekleþtirilmesi gereken iþlere göre geliþtirin. Aþaðýdaki konularda personelinizi eðitin: - Kayýplarýn en aza indirilmesi, tehlikeli durum ve kazalarýn önlenmesi için malzemelerin doðru taþýnmasý - Ekipmanýn, su, enerji ve hammadde tasarrufu saðlayacak þekilde kullanýmý - Hava, su ve topraða karýþarak yitirilen hammadde miktarýnýn belirlenmesi ve en aza indirilmesi - Kaza sýrasýnda oluþabilecek hammadde kaybýný önlemek amacýyla uygulanabilecek acil durum planlarý hazýrlanmasý Çalýþanlarýn iþ prosedürlerini su, enerji ve hammadde tasarrufu saðlayacak biçimde uyguladýklarýndan emin olabilmek için çalýþmalarýný düzenli olarak gözlemleyin. Çalýþanlarýn, su, enerji ve hammadde tasarrufu ve atýk azaltýmý çalýþmalarýnda gönüllü olarak görev almalarýný saðlayýn. Yýllýk temizlik programlarý düzenleyin. 26 delta.p65 26