Kuru Koşullarda Ayçiçeği Üretiminde Sonbahar Toprak İşlemesinde Pulluk ve Ağıryaylı Kultivatör Kullanımının Karşılaştırılması

Transkript

1 Kuru Koşullarda Ayçiçeği Üretiminde Sonbahar Toprak İşlemesinde Pulluk ve Ağıryaylı Kultivatör Kullanımının Karşılaştırılması İ.Engin KAYHAN 1, M.Fırat BARAN 1 1 TAGEM Atatürk Toprak Su ve Tarımsal Meteoroloji Araştırma İstasyonu Müdürlüğü, Kırklareli ÖZET enginkayhan@mynet.com Bu araştırmada sonbaharda yapılan pullukla toprak işlemeye alternatif olabilecek, diğer yandan azaltılmış toprak işleme amacına yönelik ağıryaylı kultivatör ün sonbahar toprak işlemesindeki etkinliğin belirlenmesi amaçlanmıştır. Araştırma Kırklareli ili Lüleburgaz İlçesinde %35-%5 kil, %30-%0 kum ve %20-%25 silt miktarına sahip tarım arazisi üzerinde Tesadüf Blokları Deneme Desenine göre yürütülmüştür. Çalışmada ayçiçeği bitkisinin gelişimi, ortalama çıkış süresi, ortalama çıkış oranı ve dane verimi gibi parametreler iki yıl süreyle gözlenerek belirlenmiştir. Toprak işleme sırasında sistemlere ait yakıt tüketimleri ve makine çalışma hızları ölçülmüştür. Elde edilen veriler ile ekonomik analiz yapılmış ve ağıryaylı kultivatör kullanımının pulluğa göre daha karlı olduğu bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: Ağıryaylı kultivatör, azaltılmış toprak işleme, sonbahar, ayçiçeği, ekonomik analiz, Kırklareli Comparison of Heavy Cultivator and Plow Usage in Autumn Soil Tillage Sunflower Production in Dry Conditions ABSTRACT In this study as an alternative to plow soil with plough plow in autumn it has been aimed to determine the efficacy of heavy cultivator in autumn soil plow with the purpose of reduced soil plow on the other hand. Research was carried out Kirklareli Luleburgaz District of the province of 35% - 5% clay, 30% - 0% sand and 20% - 25% on agricultural land, with the amount of silt according to Randomized Complete Block Design. In this study, the development of sunflower plants, the average exit time parameters such as average output rate and grain yield were observed for a period of two years. The fuel consumption during soil tillage systems and machine operating speeds were measured. An economic analysis of the data were obtained According to plow cultivator ağıryaylı use was found to be more profitable. An economic analysis with the obtained data were done and it was found out that heavy cultivator usage was more profitable than plow usage. Key words: heavy cultivator, reduced tillage, autumn, sunflower, economic analysis, kirklareli 1 GiRİŞ Kuru tarımda toprak işlemenin ilk amacı, toprağın yağış suyunu emmesini sağlamaktır. Toprağın bol su tutması, üstünde gevşek bir tabakanın oluşturulması ile sağlanır. Toprak üstünü gevşek bulundurarak, bütün yağışların toprak tarafından emilmesi sağlanır ve toprağı devirmeden bir miktar karıştırıp bırakan, yani az su kaybına neden olan ve erozyonu körüklemeyen aletlerle toprağın işlenmesi gerekir. Bu aletler, ağıryaylı kultivatör, kırlangıç ayaklı kultivatör gibi aletlerdir (Ülger ve ark.,1996). Toprakları işlenmesi ile içine giren oksijen miktarının artması, organik maddenin oksidasyonu nu hızlandırmaktadır. Toprağın yoğun bir şekilde işlenmesi ve alt üst edilmesi organik madde miktarını olumsuz yönde etkilemektedir. Pulluk yerine toprağı gevşeten aletlerin kullanımı daha idealdir (Okur ve Ark.,2003). Toprak işlemede, azaltılmış tohum yatağı hazırlama yöntemlerinin kullanılması 90

2 ı 28. Ulusal Tarımsal Mekanizasyon Kongresi -6 Eylül KONYA 2013, toprak erozyonunun önlenmesi yanında zaman ve yakıttan tasarruf için de önemlidir. Son zamanlarda tohum yatağı hazırlama işlemleri ile ürün veriminin arttırılması ve ürünün daha az masrafla elde edilmesi düşüncesi, değişik tohum yatağı hazırlama tekniklerini ön plana çıkarmıştır (Yalçın ve ark., 2001). Tarımsal üretim işlemlerinde alet/makine ile iş yapma sırasında tüketilen yakıt ve yağ enerjisi, alet/makine kullanımında doğrudan enerji tüketimi olarak dikkate alınır. Tarımsal üretim işlemlerinde tüketilen doğrudan enerjiler arasında, elektrik ve tarım alet/makinelerinde kullanılan yağ ve yakıt enerjisi değerleri önemli yer tutar. Tarımsal üretim işlemlerinde baslıca mekanik güç kaynağı olarak traktör kullanılır. Bir traktörün doğrudan enerji tüketimi (yakıt tüketimi) çalışma koşulları altında L/h veya kg/h olarak ölçülebilir. Traktör yakıt tüketimi, ise ve motor yüküne bağlı olarak değişir (Öztürk ve Ark., 2010) Kırklareli de ayçiçeği üretimi (TUİK, 2009) verilerine göre, ha ekiliş alanı, ton üretim ve 179 kg/da verim ile ton Türkiye toplam üretiminin %12 sini kapsaması nedeniyle büyük öneme sahiptir. 2 MATERYAL ve YÖNTEM 2.1 Materyal Araştırma Yeri Trakya Bölgesi nin kuzey kesiminde yer alan Kırklareli ili asıl olarak Trakya ya özgü karasal ikilimin etkisi altında olmakla birlikte, Karadeniz ikliminin de belirli etkisi göze çarpmaktadır. Bu anlamda kışları yağışlı ve soğuk, yazları kurak ve sıcak bir iklime sahiptir. İl de yağışın büyük kısmı yağmur, bir kısmı da kar şeklindedir. Araştırmanın yürütüldüğü Lüleburgaz da yıllık ortalama yağış 61.5 mm, ortalama buharlaşma mm, yazın en yüksek sıcaklık C ölçülmüştür (Anonim,1991). Deneme yeri toprakları Vertisol Topraklardır. Araştırma, %0-50 kil içeriğine sahip, organik madde yönünden fakir ve hakim kil minerali montmorillonit olan topraklardır (Anonim,1991). Deneme parselleri Mülga Sarımsaklı T.İ.M. üretim sahasında %2- eğime sahip arazide oluşturulmuştur Araştırma Toprağının Fiziksel Yapısı Araştırma %35-%5 kil, %30-%0 kum ve %20-%25 silt miktarına sahip tarım arazisi üzerinde yürütülmüştür. Denemeye ait toprak özellikleri Çizelge 2.1 de, verilmiştir. Organik madde miktarı toprak profilinde derinlik arttıkça azalma gösterirken, 0-30 cm derinlikte ortalama %0,90- %1.60 düzeyinde değişmekte, diğer derinliklerde ise % 1.00 in oldukça altındadır. Hacim ağırlıkları ise 1.7 gr/cm 3 ile 1.71 gr/cm 3 arasında değişmektedir. Konula Çizelge 2.1 Deneme yeri toprak yapısı r Derinli T1 T2 k (cm) Toprak Tekstürü (%) Kil Ku m Silt Hacim Ağırlığ (gr/cm 3 Organi ) k Madde (%) Araştırmada kullanılan tarım alet ve makinelerinin bazı teknik özellikleri Araştırmada kullanılan traktör ve toprak işleme aletleri ve ekim makinesine ilişkin bazı teknik özellikler Çizelge 2.3 ve Çizelge 2. de verilmiş, ağır-yaylı kultivatör Şekil 1 de gösterilmiştir. 91

3 Çizelge 2.3 Traktöre ait bazı teknik özellikler TEKNİK ÖZELLİK Motor Gücü DEĞERİ 61 Hp Motor Torku Max. 100 d/dk Hidrolik gücü 55 Hp Ön Lastik Ebatları 11 2R 2 Arka Lastik ebatları 16 9R 30 Toplam Ağırlığı Şekil 1 Ağıryaylı Kultivatör 3396 kg Çizelge 2. Toprak işleme aletlerinin bazı özellikleri ALET ve Disk Bıça Teorik İş Teorik İş Ağırlığ MAKİNE Ağıryaylı 13 k Genişliğ 250 Derinliğ ı Kultivatör Ayak i i (kg) Pulluk Sayıs 2 (cm) (cm) 275 ı Kombikürü 21 m Ekim Makinesi Yöntem Deneme Yöntemi ve Konuları Araştırma, Tesadüf Blokları Deneme Deseni ne göre üç tekrarlamalı ve iki yıl süreyle yürütülmüştür. Parsel ölçüleri 12m x 50m dir. Deneme konuları sırasıyla; T1: Pulluk(Sonbahar)+Kombikürüm(İlkbahar)+Eki m T2: Ağır Yaylı Kultivatör (Sonbahar) + Ekim Ölçümler Toprak Tekstürü: Bouycous Hidrometre Yöntemi Richards,195 (Tüzüner,1990) Toprağın Hacim Ağırlığı: Bozulmamış Toprak Örneklerinde Richards,195 (Tüzüner,1990) Toprak Nemi: Gravimetrik Nem Tayini Richards,195 (Tüzüner,1990) Toprak Nemi: Volümetrik Nem. Hesap Yöntemi (Bahtiyar,1996) Pv = Pw. db Pv: Toprağın Hacim Nemi Pw: Toprağın Gravimetrik nemi Db:Toprağın Hacim Ağırlığı Organik Madde İçeriği: Walkly Black Yöntemi Richards,195 (Tüzüner,1990) Yakıt Tüketimi:100 cc ölçekli Akaryakıt Sayacı Makine Hızı: Kronometre Bitki Gelişiminin Belirlenmesi Ortalama Çıkış Süresi: Her parselden 5 m uzunluktaki sıra üzerinde çanak yaprakların belirli gün aralıklarında sayılması ile aşağıdaki eşitlikten yararlanılarak bulunmuştur. (Kayışoğlu ve Ark., 2001) OÇS=N1.D1 + N2.D2+./ N1+N2+ OÇS: Ortalama Çıkış Süresi N: İki sayım arasında çıkan filiz sayısı D:Ekimden sonraki gün sayısı Bitki Çıkış Oranı: Her parselden 5m uzunluktaki sıra üzerinde çanak yaprakların sayısının aynı uzunluktaki sıra üzerine ekilen tohum sayısına oranlanması ile bulunmuştur. Dane Verimi: Her parselde m 2 lik ölçü çıtası ile 5 farklı noktadan alınan örneklerden elde edilen dane veriminin 1 dekara oranlanması ile bulunmuştur Tarımsal İşlemler Sonbahar Toprak İşleme: 6-8 Kasım İlkbahar Toprak İşleme: Nisan 92

4 Ekim: Nisan Çapalama: 2-5 Haziran Hasat: Eylül Tohum: 350 gr/da hibrit çeşit kullanılmıştır. Gübreleme: 10 kg/da N, ve 3 kg/da P uygulanmıştır. İlaçlama: 250gr/da toprak altı herbisit kullanılmıştır Ekonomik Analiz Konular arasında etkinliğin belirlenmesinde ekonomik analiz de yapılmış, Brüt Kar Analizi Yöntemi (İnan,2001) kullanılmıştır. 3 ARAŞTIRMA BULGULARI 3.1 Bitki Gelişimi Bitki gelişimi ile ilgili veriler Çizelge 3.1 de verilmiştir. Çizelge 3.1 Bitki gelişimine ait gözlemler Konu T 1 T 2 Tekrarlar I.Yı l O.Ç.S (gün) II.Y ıl I.Yı l B.Ç.O (%) II.Y ıl Verim (kg/da) I.Yı l II.Y ıl I II III Yıl Ort. 2 K..Or t. I II III Yıl Ort. 6 K Ort Ortalama Çıkış Oranı (BÇO) Çizelge 3.1 de görüldüğü gibi Ayçiçeği bitkisinin çıkış oranı konular arasında değil yıllar arasında farklılık göstermektedir. İlk yıl konulara göre çıkış oranı %70 düzeyinde, ikinci yıl ise %90 düzeyine yakındır. Yapılan istatistiki analizde konular arasında fark bulunmamış, yıllar arasında fark bulunmuştur. Bu farkın yıllar arasındaki yağış farklılıklarından ileri geldiği düşünülmektedir Verim Çizelge 3.1 incelendiğinde, Ayçiçeği bitkisinin dane verimi, çıkış oranında olduğu gibi, yıllar arasında farklılık göstermektedir. Birinci yıl dane verimleri ilk yıl T1 Konusunda 19 kg/da kg/da arasında değişirken, ikinci yıl, 265 kg/da kg/da arasında değişmiştir. T2 konusunda ise ilk yıl 12 kg/da-169 kg/da, ikinci yıl ise 259 kg/da - 29 kg/da arasında değişmiştir Bu verim farkının da yıllar arasındaki yağış farklarından ileri geldiği düşünülmektedir. 3.2 Yağış Miktarları Araştırmanın yürütüldüğü ilk yılda vejetasyon boyunca 259 mm, yıllık toplam 80 mm yağış düşmüştür. İkinci yıl ise vejetasyon süresince 383 mm, yıllık toplam 571 mm yağış düşmüştür (Anonim, 2008). Yıllık toplam yağış miktarları Şekil 2 de gösterilmiştir Ortalama Çıkış Süresi (OÇS) Çizelge 3.1 de görüldüğü gibi Ayçiçeği bitkisi, ekimden sonra konulara göre ortalama gün arasında çıkışını tamamlamıştır. Yapılan istatistiki analizde konular arasında fark bulunmamıştır. Şekil 2 Yıllık Toplam Yağış 3.3 İşletme Değerleri Araştırma sırasında elde edilen, traktörün çalışma hızı ve yakıt tüketimine ait veriler, Çizelge 3.2 de gösterilmiştir. Elde edilen verilere göre, T1 konusunda otalama 6.0 L/da akaryakıt tüketildiği, buna karşılık T2 93

5 Konusunda ise 2.05 L/da akaryakıt tüketildiği saptanmıştır. Çalışma hızları ise kabul edilebilir, alet ve makinelere uygun çalışma hızlarıdır. Ağıryaylı kultivatör ile toprak işleme sırasında çalışma hızı pulluk ile işleme hızından Yaklaşık %8 daha düşük, 5.1 km/h tercih edilmiştir. Sonbaharda bu hızda ağıryaylı kultivatörün toprağı daha iyi işlediği gözlenmiştir. Pulluk ile işlemede ise 5.5 km/h hız tercih edilmiştir. Konu T 1 T 2 Çizelge 3.2 Tarım aletlerinin bazı işletme değerleri Alet ve Makine Çalış ma Hızı Yakıt Tüketimi (L/da) (km/ 2.Y 1.Yıl h) ıl Pulluk Kombikürüm Mibzer Toplam Yakıt Tüketimi Ağıryaylı Kultivatör Mibzer Toplam Yakıt Tüketimi TARTIŞMA ve SONUÇ Ayçiçeği üretiminde kurak koşullarda yağış miktarının büyük önemi bulunmaktadır. Araştırma sonuçları incelendiğinde, ortalama çıkış süresi üzerinde yağış miktarının fazla bir etkisinin bulunmadığı gözlense de, bitki çıkış oranında ve dane veriminde yüksek bir etkisinin bulunduğu belirlenmiştir. Zira ikinci yılda yağış miktarının, birinci yıla göre 100 mm fazla olması ile bitki çıkış oranı konulara göre T1 konusunda %71 den %89 a, T2 Konusunda ise %68 den %87 ye yükselmiştir. Çıkış oranındaki fark dane verimine de yansımıştır. Yağış artışı ile T1 konusunda ortalama 162 kg/da olan verim 29 kg/da a, T2 konusunda 157 kg/da olan verim 278 kg/da a yükselmiştir. Araştırma sonucunda T1 konusunda 228 kg/da ortalama verim, T2 konusunda ise 218 kg/da ortalama verim elde edilmiştir. Konular arasında yöntemlerin birbirine olan üstünlüğünü görebilmek için Brüt Kar Analizi yapılmıştır. Bu analize ilişkin değerlendirmeler Çizelge.1 ve.2 de verilmiştir. Yapılan ekonomik analiz sonuçlarına göre T1 konusunda TL toplam masraf, T2 konusunda ise TL toplam masraf oluşmuştur. Buna karşın T1 konusunda TL toplam gelir, T2 konusunda TL toplam gelir elde edilmiştir. T1 konusunda TL brüt kar, T2 konusunda ise TL brüt kar elde edilmiştir. Sonuç olarak T2 Konusu, T1 konusuna göre daha ekonomik bulunmuş ve karlılık sıralamasında birinci sırayı almıştır. Bu karlılık istatiksel olarak önemli kabul edilmeyebilir. Ancak, bu çalışmanın amacı, her iki yöntemi kıyaslayarak, özellikle ağıryaylı kultivatörün sonbahar toprak işlemesinde, pulluk yerine kullanılabilirliğini ortaya koymaktır. Gerek dane verimi, gerek bitki çıkış oranları, gerekse bitki çıkış süreleri değerlendirildiğinde, her iki toprak işleme yönteminin, bu parametrelere göre birbirlerine çok yakın etkilerinin olduğu görülmüştür. Bu da Ağıryaylı kultivatörün sonbaharda kullanılmasının pulluk kadar etkili olabileceğini göstermektedir. Bu bakımdan ayçiçeği tarımında sonbahar toprak işlemesinde ağıryaylı kultivatör kullanılması önerilebilir. 9

6 Çizelge.1 Konulara Göre Masraflar Girdiler Birim T1 Konusu T2 Konusu Fiyatı Miktarı Konusu Tutarı Miktarı Konusu Tutarı İşgücü (TL/h) (TL) Tohum (kg/da) Gübre (kg/da) Yakıt (l/da) Yağ (Yakıt*%15)* Çapa (TL/h) Hasat (Kiralama) da İçin Toplam Masraf Birim Fiyatları Kaynak: Anonim, 2012 * Kaynak: (Ülger ve Ark., 1996) Konular Verim (kg/da) Çizelge.2 Brüt Kar Analizi Ürün Fiyatı (TL) GSÜD * (TL) Masraf (TL) Brüt Kar (TL) Karlılık Sırası T II T I *GSÜD: Gayri Safi Üretim Değeri LİTERATÜR LİSTESİ Anonim, Kırklareli İli Arazi Varlığı. Mülga KHGM Yayınları, Ankara Anonim, Sarımsaklı T.İ.M. Meteorolojik Verileri. Kırklareli Anonim, Özkan E., ve B. Aydın Tarafından derlenen, Trakya Bölgesinde Tarımsal Ürünlerin 2011 Yılı Maliyetleri. TAGEM Atatürk Toprak-Su ve Tarımsal Meteoroloji Araştırma İstasyonu Dokümanları Bahtiyar, M., Toprak Fiziği. Trakya Üniversitesi Tekirdağ Ziraat Fakültesi, Yayın No: 260.Tekirdağ İnan, H. İ., Tarım Ekonomisi ve İşletmeciliği. Tekirdağ. Kayışoğlu, B., N. Sungur, Y. Bayhan, H. Yalçın, E. Gönülol, II. Ürün Mısır Tarımında Farklı Toprak İşleme Yöntemleri. TUAF, Proje No:187, Tekirdağ. Okur, B., N. Okur, D. Anaç, Tarım Topraklarında Organik Maddenin Sürdürülebilirliği. Koruyucu Toprak İşleme ve Doğrudan Ekim Çalıştayı. İzmir. Öztürk, H. H., B. Yaşar, Ö. Eren., Tarımda Enerji Kullanımı ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları. TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası Türkiye Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi Bildiriler Kitabı S: Yalçın, H., E. Çakır, E. Gülsoylu, G. Keçecioğlu, (2001). Tohum Yatağı Hazırlamada Uygulanan Farklı Toprak İşleme Yöntemleri Üzerine Bir Araştırma. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi. 38(1):71-78 TUİK, Türkiye Tarımsal Üretim İstatistikleri el.zul. Erişim: Mart Tüzüner, A., Toprak ve Su Analiz Laboratuarları El Kitabı. Mülga KHGM Yayınları, Ankara Ülger P., E. Güzel, B. Kayışoğlu, B. Eker, B. Akdemir, Y. Pınar, Y. Bayhan, Tarım Makinaları İlkeleri. Ders Kitabı No: 29, İstanbul. 95

7 Tarımsal Üretimde Enerji Kullanımı ve Enerji Verimliliği Ayten ONURBAŞ AVCIOĞLU, Nasim SEDAGHAT HERFEH, Yousef SAEİDİ LIGHVAN ÖZET Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Makinaları Bölümü Türkiye de enerji verimliliği kanunu ve bunu takip eden strateji belgeleriyle birlikte pek çok ülkede olduğu gibi, sanayi, ulaşım ve konut sektörlerinde yeni düzenlemeler getirilmiş ve uygulanmaya başlanmıştır. Tarım sektörü, Türkiye nin genel enerji tüketimindeki %6 payı ile enerji verimliliği uygulamalarında diğer sektörler kadar etkili olarak yer almamaktadır. Fakat sanayi sektöründeki tarım makinesi, ilaç ve gübre yapımı, ulaşım sektöründe tarım traktörlerinin tükettiği motorin ile yine kırsal kesimde yer alan konutlardaki enerji tüketimleriyle; tarım kesiminin toplam enerji tüketimindeki payının çok daha yüksek olduğu gerçektir. Aynı zamanda Ülkemizde toplam sera gazı emisyonlarına tarımın katkısı %7 civarındadır. Bu kapsamda enerji verimliliği tarım sektörü için de önemli bir konu haline gelmektedir. Tarımda enerji verimliliğinin arttırılması ile ilgili alınacak önlemler, tarımsal atıklardan yayılan metanın çoğunu azaltmamakla beraber, elektrik, doğal gaz, motorin kullanımından kaynaklanan sera gazlarını azaltabilecektir. Çevresel etkileri yanında enerji verimliliğinin çiftçilere ekonomik katkılar sağlayacağı da kaçınılmazdır. Tarımsal işletmelerde enerji verimliliği çalışmalarıyla pek çok yönden enerji tasarrufu sağlama olanağı bulunmaktadır. Bu çalışmada; tarımda enerji kullanım şekilleri, tarım sektörünün genel enerji tüketimi içerisindeki özellikleri ve tarımda enerji verimliliği kapsamında dikkate alınması gereken faaliyetlere yer verilmiştir. Anahtar kelimeler: Tarımsal enerji, tarımsal enerji tüketimi, tarımsal enerji verimliliği ABSTRACT Energy Use and Energy Efficiency in Agricultural Production The new regulations and implementations along with energy efficiency legislation in many countries have been established in Turkey covering the subsequent strategy documents, as well as industry, transport and residential sectors. The agricultural sector, with a share of 6% of Turkey's overall energy consumption is not seen as effective as other sectors in energy efficiency applications. However, production of agricultural machinery, pesticides and fertilizer in the industrial sector and diesel fuel consumptions of the farm tractors in the transport sector and in rural residential energy consumption of still, the agricultural sector is the fact that a much higher share of total energy consumption. At the same time the contribution of agriculture in our country's total greenhouse gas emissions is around 7%. In this context, energy efficiency is becoming an important issue for the agricultural sector. Although most of the methane emitted from agricultural wastes derogate, electricity, natural gas, diesel fuel will reduce the greenhouse gas emissions resulting from the use related to the enhancement of energy efficiency measures to be taken in agriculture. Besides the environmental impacts of energy efficiency will contribute to farmers economically inevitable. Energy efficiency of agricultural enterprises have the opportunity to work in many ways to reduce energy consumption. In this study, patterns of energy use in agriculture, the overall energy consumption in the agricultural sector, energy efficiency features in agriculture are included within the scope of activities that should be taken into account. Keywords: Agricultural energy, Agricultural energy consumption, Agricultural energy efficiency 96

8 GİRİŞ Enerji yönetiminde; kullanılan enerjinin zamanında, sürekli, güvenilir ve çevreye uyumlu sağlanması, mümkün olduğunca yerli ve yenilenebilir enerji kaynaklarından üretilmesi yanında, önemli özelliklerden biri de enerji verimliliğinin yükseltilmesidir. Son yıllarda Dünyanın pek çok ülkesinde olduğu gibi Türkiye de de enerji sektörünün arz politikaları yanında enerji verimliliği konularında da önemli adımlar atılmaya başlanmıştır. Türkiye, OECD ülkeleri arasında kişi başına en düşük enerji tüketimine sahip olmasına karşın, gelişme hızına bağlı enerji tüketimindeki artış nedeniyle önemli bir tasarruf potansiyeline sahiptir. Gerekli önlemler alınmaz ise Türkiye nin nihai enerji tüketimindeki artış, küresel enerji tüketimine ve sera gazı emisyonlarına önemli etkide bulunacaktır. Bu durum karşısında Türkiye, enerji temin güvenliğinin sağlanması, çevre sorunlarının azaltılması ve ekonomi üzerinde enerji maliyetlerinin yükünün azaltılması amacıyla enerji verimliliğine daha fazla önem vermeye başlamıştır (Anonim 2012a). Enerji verimliliği, mevcut teknolojilerin iyileştirilmesi ya da yeni teknolojilerin kullanılmasıyla tüketilen enerji miktarının azaltılmasıdır. Verimlilik, üretimin niteliği ve niceliğini düşürmeden, en az girdiyle en çok çıktının elde edilmesi anlamına gelmektedir (Anonim, 2011a). Daha ayrıntılı tanımına göre ise enerji verimliliği, ısı, gaz, buhar, basınçlı hava, elektrik gibi çok değişik formlarda olabilen enerji kayıpları ile her çeşit atığın değerlendirilmesi veya geri kazanılması veya yeni teknoloji kullanılması yoluyla üretimi düşürmeden, sosyal refahı engellemeden enerji tüketiminin azaltılmasıdır. World Energy Council in tanımına göre enerji verimliliği belirli bir hizmet veya aktivite için kullanılan enerjide sağlanan her tür düşüştür. Bu tüketim düşüşü teknolojik gelişmelerle ilişkilendirilebileceği gibi daha iyi yapılanma, yönetim ve bilinçlendirme gibi yollarla da sağlanabilir (Anonim, 2012c). Enerji verimliliğiyle enerji tüketimi azalmaktadır, ancak bunun enerji fiyatlarındaki yüksek artış nedeniyle veya kriz nedeniyle enerji tüketimindeki azalmayla ayrı tutulması gereklidir. Çünkü bu sürdürülebilir bir enerji tasarrufu değildir. Bütün dünyada Enerji Verimliliği; aynı miktarda ısıtma aydınlatma gibi hizmetler ve aktiviteler için enerji tüketiminin azaltılması olarak tanımlanmaktadır. Enerji tüketimindeki bu şekildeki azalma daha çok teknoloji değişlikleri ile sağlanabilse de bazen iyi bir organizasyon ve yönetim prosedürleriyle de gerçekleşebilmektedir. Bu nedenle de geçtiğimiz yıl dünya çapında uygulanmak üzere ISO Enerji Yönetim Standardı uygulamaya konmuştur. Enerji tüketiminin azaltılmasındaki diğer bir teknik olmayan etken de tüketim kalıplarındaki davranış değişiklikleridir. Örneğin A ve üzerinde (A+++) etiketli elektrikli ev cihazlarının daha pahalı da olsa satın alma tercihi, tüketicideki davranış değişikliğidir, teknoloji piyasada var olsa da yaygınlaşması tüketici tercihine bağlıdır ve yaygınlaşması durumunda evlerdeki enerji tüketimi azalabilmektedir. Benzer şekilde daha yakıt verimli taşıtların mevcut taşıt filoları içinde çoğalmasıyla ulaşımda harcanan yakıt miktarı azalabilmektedir. İnsanların kendi araçları yerine toplu taşımı tercih etmeleri için yeterli, konforlu ve iyi organize edilmiş bir alt yapı oluşturulması, yük taşımada, taşıt doluluğun artırılması için etkin yönetim sistemlerinin kullanılması, önemli enerji verimliliği uygulamaları arasındadır. Bazı önlemler ise ilk anda, enerji verimliliği önlemi olarak algılanmasa da bugün dünyadaki enerji verimliliği politikaları arasında yer almaktadır. Örneğin İngiltere de 2012 ve 201 arası için yapılan planda, Eko Tasarım Direktifiyle öncelikle ele alınacak cihazlar/alanlar arasında; musluklar ve duş başlıkları, mobil tarım makinaları, çamaşır deterjanları, bozuk para makinaları, tıbbi cihazlar gibi enerji verimliliği açısından hemen akla gelmeyecek cihazlar ve alanlar da bulunmaktadır (Anonim 2012b). Türkiye de enerji verimliliği politikaları ve önlemleri temelde 2 Mayıs 2007 tarihinde yürürlüğe konan 5627 sayılı Enerji Verimliliği Kanununa dayanmaktadır. Bu kanun; enerji verimliliği çalışmalarının etkin olarak yürütülmesi, izlenmesi ve koordinasyonu konusunda idari yapının oluşumunu, enerji 97

9 verimliliği hizmetlerinin yürütülmesi konusunda yapılacak yetkilendirmeleri, çeşitli kuruluşların görev ve sorumluluklarını, toplumun eğitim ve bilinçlendirilmesini, yenilenebilir enerji kaynaklarının yaygınlaştırmasına yönelik ve sektörel uygulamalara ilişkin çeşitli destekleme mekanizmalarını, teşviklerle ilgili konuları ve yasal gerekleri yerine getirmeyenlere uygulanacak para cezalarını düzenlemek üzere çeşitli bölümlerden oluşmaktadır (Anonim, 2007). Türkiye önemli bir enerji tasarruf potansiyeline sahiptir. EİE (YEGM) nin çalışmaları ülkede 2020 yılında 222 milyon TEP birincil enerji talebi içinde yaklaşık %15 enerji tasarrufu (30 mtep) potansiyeli bulunulabileceğini göstermektedir. Diğer taraftan Dünya Bankası tarafından yapılan bir çalışmada ise %27 enerji tasarrufu potansiyelinin varlığına işaret edilmektedir (Anonim 2012b). Enerji Verimliliği Kanununun yürürlüğe konmasından sonra, Kasım 2009 tarihli Enerji Verimliliği, Statüsü ve Gelecek Planlaması konulu doküman EİE Genel Müdürlüğü tarafından açıklanmıştır. Bu dokümanda endüstride %15, bina sektöründe %35 ve ulaşım sektöründe %15 asgari enerji tasarrufu potansiyelinin var olduğu belirtilmiştir. Söz konusu potansiyel, yenilenebilir enerji kaynakları bile kullanılsa enerji üretmek yerine EV önlemlerinin uygulanmasıyla çok daha fazla enerji kazancı sağlanabileceği anlamına gelmektedir. Yüksek Planlama Kurulunun 3 Mayıs 2010 tarih ve 2010/8 numaralı kararıyla kabul edilen İklim Değişikliği Strateji Belgesinde, sera gazı emisyonları artış hızının düşürülmesi hedefinin büyük oranda gerçekleştirilebileceği kilit sektörün enerji sektörü olduğu ve bunun da enerji verimliliği uygulamaları ve yenilenebilir enerji kullanımının arttırılmasıyla sağlanabileceği belirtilmiştir. Stratejide; enerji, ulaşım, sanayi, tarım ve orman sektörleri için kısa, orta ve uzun dönem hedefler, sera gazı emisyonlarının kontrolü ve azaltılması için belirlenmiş ve stratejinin uygulanması için bir Eylem Planı hazırlanmıştır. Enerji Verimliliği Stratejisi ise YPK onayı ile tarihinde sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. EV stratejisiyle döneminde enerji verimliliğinin etkinleştirilmesi için, hedeflerle desteklenmiş bir politika setinin ortaya konması, belirlenen hedeflere ulaşmak için yapılması zorunlu eylemlerin ve bu eylemlerin yerine getirilmesinden sorumlu kuruluşların tanımlanması yoluyla; kamu kesimi, özel sektör ve sivil toplum kuruluşlarının katılımcı bir yaklaşımla ve işbirliği çerçevesinde hareket etmesinin sağlanması amaçlanmıştır. Bu belgede; tanımlanan faaliyetlerin gerçekleştirilmesinden, tedbirlerin uygulanmasından, sonuçların değerlendirilmesinden sorumlu olan kamu ve sivil toplum kuruluşları arasındaki koordinasyonu, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı adına Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğünün sağlaması öngörülmüştür (Anonim 2012b). ENERJİ KULLANIMINDA TARIM SEKTÖRÜNÜN ÖZELLİKLERİ Nihai kullanıcı sektörler olan sanayi, bina (konut ve hizmet), ulaşım, tarım sektörlerin toplam tüketimi 2010 yılında 83.3 mtep olarak gerçekleşmiş olup, bu toplam içinde sanayi son 15 yıldır hâkim tüketici olarak kendini göstermektedir (Şekil 1). Şekil 1. Türkiye nihai enerji tüketiminin sektörlere göre değişimi ( ) ve sektörel payları (2010) (Anonim, 2011b) 98

10 Ekonomik daralma nedeniyle, 2008 yılında bina sektörü en fazla enerji tüketen sektör haline gelmiş ve yıl içinde toplam tüketimde %36 pay almıştır yılında sanayi üretimindeki artışla birlikte sanayi sektörü enerji tüketim payı yine artarak %37 olmuştur. Sanayi sektörünü %35 ile bina (konut ve hizmet) takip etmiştir (Anonim, 2012b). Toplam enerji tüketimi içerisinde tarım sektörünün payı %6 ile düşük olmakla beraber, yıllara göre artış göstermektedir. Enerji kaynakları içerisinde en yüksek oranda kullanılan petrolün 2009 verilerine göre %52 si ulaşım sektöründe kullanılmaktadır. Ayrıca petrol, elektrik üretimi tarım ve ısıtmada kullanılmaktadır (Anonim 2010). BOTAŞ'ın 2008 yılı doğalgaz satışlarının sektörel dağılımı incelendiğinde bunun yüzde 53,9'u elektrik, yüzde 0,1'i gübre, yüzde 21,5'i konut ve yüzde 21,2'si sanayi sektörlerinde kullanıldığı görülmektedir (Anonim 2013). Elektrik enerjisinin sektörel kullanımı 2009 ve 2010 yılları için Şekil 2 de verilmiştir yılı toplam elektrik tüketiminin %3 ü tarım sektörü tarafından gerçekleştirilmiştir. Tarımsal faaliyetlerde elektrik tüketimi en yoğun sulamada kullanılmaktadır. Yine şekilde 2010 yılı için toplam elektrik tüketimi içerisinde sulamanın payı %2.55 olarak verilmiştir. Şekil 2. Elektrik enerjisinin 2009 ve 2010 yıllarında sektörel kullanımı (Anonim 2010, Anonim 2012c) Türkiye de hızlı ekonomik büyüme, sanayileşme ve sabit nüfus artışı nedenleriyle ülkenin fosil kaynaklı enerji ihtiyacıyla birlikte, emisyon artış oranlarının yükselmesi de kaçınılmazdır yıllarında CO 2 eşdeğeri sera gazı emisyonu milyon tondan 2009 yılında toplam milyon tona yükselmiştir (Anonim, 2012b). Çizelge 1. Türkiye'nin yılları arası sektörlere göre toplam sera gazı emisyonları (Anonim, 2012b) Sera gazı emisyonlarının 2009 yılı sektörel dağılımında; toplam emisyonlar içinde en büyük payı (%75) enerji sektörü almaktadır. Enerji sektörü kapsamında enerji üretimi, sanayi, ulaştırma ve diğer sektörlerde (binalar, tarım, ormancılık ve balıkçılık faaliyetlerinde) yakılan yakıtlardan kaynaklanan emisyonlar yer almaktadır yılları arasında ülkemizin toplam sera gazı emisyonları %97,6 oranında artarken, enerji sektörü emisyonlarındaki artış ise %110 olarak gerçekleşmiştir. Tarımsal faaliyetlerin toplam emisyonlar içinde payı 1990 yılında %16 iken 2009 yılında %6.8 e düşmüştür. Burada tarım sektörü içerisinde yer alan binalar ve tarımsal faaliyetlerde kullanılan kuvvet makinalarının (traktör, elektrik motoru gibi) enerji tüketimlerinin neden olduğu emisyon değerleri de ayrıca enerji sektörü bölümünde yer almaktadır. Türkiye nin motorlu araç filosunda yer alan taşıtlar ve oranları Şekil 3 de verilmektedir yılı verilerine göre toplam filo içerisinde traktörün payı %9 dur. Ülkemizdeki traktör sayısı; kamyon, otobüs ve minibüs sayılarının toplamından daha fazladır. 99

11 sayısı %0 artmıştır dan beri dizel ve elektrik kullanımındaki artışa paralel olarak hayvan gübresinden yararlanma oranı azalmıştır. Türkiye daha enerji yoğun tarıma yöneldiği için, enerji girdi-çıktı oranı ile ölçülen enerji etkinliği değeri; 1970 lerin ortasından beri azalmaktadır. Projeksiyonlar tarımsal enerji tüketiminin döneminde yıllık %5 büyümeye devam edeceğini göstermektedir (Anonim, 2008). Şekil 3. Türkiye motorlu araç filosundaki taşıt tiplerinin payları (Anonim, 2012b) Ülkemizde en son 2000 yılında bina sayımı yapılmıştır. Bu sayıma göre binaların oransal dağılımları şekil de verilmiştir. Toplam binalar içerisinde tarımsal amaçlı binaların sayısı %2 dir. Burada tarımsal kesimde oturma amaçlı kullanılan binalar konutlar (%75) içerisinde yer almaktadır. Şekil. Kullanım amacına göre binaların payları (Anonim, 2012b) Tarımsal işletmelerdeki enerji tüketimi ve arasında yaklaşık %60 artmıştır. Bu OECD ülkeleri arasında en büyük artışlardan biridir ve tarımsal sera gazı salımına katkı sağlamaktadır e kadar toplam enerji tüketiminde tarımın payı yalnız %5 olmasına rağmen, aynı dönemde işletmelerin enerji tüketim artışı % ile ulusal ekonomiden daha hızlı olmuştur. Enerji tüketimindeki yükselişin çoğu son 15 yılda işgücü yerine makine kullanımının artışı ve sulama suyu pompalaması için enerji talebiyle açıklanabilir ve arasında tarımsal istihdam %13 civarında azalırken aynı dönemde traktörlerin ve biçerdöverlerin TARIMDA ENERJİ KULLANIMI Tarımsal alanda enerji kullanımı; toprak işlemeden ürünün hasadı ve işlenmesine kadar uygulanan tüm tarımsal işlerde enerjinin etkin olarak kullanılmasıdır. Ayrıca hayvan barınakları, sera gibi tarımsal yapıların ısıtılması, aydınlatılması ve tüm içsel ve dışsal tarımsal faaliyetlerin yerine getirilmesi için çeşitli enerji kaynaklarına gereksinme duyulmaktadır. Tarımda enerji kullanımı iki grupta incelenir (Öztürk ve Ark., 2010, Onurbaş Avcıoğlu vd., 2011). Bunlar; 1) Doğrudan enerji kullanımı: Elektrik, yakıt, yağ, kömür, petrol ürünleri, doğal gaz, biyokütle vb. enerji girdileri, 2) Dolaylı enerji kullanımı: İnsan ve hayvan iş gücü, tarım alet/makinaları, gübre, tarım ilaçları, sulama ve tohumluk üretimi için tüketilen enerji miktarıdır. Tarımsal üretim işlemlerinde tüketilen dolaysız enerjiler arasında, elektrik enerjisi ve tarım alet ve makinalarında kullanılan yağ ve yakıt enerjisi değerleri önemli yer tutmakta ve yeterli doğrulukta belirlenebilmektedir. Dolaylı enerjiler içerisinde yer alan makine, ilaç, gübre ve tohumluk üretimi için harcanan enerjilerin ise tarım sektörü içerisindeki paylarının hesaplanması genel kabullenmelerle yapılmaktadır. Bu üretimlerde harcanan enerji değerleri genellikle sanayi sektörü içerisinde yer almaktadır. TARIMDA ENERJİ VERİMLİLİĞİ Dünyada enerji verimliliği ile ilgili planlama ve uygulamalarda; enerjiyi daha yoğun kullanan ulaşım, endüstri ve konut gibi sektörler ön sıralarda yer almaktadır. Tarımın toplam enerji kullanımında sektörel payının az olmasına karşın; küresel ısınma ve iklim 100

12 değişikliği ile ilgili endişeler Dünyadaki pek çok ülkede tarımsal enerji verimliliğine olan ilgiyi de arttırmıştır. Tarım sektörü; başlıca çiftlik hayvanlarının ve atık ürünlerin yarattığı yüksek oranda metan salımıyla birlikte, ulaşım, konut ve elektrik üretimi sektörlerindeki payıyla birlikte sera gazı oluşumuna katkı sağlamaktadır. Tarımda enerji verimliliğinin arttırılması ile ilgili alınacak önlemler tarımsal atıklardan yayılan metanın çoğunu azaltmamakla beraber, elektrik, doğal gaz, motorin kullanımından kaynaklanan sera gazlarını azaltabilecektir. Sera gazları oluşumuna tarım sektörünün etkisi %7 olan Amerika da tarımsal enerji verimliliği konusunda kamu ve özel sektörler kapsamında pek çok çalışmalar başlatılmıştır. Örneğin; Tarım Bakanlığı ile süt endüstrisi arasında anlaşma yapılarak yenilikçi uygulama ve teknolojilere yatırım yapılması sağlanmıştır. Böylece, sektörün 2009 daki seviyelerle karşılaştırıldığında, 2020 ye kadar sera gazlarını %25 azaltması taahhüt altına alınmıştır. Bu durum, bu sektör genelinde verim gelişimlerinin yaygınlaşmasını sağlamıştır (Levine, 2012). Çevresel etkileri yanında enerji verimliliğinin çiftçilere ekonomik katkı sağlayacağı da açıktır. Tarımsal üretimde işletme giderleri içerisinde en büyük paya sahip olan kalemler; traktör yakıtı, gübre ve ilaç masraflarıdır. Tarımsal işletmelerde enerji verimliliği çalışmalarıyla pek çok yönden enerji tasarrufu sağlama olanağı bulunmaktadır. Tarımda enerji verimliliği konuları içerisinde; işletmelere göre değişmekler beraber, aydınlatma, tarımsal binaların tasarımı, sulama, traktör kullanımı, seralar, hayvan barınakları, süt sağım ve işleme tesisleri yer alabilmektedir (Jones, 2011) Tarımsal faaliyetlerde; mali durumun iyileştirilmesi, enerji tüketimi ve çevresel etkilerini azaltmak için çeşitli teknolojiler ve kaynaklar enerji verimliliğini arttıracak yönde kullanılabilir. Tarımda enerji verimliliği kapsamında yer alabilecek çalışmalarla ilgili ana konular ve bu kapsamda yer alabilecek bazı örnekler aşağıda sıralanmıştır. 1. Traktörle yapılan çalışmalar: Optimum işletme özelliklerinin belirlenmesi (motor devir sayısı, yüklenme oranı, traktör hızı gibi), uygun ekipman kullanımı, azaltılmış toprak işleme, tarımsal ekipmanların bakımı ve korunması. 2. Motorlar: Karakteristik değerler, hareket iletim sistemleri. 3. Sulama: Su tasarrufu-sulama planlaması, uygun pompa seçimi, düşük basınçlı sulama, damla sulama, dağıtım sisteminin optimizasyonu.. Bitkisel ürün işleme sistemleri: Tohumluk üretimi, kurutma, depolama, havalandırma sistemleri. 5. Hayvan barınakları: Aydınlatma, havalandırma, vb sistemler. 6. Hayvansal ürün işleme sistemleri: Süt sağımı ve toplama, vakum pompaları, aydınlatma, süt soğutma, vb. sistemler. 7. Atık yönetim sistemleri: Taşıma, depolama, kompostlama, biyogaz vb. tesisler. 8. Konut: İç ve dış aydınlatma, yalıtım, ısıtma ve soğutma, su ısıtma, elektriksel cihazlar. 9. Seralar: Kurulum özellikleri (coğrafi konum, alan özellikleri), yalıtım, sulama, havalandırma, ısıtma, serinletme sistemleri. 10. Hassas tarım ve iyi tarım uygulamaları: GPS veya otomatik direksiyon sistemleriyle tarımsal işlemlerde atlama yada üst üste geçişlerin azaltılması, tohum, gübre, yakıt tüketimi zaman kaybını azaltma uygulamaları. 11. Yenilenebilir enerji kaynakları kullanımı: Güneş, rüzgar, jeotermal, biyokütle enerjilerinden yararlanma ve biyo yakıt üretimi. Tüm tarımsal faaliyetlerde esas; verimli teknolojilerin kullanılması ve uygulamaların gerçekleştirilmesidir. Verimlilik önlemleri sadece enerji tasarrufu değil, aynı zamanda doğal kaynakların korunmasını ve çiftçilerin daha üretken olmasını sağlayacaktır. Örneğin, verimli pompalama sistemleri ve kurak bölgelerde damla sulama yöntemi, verimli su kullanım alanların sürdürülebilirliği için yararlıdır ve büyük miktarda enerji tasarrufu sağlamaktadır. 101

13 SONUÇ Tarım sektörü için direk enerji girdileri, ulusal enerji tüketimi içerisinde yaklaşık %6 paya sahiptir. Bu oran diğer sektörlerle karşılaştırıldığında düşük olmasına rağmen, ülke genelinde çiftçiler için oldukça önemli bir değerdir. Enerji girdileri; ilaç, gübre ve makine yapımı ve uygulamasından, ekimden hasada kadar kullanılan traktörler için yakıt olarak, hayvan barınakları ve seralarda elektrik olarak tarımın her aşamasında bulunmaktadır. Bu önemli enerji tüketimi çiftçileri yüksek enerji maliyetlerine ve gübre, ilaç ve makine fiyatlarını da etkileyen değişken enerji pazarı dalgalanmalarına karşı savunmasız bırakmaktadır. Eğer etkin bir biçimde uygulanırsa, enerji verimlilik önlemleri, üretime zarar vermeden üreticiye enerji tasarrufunda yardım sağlayacaktır. Bu uygulamalar çiftçilere işletmelerinin büyütülmesinde de yardımcı olabilecektir. Ancak, uygulamalara başlamadan önce tarım kesiminde genel olarak enerji verimliliği ile ilgili bilincin yaratılması gerekmektedir. Enerji verimliliği konusunda tarımda uygulanacak eğitim programları ve aynı kapsamda yapılacak teşvikleri içerecek politikaların, çiftçilerin kalkınmasında faydalı olacağı gibi, doğal kaynakların korunması ve düşük de olsa ülke genelinde enerji tasarrufuna katkı sağlayacağı muhakkaktır. LİTERATÜR LİSTESİ Anonim, Sayılı Enerji Verimliliği Kanunu nolu Resmi gazete. Anonim, dan Günümüze Tarımın Çevre Performansı. OECD Raporu, Anonim, Türkiye de Enerji Kullanımı. academy.com/menuis/turkiye-de-enerji- Kullanimi pdf Anonim, 2011a. Enerji Verimliliği ve İklim Değişikliği, WWF-Türkiye (Doğal Hayatı Koruma Vakfı) İstanbul, Türkiye. awsassets.wwftr.panda.org/downloads/wwf_e nerjiverimliligi.pdf Anonim, 2011b. Enerji İstatistikleri. Anonim, 2012a. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ile Bağlı ve İlgili Kuruluşlarının Amaç ve Faaliyetleri. vi_kitap_2012.pdf Anonim, 2012b. Dünyada ve Türkiye de Enerji Verimliliği. Makina Mühendisleri Odası Yayın No: MMO/ c2eb9b729_ek.pdf Anonim, 2012c. Türkiye nin Enerji Verimliliği Haritası ve Hedefleri. Koç Üniversitesi. iles/docs/enerji_verimliligi_haritasi.pdf Anonim, 2013.Doğal Gaz Tüketimi. İzmir Ticaret Odası. umanlar/zamlar_dogalgaz_tuketimini_kisti_ % pdf Jones, M., Agricultural Energy Assessment. Oregon State University Energy Efficiency Center. Levine, A Energy Efficiency in Agriculture: A Review of the Role of the Federal Government and State and Private Entities. Alliance to Save Energy. Onurbaş Avcıoğlu, A., Türker, U., Atasoy, Z. Ve D. Koçtürk Tarımsal Kökenli Yenilenebilir Enerjiler-Biyoyakıtlar. Nobel Yayınevi ISBN: , 519 s, Ankara. Öztürk, H.H., Yaşar, B. Ve Ö. Eren, Tarımda Enerji Kullanımı ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları