ĐSTANBUL MÜFTÜLÜĞÜ MEŞĐHAT ARŞĐVĐ TARĐHĐ BELGELERĐNĐN DĐJĐTAL ORTAMA AKTARILMASI VE KULLANIMA SUNULMASI YÜKSEK LĐSANS TEZĐ.

Transkript

1 T.C. MARMARA ÜNĐVERSĐTESĐ TÜRKĐYAT ARAŞTIRMALARI ENSTĐTÜSÜ BĐLGĐ VE BELGE YÖNETĐMĐ ANABĐLĐM DALI ĐSTANBUL MÜFTÜLÜĞÜ MEŞĐHAT ARŞĐVĐ TARĐHĐ BELGELERĐNĐN DĐJĐTAL ORTAMA AKTARILMASI VE KULLANIMA SUNULMASI YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Orhan GÜLTEKĐN ĐSTANBUL, 2006

2 T.C. MARMARA ÜNĐVERSĐTESĐ TÜRKĐYAT ARAŞTIRMALARI ENSTĐTÜSÜ BĐLGĐ VE BELGE YÖNETĐMĐ ANABĐLĐM DALI ĐSTANBUL MÜFTÜLÜĞÜ MEŞĐHAT ARŞĐVĐ TARĐHĐ BELGELERĐNĐN DĐJĐTAL ORTAMA AKTARILMASI VE KULLANIMA SUNULMASI YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Orhan GÜLTEKĐN TEZ DANIŞMANI: DOÇ.DR. HAMZA KANDUR ĐSTANBUL, 2006

3

4 ĐÇĐNDEKĐLER Önsöz...I Özet.....II Abstract...III Giriş.....IV Birinci Bölüm MEŞĐHAT ARŞĐVĐNĐN TARĐHĐ GELĐŞĐM SÜRECĐ VE SAHĐP OLDUĞU ARŞĐVLĐK MALZEMELER 1.MEŞĐHAT ARŞĐVĐNĐN TARĐHĐ SÜRECĐ....1 Bâb-ı Meşihat in Teşekkülü MEŞĐHAT ARŞĐVĐNĐN SAHĐP OLDUĞU ARŞĐVLĐK MALZEMELER Şeyhü l-đslamlık, Sicill-i Ahval Müdüriyeti, Nakibü l-eşraflık, Anadolu ve Rumeli Kazaskerliği ve Sicillât-ı Şer iyye Dairesi Defterleri Şeyhü l-đslâmlık Defterleri Sicill-i Ahval Müdüriyeti Defterleri Nakibü l-eşraflık Defterleri Anadolu-Rumeli Kazaskerliği Defterleri XIX. Yüzyılda Şeyhülislamlıkta Teşekkül Eden Meclis ve Diğer Dairelere Ait Defterler Meclis-i Tetkîkât-ı Şer iyye Defterleri Temyiz-i Şer î Mahkemesi Defterleri Fetvâhâne-i Âlî Defterleri....8

5 Bâb-ı Fetvâ Sicill-i Ahvâl Dairesi Defterleri Bâb-ı Fetvâ Memurin Kalemi Defterleri Evrak Odası Defterleri Mektûbî Kalemi Defterleri Tevliyeti Şeyhülislâmlığa Ait Vakıf Defterleri Sicillât-ı Şer iyye Dairesi Defterleri Meclis-i Meşâyih Defterleri Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefat-ı Şer iyye Dairesi Defterleri Daru l-hikmeti l-đslâmiyye Defterleri Şura-yı Đlmiye ve Encümen-i Islahat-ı Đlmiye Defterleri Meclis-i Đntihab-ı Hükkâm-ı Şer Defterleri Ders Vekâleti ve Meclis-i Mesâlih-i Talebe Muhasebe-i Đlmiye Dairesi Defterleri Emvâl-i Eytam ve Beytülmal Müdüriyeti Meşihat Arşivi nde Bulunan Mahkeme Defterleri Siciller Zabt-ı Da va Cerideleri Đzinnâme ve Münâkehât Mufârakât Defterleri Meşihat Arşivi nde Bulunan Cumhuriyet Dönemi Defterleri Đkinci Bölüm KAVRAMSAL VE TEKNĐK OLARAK ARŞĐVLERDE SAYISALLAŞTIRMA ĐŞLEMĐ 1. ARŞĐVLERDE SAYISALLAŞTIRMA KAVRAMI ARŞĐVLERDE SAYISALLAŞTIRMA ĐŞLEMĐNĐN AVANTAJLARI Belgenin Aslını Korumak Erişimi Artırmak SAYISALLAŞTIRILABĐLĐR ARŞĐVLĐK MALZEMELER BELGELERĐN DĐJĐTAL ORTAMA AKTARILMASINDA KULLANILAN YÖNTEMLER Scanner (Tarayıcı) Tarayıcıların Çalışma Prensibi Tarayıcıların Görüntüyü Oluşturma Prensibi Dijital Fotoğraf Makineleri DĐJĐTAL GÖRÜNTÜLEME STANDARTLARI VE ÖZELLĐKLERĐ Vektörel Grafikler Bitmap (Raster) Grafikler Başlıca Bitmap (Raster) Resim Formatları BMP (Bitmap) JPG (Joint Photographics Experts Group) GIF (Graphics Interchange Format)...41

6 TIFF (Tagged Image File Format) PNG (Portable Network Graphics) PCX PICT TARGA (TGA) RAW PDF (Portable Document Format) PHOTOSHOP DĐJĐTAL GÖRÜNTÜLERĐN DEPOLANMASINDA VERĐTABANI KULLANIMI Veritabanı Veritabanı Yazılımının Seçimi SAYISALLAŞTIRMA ĐŞLEMLERĐNDE KARŞILAŞILAN SORUNLAR Teknik Sorunlar Koruma-Restorasyon Konuları Erişim Konuları Saklama Sorunları Maliyet Malzemenin Miktarı Malzemenin Boyutları Orjinallerin Hazırlanması Niteleme, Kataloglama, Đndeksleme Koruma-Restorasyon Sayısallaştırma Süreci Çıktı ve Dağıtım Sayısal Nüshanın Sürekli Bakımı...54 Üçüncü Bölüm MEŞĐHAT ARŞĐVĐ TARĐHĐ BELGELERĐNĐN DĐJĐTAL ORTAMA AKTARILMASI 1.MEŞĐHAT ARŞĐVĐNĐN MEVCUT DURUM TESPĐTĐ ARŞĐVLĐK MALZEMELERĐN TESPĐTĐ VE SAYISALLAŞTIRMA SÜRECĐ Arşivlik Malzemenin Tespiti Arşivlik Malzemelerin Türü ve Toplam Miktarı Defter Ebatları Meşihat Arşivindeki Arşivlik Malzemelerin Sayısallaştırılma Süreci Arşivlik Malzemelerin Hazırlanması Belgelerin Bilgisayar Ortamına Aktarılması Çözünürlük ve Tarama Modu Saklama Formatı. 61

7 3. DEPOLAMA VE ERĐŞĐM.. 62 Veritabanı Yazılımının Kullanımı MALĐYET Malzemenin Miktarı ve Boyutları Arşivlik Malzemenin Hazırlanması Donanım ve Yazılım Personel Niteleme, Kataloglama, Đndeksleme Koruma-Restorasyon Çıktı ve Dağıtım SONUÇ 67 BĐBLĐYOGRAFYA ÖZGEÇMĐŞ... 73

8 I ÖNSÖZ Meşihat Arşivi, gerek malzeme zenginliği gerekse bu malzemenin tarihi kıymeti bakımından Osmanlı tarih araştırmaları için vazgeçilmez bir yere ve öneme sahiptir. Bir çok yerli-yabancı tarih araştırmacıları Meşihat Arşivi ne gelip ilmi çalışmalar yapmaktadırlar. Ancak, arşiv malzemelerin elden ele dolaşması ve/veya uygun olmayan koşullarda hizmete sunulması, bunların yıpranmasına sebep olmakta ve böylece tarihi miras büyük bir zarar görmektedir. Bununla birlikte, yabancı bilim adamlarının yurtdışından araştırma yapmak için gelmeleri, onlar için ekstra maliyet ve zaman kaybına sebep olmaktadır. Meşihat Arşivindeki arşivlik malzemeler dijital ortama aktarıldığı taktirde belgelerin kullanımdan kaynaklanan yıpranmalar minimum seviyeye düşecek ve ileride dijital ortama aktarılan malzemeler web ortamına da açılarak mekandan bağımsız erişim sağlanabilecektir. Bu düşünce doğrultusunda arşivlerde sayısallaştırma olgusu araştırılmış ve Meşihat Arşivi Tarihi Belgelerinin Dijital Ortama Aktarılması ve Kullanıma Sunulması konulu tez seçilerek Meşihat Arşivi için bir dijital arşiv modeli oluşturulmaya çalışılmıştır. Tezimin konusunu seçmemde ve tezimi sonuçlandırmamda yardımını esirgemeyen hocam sayın Doç. Dr. Hamza Kandur Bey e, Meşihat Arşivi tarihi ile ilgili engin bilgilerinden faydalandığım hocam sayın Dr. Bilgin Aydın Bey e ve çalışmam boyunca her türlü kolaylığı sağlayan Đstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi çalışanlarına teşekkürü bir borç bilirim. Orhan GÜLTEKĐN

9 II ÖZET Teknolojik gelişmelere bağlı olarak arşivcilik uygulamaları her gün bilgisayara daha fazla yaklaşmaktadır. Bilgisayar teknolojisinin sunmuş olduğu sayısallaştırma işlemi, günümüzde arşivcilik alanında da kullanılmaktadır. Bu çalışmada, arşivlerde sayısallaştırma olgusu araştırılmış ve Meşihat Arşivi tarihi belgeleri için bir dijital arşiv modeli oluşturulmaya çalışılmıştır.

10 III ABSTRACT Archival practices are getting closer to computers every day, due to technological developments. Processing of dijitalization that served technologies of computer, nowadays that processing is used in archives. In our work, I searched the fact of dijitalization in archives so, in my theses, a model of dijital archives that was constituted for historical records of Meşihat Archive.

11 IV GĐRĐŞ Bilişim teknolojisi, 1940 lı yıllarda üretilen 30 ton ağırlığındaki ENĐAC tan 60 yıl içerisinde 0.5 cm. genişliğinde, onlarca gigabayte bilgi depolayabilen, depoladığı bilgiyi birkaç gigahertz hızında işleyebilen, bir insan eli boyutlarında mikro bilgisayarlara ulaştı. Özellikle, II. Dünya savaşını takip eden gelişmeler ABD de başlayan ve Japonya ya sıçrayan Bilgi Devrimine yol açtı. Bu devrim sonucu, bilginin toplanması, işlenmesi, dağıtılması büyük bir önem kazandı ve böylece toplumda bilişim sistemlerine olan bağlılık arttı. Bilişim sistemlerindeki gelişmeler birçok sahanın gelişimine de katkıda bulunmuştur. Bu sahalardan biri de arşivcilik sahasıdır. Bilişim dünyasının son zamanlarda ortaya çıkarmış olduğu sayısallaştırma teknolojisinin arşivcilik sahasında kullanımı ile; orijinal arşiv malzemesinin yıpranması minimum seviyeye düşmekte, arşivlik malzemeye olan erişim hızlanmakta ve mekandan bağımsız bilgi paylaşımı imkanı elde edilmektedir. Đstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi Tarihi Belgelerinin Dijital Ortama Aktarılması ve Kullanıma Sunulması adlı bu çalışmada arşivlerde sayısallaştırma olgusu incelenmiş ve Meşihat Arşivi için bir dijital arşiv oluşturulmaya çalışılmıştır. Çalışma üç bölümden müteşekkildir. Đlk bölümde meşihat arşivinin tarihi gelişiminden bahsedip, burada tarihi süreç içinde meydana gelen defter türleri ayrıntılı olarak incelenmiş ve defter adetleri hakkında bilgi verilmiştir. Đkinci bölümde arşivlerde sayısallaştırma tekniklerinden ve sayısallaştırmanın ortaya çıkarabileceği maliyet kalemlerinden bahsedilmiştir. Son bölümde ise mevcut bilgiler ışığında meşihat arşivi için bir dijital arşiv modeli oluşturulmaya çalışılmıştır.

12 Birinci Bölüm MEŞĐHAT ARŞĐVĐNĐN TARĐHÎ GELĐŞĐM SÜRECĐ VE SAHĐP OLDUĞU ARŞĐVLĐK MALZEMELER 1. MEŞĐHAT ARŞĐVĐNĐN TARĐH SÜRECĐ Bâb-ı Meşihat in Teşekkülü Osmanlı Devleti nde resmî devlet kurumlarını ya da yüksek bir makamı ifade etmek için XV-XVIII. Yüzyıllar arasında bâb (kapı) kelimesi kullanılmıştır. Devletin en yüksek memurlarından bir olan Yeniçeri Ağa sının görev yaptığı yer de, kısaca Ağakapısı olarak adlandırılmıştır. Ağakapısı, Süleymaniye Camii nin kuzeyinde şimdiki Đstanbul Müftülüğü binası ile Đstanbul Üniversitesi nin bir biriminin olduğu yerde idi. Yeniçerilerin bir kışlası (eski odalar) Şehzadebaşı nda, diğeri de Fatih ile Çapa arasında Yenibahçe de (Yeniodalar) bulunurken Yeniçeri Ağası şehre ve Haliç e hakim bu yerde oturuyordu. Yeniçeri Ağalarının ne zamandan beri buradaki sarayda oturdukları bilinmemektedir. Bir çok tarihi hadisenin geçtiği Ağakapısı, etrafı yüksek duvarlarla çevrili bir saha içinde Selamlık, Harem ve Hizmet Dairelerinden oluşan büyük bir ahşap saray şeklinde inşa edilmiştir. Bina bir çok defa yangınlar neticesinde harap olmuştur. Bu yangınlardan biri IV. Mehmet zamanında meydana gelen Temmuz 1660 yangınıdır. Bu tarihte tamamen yanan Ağakapısı yeniden yapılmıştır yılına gelinceye kadar çeşitli yangılarla harap olan Ağakapısı yılında büyük ölçüde bir tamir görerek yenilenmiş ve yeniden döşenmiştir. Ağakapısı, adeta hünkâr sarayı gibi çeşitli köşkleri daire ve idare odaları, bunun yanında hizmet daire ve atölyeleri ile büyük bir kompleks idi. Ağakapısı yeniçeri teşkilâtının 1826 da kaldırılmasına kadar yeniçeriağasının makamı 1 Ferhat Koca, Fetvâhâne, s.139 [ 1

13 olmaya devam etmiştir. Bu tarihte Asâkir-i Mansûre kurulunca, Ağakapısı o zamana kadar makamı kendi konakları olan şeyhülislâm a tahsis edilmiştir. Sultan II. Mahmud, Ağakapısının şeyhülislâmlara tahsisi için yazdığı fermânda, yeniçeriliğin bütün hatıralarını silip unutturmak için Ağakapısı adını da yasaklayarak buraya fetvâhâne (Bâb-ı Meşihat) denilmesini emretmiştir. 2 Meşihat makamı 1924 de ilga oluncaya kadar bu binada görevini sürdürmüş 3, şeyhülislamlık lağvedildikten sonra burası Đstanbul Müftülüğü ne verilmiş, binanın en gösterişli bölümüne ise Đstanbul Kız Lisesi yerleştirilmiştir. Daha sonra bir yangında harap olan bu bölümün yerine Đstanbul Üniversitesinin botenik Enstitüsü yapılmıştır. Şimdiki müftülük olan bina şeyhülislâm dairesinin fetvâhâne bölümüdür. 4 Đstanbul Müftülüğü bünyesinde Şeyhülislamlık makamından günümüze intikal eden eserler, Şer iyye Sicilleri Arşivi, Meşihat Kütüphanesi ve Meşihat Arşivi olmak üzere üç bölümde toplanmıştır. Şer iyye Sicilleri Arşivi, Osmanlı Devletinin mahkeme tutanaklarını, Meşihat Kütüphanesi, Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye nin hazırlanışı esnasında istifade edilen yazma eserleri, Meşihat Arşivi ise Meşihat makamı ve bağlı müesseselere ait arşiv malzemesini bünyesinde barındırmaktadır. 2. MEŞĐHAT ARŞĐVĐNĐN SAHĐP OLDUĞU ARŞĐVLĐK MALZEMELER 2.1. Şeyhü l-đslamlık, Sicill-i Ahval Müdüriyeti, Nakibü l-eşraflık, Anadolu Ve Rumeli Kazaskerliği Ve Sicillat-ı Şer iyye Dairesi Defterleri Şeyhü l-đslamlık Defterleri Bâb-ı Meşihat ta meclisler tesis edilemeden önce tutulmaya başlanmış olan ve Meşihat yazışmalarıyla tayin ve tevcihlerin kaydedildiği defterlerdir. Bunlar Meşîhat Arzları ve Đradelere Mahsus Kayıt Defterleri, Telhis Defterleri, 2 Mehmet Đpşirli, Bâb-ı Meşihat,DĐA, c.4, s Đsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Đlmiye Teşkilatı, 3. Basım, Ankara, 1988 s Uzunçarşılı, a.g.e., s

14 Tarik Defterleri, Müftü Defterleri, Medrese Defterleri, Murafa a Defterleri gibi serilerden oluşmaktadır. Meşîhat Arzları ve Đradelere Mahsus Kayıt Defterleri; Meşîhat tan Sadâret e yazılmış olan arzlar ile bunlara dair çıkan iradelerin kaydedildiği defterlerdir. Şeyhülislâm Uryânizâde Ahmed Esad Efendi nin meşîhatına kadar (12 Z 1295) ilmiye tevcihatları ve idâri hususlara ait maruzatlar ile bunlara dair çıkan iradelerin kaydı tutulmazken bu tarihten sonra tezkire ve irâdeler için hususi defterler tutulmaya başlanmış ve defterler Sicillât-ı Şer iyye Dairesi nde muhafaza edilmiştir. 5 6 adettir. Seri tarihleri arasındaki kayıtları ihtiva etmektedir. Telhis Defterleri: Şeyhülislâmlığa verilen arzuhallerle gelen ve giden evrak üzerinde gerekli muameleleri arzuhalci ve mektupçu yapar; muamelesi biten evrakı telhis-i şeyhülislâm efendi de denilen telhisçi Bâbıâli ye götürürdü. 6 Meşihat arşivindeki mevcut Telhis Defterleri 4 adettir. Tarik Defterleri: Đstanbul da mevcut arşivler ve yazma eser kütüphanelerinde, Şeyhülislâm dan başlayarak kazaskerler, nakibüleşraf, mevali ve müderrislerin isim ve görevlerini ihtiva eden ve tarîk-i defter-i ulemâ-i kirâm, me mûrîn-i ilmiye, kuzâtın esâmi defteri, ilmiye defteri, meşihat sicil defteri, defterü l-kuzât, esâmi l-kuzât gibi isimlerle kaydedilmiş pek çok defter bulunmaktadır. Bunlardan mevleviyet kadılarıyla müderrislerin tayin ve terfi tarihlerinin sırayla kayıtlı bulunduğu defterler belli bir hiyerarşi gözetmeleri bakımından gerçek manada tarik defterleri olup diğerleri Anadolu ve Rumeli deki kaza kadılarının isim cetvelleri şeklinde düzenlenmiştir. Tarik defterlerinin, kadı ve müderrislerin tayinleri usulünü muntazam hale koymak üzere 1245/1829 tarihinde tutulmaya başlandığı söylenmekle birlikte daha eski tarihli defterlere de tesadüf olunmaktadır. 7 Meşihat Arşivi nde toplam 22 adet Tarik Defteri mevcuttur. Müftü Defterleri: Meşihat Arşivi nde biri tarihli ve diğeri tarihli iki adet müftü defteri bulunmaktadır. Bu defterlerde 5 Bilgin Aydın, Meşihat Arşivi nde Şeyhülislâmlık Merkez Kalemlerine Ait Bazı Defterler, [Çevrim Đçi] Elektronik Adres: [ ] 6 Đlhami Yurdakul, Osmanlı Đlmiye Merkez Teşkilâtı nın (Bâb-ı Meşihat) Yenileşme Süreci, Doktora Tezi, Đstanbul 2004 s Aydın, a.g.m. 3

15 Şeyhülislâmlar tarafından Osmanlı Devleti nin muhtelif bölgelerine müftü olarak tayin edilmiş olan şahısların isimleri kayıtlıdır. Müftü defterleri yer ismine göre alfabetik olarak düzenlenmiş ve her yerleşim biriminin altına tarihleri arasında tayin edilen müftüler sırasıyla kaydedilmiştir. 8 Medrese Defterleri: Yüksek rütbeli müderrislerin tayin kayıtlarının bulunduğu defterlerdir. 14 adettir. Meşihat Murafaa Defterleri: 3 adet. Şeyhülislamlık Müteferrik Defterleri: Tarihleri itibariyle Bâb-ı Meşihat ın tesisinden sonraki döneme ait bulunan ve müstakil bir seri teşkil etmeyen üç adet defter Şeyhülislamlık defterleri arasına alınmış ve müteferrik defterler başlığı altında toplanmıştır. 9 Şeyhülislamlık Müteferrik Defterleri 3 adettir Sicill-i Ahval Müdüriyeti Defterleri Ulemâya ait sicill-i ahval defterleri kadı, müderris, müftü, naib ve mahkeme görevlilerinin terceme-i hâl varakalarından derlenmiş olan bilgilerle vücûda getirilmiştir. Üzerinde veya içerisinde hazırlandıkları tarihe ait bir bilgi bulunmayan defterler sicil defteri, sicil hulâsa defteri gibi muhtelif isimlerle etiketlenmiştir. Sekiz büyük boy defterden oluşmaktadır. Sicil defterlerinin birincisinde nüvvab (kadı yardımcıları), ikincisinde müftü ve müderrisler, üçüncüsünde kadı ve müftüler, dördüncüsünde dersiâmlar kaydedilmiştir. Sekiz numaralı defterde ise sadece müftüler kayıtlıdır. Sicil defterlerindeki kayıtlar, ilmiye memurlarının terfi ve azil durumlarıyla ilgili bilgilerin eklenmesiyle zenginleştirilmiştir. Bununla beraber Fetvâhane memurlarının listelerini ihtivâ eden üç defter de bu serinin sonuna eklenmiştir Nakibü l-eşraflık Defterleri Nakibü l-eşraflık kurumu Abbasiler döneminde ortaya çıkmıştır. Osmanlılar da Yıldırım Bayezid döneminde 1400 de kurulmuştur Aydın, a.g.m. 9 Aydın, a.g.m.. 10 Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Ulemâsı, c.1-3 Đstanbul Büyük Larousse Ansiklopedisi, s

16 Nakibüleşraf defterlerinde alfabetik olarak düzenlenmiş seyyid isimleri ile seyyid ve şerifler için düzenlenmiş sidâyet huccetlerinin suretleri kayıtlı bulunmaktadır. Sadat silsilenamelerinin ilk kez XVI. Yüzyılda Seyyid Mahmud un nakibüleşraf olmasından sonra nakib ceridelerine kaydedildiği belirtilmektedir. 12 Meşihat Arşivi ndeki ilk nakibüleşraf defteri ise Seyyid Mahmud dan sonra nakilbüleşraf olan Muhterem Efendi zamanına ait olup 942/1535 tarihini taşımaktadır. 13 Nakibü l-eşraflık Defterleri 39 adettir Anadolu Rumeli Kazaskerliği Defterleri Anadolu ve Rumeli Kazaskerlerinin XVI. Yüzyıldan itibaren idari ve kazaî (yargı) faaliyetleri sonucu ortaya çıkan defterler, Meşihat Arşivi nin önemli defter serilerinden bir bölümünü oluşturmaktadır. Bu defterler; Ruznamçe Defterleri: Sancak ve Kaza kadıları ile müderrislerin tayin kayıtlarını ihtiva eden defterler ruznamçe defteri şeklinde isimlendirilmiştir. Kazaskerlerin huzûr-ı hümâyunda kadı ve müderris tayinleriyle ilgili olarak okudukları defterlere akdiye defterleri 14 ve bu defterlerin bir suretlerinin kaydedildiği defterlere de ruznamçe adı verilirdi. Şer iye Sicilleri Arşivi nin inşasından sonra kazaskerlerin kazai faaliyetlerine ait kayıtların bulunduğu sicillerin yanı sıra idari faaliyetlerine ait kayıtların yer aldığı ruznamçe defterleri de arşive intikal etmiştir. Rumeli Kazaskerliği Ruznamçeleri 257 adet, Anadolu Kazaskerliği Ruznamçeleri ise 120 adettir. Divan Defterleri: Anadolu ve Rumeli kazaskerlerinin Muharrem ve Receb aylarında toplamış oldukları divanlarda tutulmuş olan defterlerdir. Şekil ve muhtevâları bakımından birbirine benzeyenler olduğu gibi ait oldukları asra göre tamâmen farklı olanları da vardır. Rumeli Kazaskerliği Divan Defterleri 15 adet, Anadolu Kazaskerliği Divan Defterleri ise 23 adettir. 12 Murat Sarıcık, Nakibüleşraflık Müessesesi, s.75. Lütfi Paşa da Asafname isimli eserinde (Mübahat Kütükoğlu, Lütfi Paşa Asafnamesi, Prof.Dr. Bekir Kütükoğlu na Armağan, Edebiyat Fakültesi Basımevi, Đstanbul Meşihat Arşivi, Nakibüleşraf Defterleri, No:1, vr.3a. 14 Đsmail Hakkı Uzunçarşılı, Đlmiye Teşkilatı, (3. Baskı), Ankara 1988.s.156 5

17 Rumeli ve Anadolu Kadı Defterleri: Rumeli ve Anadolu daki kazaların isimlerine göre alfabetik olarak düzenlemiş kadı tayin defterleridir. Mevleviyet kadılarıyla müderrislerin tayin ve terfi tarihlerinin sırayla kayıtlı bulunduğu tarik defterleri belli bir hiyerarşi gözetilerek hazırlanmışken, Rumeli Kadı Defterleri ve Anadolu Kadı Defterleri başlığı altında tasnif edilen defterler Anadolu ve Rumeli deki kaza kadılarının isim listeleri şeklinde düzenlenmiştir. Anadolu kadı defterleri 7 adet, Rumeli kadı defterleri ise 9 adettir. Mühür Tatbik Defterleri: Sancak ve kaza kadılarının mühürlerinin basılı bulunduğu kağıtların defterlere yapıştırılması suretiyle hazırlanmıştır. 13 adettir Diğer Defterler: DEFTER ADI ADET Anadolu ve Rumeli kadıları Mahiye ve Maaş Defterleri 8 Mesbukin Defterleri 3 Rumeli Kadı Defterleri 9 Mehmet Ataullah Efendi nin Kaymakam Tevcih Defteri 1 Nüvvab Defterleri 2 Alay Tabur Đmamları Defteri XIX. Yüzyılda Şeyhülislamlıkta Teşekkül Eden Meclis Ve Diğer Dairelere Ait Defterler Bu bölümde Bâb-ı Meşihat ta tesis edilen meclislerin Meşihat Arşivi nde muhafaza edilen defterlerinden bahsedilecektir. Meclislere ait defterler arasında en düzenli seriler müzekkire, derkenar, ve müsvedde defterleridir. Bu defterler, Meşihat meclis ve kalemlerinin kendilerine havâle edilen evrakla ilgili olarak aldıkları kararları veya yürüttükleri muameleleri kaydettikleri defterlerdir. Bu defterlere ait seriler ilk dönemlerde genellikle temize çekilmiş ve ciltlenmiştir. 19. yüzyılın sonlarından itibaren daireler için klişeli defter veya evrak bastırılmış ve yazışmalar müsveddeler halinde ciltlenmiş veya müsveddeler, evrak karton ismi verilen dosya şeklinde defterlere yapıştırılmak suretiyle raptedilmiştir. 6

18 Bu bölümde yer alan defterler arasında ihtivâ ettiği belge türü bakımından diğer meclis defterlerinden farklı olan bir seri de Fetvahane defterleridir. Bu defterlerde, mahkemelerden temyiz için Şeyhülislamlık a havale edilen davalar hakkındaki ilamlar ve muhtelif meseleler hakkında Şeyhülislamlık tan verilmiş fetvalar kaydedilmiştir Meclis-i Tedkîkât-ı Şer iye Defterleri Meclis-i Tedkikât-ı Şer iyye, şer î bir üst mahkeme olup, herhangi bir mahkemede verilen karara yapılan itirazların incelenmesi neticesinde gerekli açıklamayı yaparak karar verirdi. Şeyhülislâm huzurunda deâvi nâzırı nın da katılımı ile yapılan murâfaalar bazen uzun sürer bu durum davaların çözüme kavuşturulmasını bekleyen halkta üzüntü ve bezginliğin olmasına sebep olurdu. Buna bir çözüm bulunması düşüncesi ile daha önce Rumeli Kazaskerleri bulunanların başkanlığı altında olmak üzere bazı kazaskerler ve diğer bâb-ı fetvâ memuriyetinde bulunanlardan oluşan Meclis-i Tetkîkat-ı Şer iyye namıyla 1278/1861 tarihinde maaşsız, geçici bir meclis teşkil olundu. Meşihat ve sadâret arasında yapılan yazışmalar neticesinde Meclis-i Tetkîkat-ı Şer iyye nin noksanlıklarının giderilmesinin dâimi bir hale dönüştürülmesine karar verildi. Böylece Meclis-i Tetkîkât-ı Şer iyye denen üst mahkeme, iradesinin çıkmasıyla, resmen kurulmuştur. 15 Meclis-i Tedkîkat-ı Şer iyye Müzekkire Defterleri 203 adettir Temyiz-i Şer î Mahkemesi Defterleri Yapılan reformlar neticesinde Meclis-i Tedkîkat-ı Şer iye yerine Mahkeme-i Temyîz-i Şer î kurulmuş ve şer î mahkemeler Adliye Nezaretine bağlanmıştır. Daha sonraları ise Şer î mahkemelerin idaresi Bâb-ı Meşihat a devredilmiştir. Temyiz-i Şer î Mahkemesi Đlâmât Sicili Defterleri 5 adettir. 15 Đlhami Yurdakul, Osmanlı Devleti nde Şer î Temyîz Kurumları: Fetvâhâne-i Âli, Meclis-i Tedkîkât-ı Şer iyye ve Mahkeme-i Temyîz-i Şer iyye Dâiresi, Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul 1996; BOA, Đrade-i Dahiliyye nr

19 Fetvâhâne-i Âlî Defterleri Ağakapısı, Bâb-ı Meşihat ismiyle, şeyhülislamlara resmî ikâmet mahalli olarak tahsis edilmeden önce de şeyhülislamların nezaretinde bir fetvâ emini ve buna bağlı görevliler bulunuyordu. Fetva eminleri, şeyhülislamların herhangi bir meselenin tahkiki hususunda verdiği emir üzerine bunları mevcut fetvâ kitaplarından bulur ve dairede bulunan kâtiplere yazdırırdı. Bâb-ı Meşihat ın Ağakapısı na taşınmasından sonra müstakil bir birim olarak Fetvâhane teşekkül etmiştir. Fetvâhanenin görev dağılımına göre; Kalem Dairesi arzuhalleri yazıyor, Fetvâ Odası sorulan fetvâlara cevap hazırlıyor ve Meclis-i Tetkîkat-ı Şer iye ile Đlâmat Odası ilâmları temyiz ediyordu. 16 Bu bölümde bulunan defterler şunlardır; DEFTER ADI ADET Fetvâhane-i Âli Đlamat Odası Vilayetler Merkez Temyiz Đlam Hulasa Defterleri 18 Fetvâhane-i Âli Đlamat Odası Vilayetler Merkez Temyiz Đlam Hulasa Defterleri 58 Fetvâhane-i Âli Đlamat Odası Vilayetler Cinayet Temyiz Defterleri 15 Fetvâhane-i Âli Đlamat Odası Varide Defterleri 3 Fetvâhane-i Âli Đlamat Odası Karar (Temyiz) Defterleri 6 Fetvâhane-i Âli Đlamat Odası Đstinaf Defterleri 42 Fetvâhane-i Âli Đlamat Odası Đstinaf Cinayet Defterleri 5 Fetvâhane-i Âli Đlamat Odası Đstinaf Hulasa Defterleri 4 Fetvâhane-i Âli Đlamat Odası Đlam Temyiz Fihrist Defterleri 3 Fetvâhane-i Âli Đlamat Odası Đstinaf Cunha Defterleri 2 Fetvâhane-i Âli Đlamat Odası Đstinafa Mahsus Đstid â Defteri 1 Fetvâhane-i Âli Anadolu ve Rumeli Nakz Defterleri 7 16 Uzunçarşılı, a.g.e., s

20 Fetvahane-i Âli Tezkire Defterleri 5 Fetvâhane-i Âli Fetvâ Odası Fetva Defterleri Bâb-ı Fetvâ Sicill-i Ahval Dairesi Defterleri Osmanlı Devleti nde Tanzimat dönemi nezaretlerinin personel politikaları 1879 yılında Sicill-i Ahval komisyonu nun kurulmasına sebep olmuştur. 19. asrın ikinci yarısına kadar Osmanlı Devleti nde mülki memurların terceme-i hallerini ayrıntılı şekilde veren resmi kütükler tutulmamıştı. Sicill-i Ahval Komisyonu nun kurulması üzerine devlet teşkilâtında görev alan memurların memuriyet hayatları boyunca meydana gelen şahsî muameleleri sicill-i ahval dosyalarına konulmuştur. Teşkilatındaki görevli şer î memurların, gerek eğitim gördükleri müesseseler gerekse istihdam edildikleri alanlar, mülki teşkilatın diğer şubelerden farklı olan Bâb-ı Meşihat, sicill-i ahval dosya ve defterlerinin tutulmasında da farklı bir yol takip etmiştir. Sicill-i ahval dosya ve defterlerinin hazırlanması için öncelikle meşihat memurları tarafından doldurulmak üzere matbu sicil varakaları hazırlanmış ve bunlar merkez ve taşradaki memurlara gönderilmiştir. Sonradan her bir memura bir sicil numarası verilerek iade edilen varakalar bu sicil numaralarına göre dosyalara konulmuştur. Matbu sicil varakalarının başında Dâire-i Meşihat-ı Đslâmiye Sicil Şubesi klişesi bulunmaktadır. Bunun altında es ile ve ecvibe başlıklarıyla ikiye bölünmüş soru ve cevap haneleri bulunmaktadır. Meşihat sicil dosyalarında sicil varakasının yanı sıra intihabnâme, mürasele, berat ve ferman gibi tayin muamelelerinin seyrine ait evrak da bulunmaktadır. Meşihat memurlarının tayin oldukları görevler ve buralardan aldıkları maaşlarla ilgili olarak Anadolu ve Rumeli tezkirehanelerinin, Meclis-i Đntihab-ı Hükkâm-ı Şer in, Muhasebat Dairesi nin, Sicill-i Ahval Şubesi vs. makamların düzenlemiş oldukları pusula ve müzekkireler de meşihat sicil dosyalarında yer almıştır. 9

21 Sicill-i Ahvâl Şubesi nin ilmiye personeliyle ilgili yazışmalarının toplandığı defterler; Sicill-i Şubesi Müsvedde Varakası Defterleri 43 adet ve Sicill-i Ahval Şubesi Derkenar Defterleri 122 adettir Bâb-ı Fetva Memurin Kalemi Defterleri Bâb-ı Meşihat ta bir asır boyunca teşekkül eden muhtelif daireler, bu müessesedeki personel sayısını da büyük oranda artırmıştı. Müessesenin teşkilat yapısındaki genişlemeye paralel olarak personel işleriyle ilgilenecek bir daireye ihtiyaç duyulmuştu. Bu amaçla Memurin Müdüriyeti adıyla bir daire kurulmuştur. 17 Bu dairede üretilen defterlere; Tahakkuk ve Levazım Şubesi Müteferrik Defterler 14 adet ve Memurin Kalemi Tezkire Defterleri 122 adettir Evrak Odası Defterleri Bâb-ı Meşihat a gelen nezâret tezkireleri, vilâyet tahriratları ve resmî ve husûsi istidâlar fark gözetmeksizin Bâb-ı Meşihat Evrak Müdüriyeti tarafından kaydedilerek muameleleri takip edilmiştir. Evrak Müdüriyeti nin ismi daha sonra Evrak Odası olarak değiştirilmiştir. Bâb-ı Meşihatta tutulan kayıt defterleri Amed- Reft (gelen giden), Đstid a Hulâsa, Makbuz, Yevmiye, Tezkire-i Aliyye Kayıt Defterleri, Muharrerât Sûretleri Kayıt Defterleri ve Aynen Kayıt Defterleri isimleri ile muhtelif seriler oluşturmaktadır. Amed-Reft (Gelen Giden) ve Đstid a Hulâsa Defterleri: Evrak Odasının 1290 tarihinden itibaren vilâyet ve nezâret yazışmalarını kaydettiği defterler amed-reft (gelen-giden) ve 1297 tarihinden sonra Meşihat a gelen dilekçeleri kaydettiği defterler istidâ olarak isimlendirilmiştir. Meşîhat Arşiv nde paketler içinde muhafaza edilen belgeler taşıdıkları sıra numaralarını, amed-reft ve istidâ defterlerindeki sıra numaralarına nisbetle aldıkları için belgelerin tasnifinde bu defterler önemli bir rol oynayacaktır. Amed-reft defterlerinin tutulmaya başlanmasıyla Meşihat taki defter ve belge koleksiyonlarında, şekil ve defter cinsine bağlı mühim bir farklılaşma meydana gelmiştir. 17 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Hilal Matbaası, Đstanbul 1334, s

22 Meşihat arşivindeki en kalabalık kayıt defterleri serisini amed-reft defterleri oluşturmaktadır. Bunlar nezâret, vilâyet ve müteferrika isimleriyle üç gruba ayrılmıştır. Amed defterleri, nezaretlerden gelen tezkirelerle vilâyetlerden gelen tahrîrâtların tâbi olduğu muameleleri ve arşivde muhafaza edildiği numaraları göstermesi bakımından büyük önem taşımaktadır. Amed defterlerinden yapılacak tesbitle herhangi bir kataloğa ihtiyaç duymadan dosya usûlü döneminde birikmiş olan evrak serilerine ulaşmak mümkündür. Reft defterleri de şekil bakımından Amed defterleri ile aynı özellikleri taşımaktadır. Reft defterlerindeki kayıtlar Meşîhât yazışmalarının elli senelik bir dönemini aynen veya özet olarak ihtivâ ettiklerinden Mektûbî Kalemi defterlerini tamamlamaktadır. Yazışmaların vilâyet ve nezâretlere göre ayrı ayrı kaydedilmiş olması da araştırmacılar için reft defterlerinin önemini artırmaktadır. Belge koleksiyonlarının eksik olan kısımları metinler halinde olmasa bile özet bilgiler olarak reft defterlerinden tamamlanabilecektir. Taşra ve merkezden Bâb-ı Meşihat a verilen resmi ve husûsi dilekçelerin hulasa olarak kaydedildikleri defterler ise istidâ olarak isimlendirilmiştir. Bu sebeple istidâ defterlerinin cilt kapaklarında ve içindeki sayfaların üzerinde istidâ kelimesinin yanı sıra hulâsa klişesi de bulunmaktadır. Đstidâ defterleri; genel mahiyette olanlar, taşra istidâları ve Dersaadet istidâ defterleri olmak üzere üç kısma ayrılmıştır. Makbuz, Yevmiye ve Tezkire-i Aliyye Kayıt Defterleri Nezaretlerin bünyesinde evrak odaları kurulup bu odalar evrak akışını düzenlemeye başlayınca dairelerin birbiriyle olan evrak alışverişleri belli bir usûle bağlanmıştır. Bu usûle göre; dairelerin birbiriyle doğrudan evrak alışverişi yapması yasaklanmış ve her bir dairenin muamelesini tamamladığı evrak birden çok dâirede muamele görecekse her muâmeleden önce evrak odasınca evrağın üzerine gerekli notlar düşülmüştür. Evrak alışverişi esnâsında evrağı teslim eden tarafın evrağı teslim alanlara imzalattığı defterlere makbuz defteri denilmiştir. Günümüzde bu defterler zimmet defteri olarak da isimlendirilmektedir. Evrak odasının makbuz defterleriyle dairelere ait makbuz defterleri arasında bazı farklılıklar görülmektedir. Evrak odasının makbuz defterleri dört grupta toplanmıştır. Bunlar tezkire-i aliyyelere mahsus defterler, Meclis-i 11

23 Tedkîkat-i Şer iyye ve Fetvâhâneden muhavvel evrağın iadesine ait defterler ve posta makbuz defterleri ve dâirelere gönderilen evrağın makbuz defterleridir. Meşihat tezkireleri de evrak odası vasıtasıyla ilgili mahallere ulaştırıldığı için bunlara ait kayıtlar da evrak odasında tutulmuştur. Postahâne makbuz defterleri, posta teşkilatının Osmanlı sınırlarında süratle yayıldığı, 19.yy sonlarında ortaya çıkmıştır. Bâb-ı Meşihat dan postaya verilen evrağın postahane tarafından alındığını gösteren ve Meşihat evrak odası tarafından postahâne görevlisine imzalattırılan defterlere postahane makbuz defterleri denilmiştir. Evrak odaları tarafından yevmiye olarak isimlendirilmiş olan defterler, günlük kayıt muamelelerini ve evrak odasına gelen evrağın o gün içindeki havâlelerini göstermektedir. Dâirelere havâle edilen evraklar için ayrı makbuz defterlerinin tutulmaya başlanmasıyla berâber yevmiye defterleri ortadan kalkmıştır. Muhaberat Suretleri Kayıt Defterleri ve Aynen Kayıt Defterleri Vilayet ve nezaretlerden gelen tahrîrat ve tezkirelerin aynen veya özet olarak kaydedildiği defterler, muharrerât kayıt defterleri olarak isimlendirilmiştir. Defterlerin üzerinde veya baştaki sayfalarında vilâyet ve nezâretlere ayrılmış olan sayfa numaraları kaydedilmiştir. Muharrerât defterlerinde mahkeme giderleri, mahkeme görevlileri maaşları, pul muhasebe müzekkireleri vs. mâli hususlar hakkında kayıtlar bulunmaktadır. Vâride-Sâdıra (Gelen-Giden) ve Yevmiye Defterleri Bâb-ı Meşihat dairelerinde evrak odası tarafından havale olunan evrakın kayıt ve muamelelerinin takibi gayesiyle daireler tarafından tutulmuş olan defterler vâride-sâdıra, karar hulâsa ve yevmiye defterleri olarak isimlendirilmiştir. Bu defterler evrak odası tarafından tutulan amed-reft defterlerine benzemektedir. Defterlerin ebatları ve şekilleri dairelere göre değişmektedir. Meşihat daireleri içerisinde en düzenli vâride-sâdıra defterleri Meclis-i Đntihâb-ı Hükkâm-ı Şer ve Meclis-i Meşâyih a aittir. Meclis-i Meşâyih vâride defteri 1302 tarihinden 1341 tarihine kadar olan 6 defterle düzenli bir seri oluşturmaktadır. 12

24 Evrak Odasında Tutulan Defterler: DEFTER ADI ADET Bâb-ı Fetvâ Merkez Đstid a Defterleri 28 Bâb-ı Fetvâ Taşra Đstid a Defterleri 16 Dersaadet Hülasa Đstid a Defterleri 6 Vilayât Đstid a Đ lam Varide Defterleri 6 Gelen Evrak Hülasa Kayıt Defterleri 28 Gelen Evrak Hülasa (Müzekkere) Defterler 15 Merkez Hülasa Muhasebe Defterleri 15 Meşihat-ı Ulya Mektubî Kalemi Gelen Evrak Kayıt Defterleri 14 Bab-ı Fetva Tahrirat Kalemi Kayıt Defterleri 12 Evrak Kalemi Derkenar Defterleri 3 Varide Telgraf Defterleri 5 Mektubi Kalemi Evrak Makbuz Defterleri 12 Eytam Makbuz Defterleri 10 Muhasebe Evrak Makbuzu Defterleri 7 Fetvahane Evrak Makbuz Defterleri 13 Meclis-i Tetkikat Makbuz Defterleri 4 Meclis-i Đntihab Evrak Makbuz Defterleri 7 Me murin Kalemi Makbuz Defterleri 5 Đstanbul Mahkemesi Makbuz Defterleri 2 Müteferrik Makbuz Defterleri 4 Müteferrik Kalemlerin Evrak Makbuz Defterleri 5 Ders Vekâleti Evrak Defterleri 3 Kalemlere Ait Karar Makbuz Defterleri 15 Meşihat tan Gönderilen Tezkirelerin Kayıt Defterleri 22 Devaire Muhavvel Evrakın Makbuz Defterleri 13 Muhasebe Makbuz Kayıt Defterleri 3 Tedkîk-i Maşat-ı Đlmiyye Encümeni Makbuz Defterleri 3 Müteferrik Evrak Makbuz Defterleri 4 13

25 Meclis-i Tedkikât-ı Şer iyye Ve Fetvahane den Muhavvel Evrakın Đadesine Ait Makbuz Defterleri 16 Postahaneye Tevdi Edilen Evrakın Makbuz Defterleri 40 Vilayet Mahkemelerinden Gelen Evrak Kayıt Defterleri 30 Anadolu Ve Rumeli Mahkemelerinden Gelen Evrak Kayıt Defterleri 6 Mahkemelere Gelen Evrak Defterleri 19 Muharrerât Defterleri 31 Gelen Muharrerât Hulasa Kayıt Defterleri 14 Müteferrik Varide Defterleri 7 Aynen Kayıt Defterleri 3 Sadıra Defterleri 8 Vilâyetler Reft (Giden) 155 Nezaret Reft 26 Müteferrik Reft Defterleri 18 Müteferrik Reft Defterleri 25 Vilâyet Amed Defterleri 93 Nezaret Amed 28 Müteferrik Amed 21 Karışık Reft-Amed 15 Evrak Kayıt Defterleri Mektûbî Kalemi Defterleri Bâb-ı Meşîhat ta Mektûbî kaleminin tesisinden önce de şeyhülislamların maiyetinde mektupçuları vardı. Mektûbi veya Mektupçu olarak isimlendirilen bu memurlar diğer resmî konaklarda olduğu gibi şeyhülislâmın konağının yazı işlerini yürütürlerdi.meşihat dan yazılan buyruldular, tayin ruûs ve berâtları ve icâzetnâmeler Mektûbi kalemi tarafından kaleme alınırdı. Şeyhülislamlar hususi konaklarındaki maiyetiyle kendilerine tahsis edilen Ağakapısı na geçince 14

26 Meşihat taki görevliler eski vazîfelerine devam etmiştir. Fakat bu durum çok uzun sürmemiştir. Meşîhat ta yeni daire ve kalemlerin tesisiyle artan bürokrasi ve yazışmalar, mektupçuluk görevini bir daire halinde teşkilatlanmaya yöneltmiş ve Mektubi Kalemi kurulmuştur. Mektûbi Kalemi defterleri; müzekkire, muharrerât müsvedde defterleri ve evrak hulâsa kayıt defterleri olmak üzere üç grupta toplanmıştır. Müzekkire defterlerinde Mektûbi Dairesi nin Bâb-ı Meşihat dahilinde yapmış olduğu yazışmaların kayıtları yer almaktadır. Evrak hulâsa kayıt defterlerinde Mektûbi Kalemi ne gelen ve muâmele gören evrak hulâsa olarak kaydedilmiştir. Mektûbi Kalemi nin en önemli defter serisini meşîhat makamı adına yapmış olduğu yazışmaların derlendiği muharrerât (tezkire, tahrîrat) müsvedde defterleri oluşturmaktadır. Bu defterler vilâyet ve nezâretler için ayrı ayrı ve aylık olarak tutulmuşlardır. Bâb-ı Meşihat taki neşriyat faaliyetleri de Meşîhat mektupçuluğu tarafından yürütülmüştür / tarihleri arasında 79 sayı ve yedi cilt halinde yayınlanan Ceride-i Đlmiye nin idari işleriyle yazı işleri Meşîhat mektupçuluğu nezâretinde idi. 1134/1916 senesinde bir defaya mahsus olmak üzere yayınlanan Đlmiye Salnâmesi de Meşîhat mektupçuluğu tarafından yayına hazırlanmıştır. 18 Bu bölümdeki Defterler; DEFTER ADI ADETĐ Meşihat-ı Đslamiye Tebligat ve Tamim Müzekkere ve Tezkireleri 11 Mektûbi Kalemi Tevcihat Pusulaları Kartonu 4 Bâb-ı Fetvâ Mektûbi Kalemi 5 Sadâret ve Nezâret Evamir-Nizamnâme Defterleri Cerîde-i Đlmiye, Đstanbul, Matbaa-i Amire, Evkâf-i Đslâmiye Matbaası , I- VII. 15

27 Tevliyeti Şeyhülislâmlığa Ait Vakıf Defterleri Evkâf-ı Hümâyûn nezâretinin kuruluşuna kadar padişah, devlet erkânı ve husûsi şahıslar tarafından tesis edilen vakıfların nezâreti, vezir-i azam, şeyhülislâm, kızlar ağası ve kadılara verilmişti. 19 Şeyhülislâm denetimine verilen ilk vakıf II. Bayezid e ait olup 1506 yılında şeyhülislâm bulunan Alaaddin Efendi bu işe nazır tayin edilmişti. 20 Şeyhülislam nezâretindeki vakıfların çoğalmasıyla bu vakıfların işleri tezkireciler tarafından görülmeye başlanmıştır. Şeyhülislâm nezâretinde olan vakıflar Haremeyn Evkâfı Nezâretine dahil edilmiştir. 21 Fakat Meşihat Arşivi nde, tevliyetinin Bâb-ı Fetvâ ya ait olduğu belirtilen ve en eskisi 1296 tarihinden başlayan yirmi kadar vakfın muhâsebe defteri bulunmaktadır. Bu defterlerden bir kısmı cumhuriyet devrinde de kullanılmış olup en son 1933 tarihli kayıtlara rastlanmaktadır. Defterlerden en eski tarihli olanı ( ) tarihlerini ihtivâ eden Kösem Valide Sultan evkâfı sâdât tahsisleri defteridir. Bunu, ( ) tarihli Fetvâhâne müsevvidlerine irbâh olunan nukûd-ı mevkûfe defteri takip etmektedir. Bu bölümdeki defterler; DEFTER ADI ADETĐ Umumî Vakıf Defterleri 5 Tevliyeti Şeyhülislâmlığa Ait Vakıf Defterleri 9 Husûsi Vakıf Defterleri 14 Muhtelif Vakıf Defterleri Sicillat-ı Şer iyye Dairesi Defterleri Đstanbul mahkemelerine ait sicillerin muhafazası maksadıyla kurulan Şer iyye Sicilleri Arşivi nin idaresi Sicillât-ı Şer iye Dairesi ne tevdi edilmiştir. Muameleleri bitmiş sicillerin arşive düzenli bir şekilde intikâli işlemleriyle 19 Uzunçarşılı, a.g.e., s Ali Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Devlet Teşkilatında Reform, Đstanbul 1993 s.145, Nazif Öztürk, Vakıf Müessesesi, Ankara 1995, s Uzunçarşılı, a.g.e, s

28 uğraşan Sicillât-ı Şer iyye Dairesi nin bu hususta yapmış olduğu yazışmalar ile mahkeme sicillerinden suret çıkarılmasına dair yazışmalar, müzekkire defterlerine kaydedilmekteydi. Bu daire Cumhuriyet in ilanından sonra da faaliyetlerine Đstanbul Müftülüğü ne bağlı olarak devam ettirmiştir. DEFTER ADI ADETĐ Bâb-ı Fetvâ Hazîne-i Sicillâtına Verilecek Müzekkereler 15 Bâb-ı Fetvâ Sicillât-ı Şer iyye Dairesi Müsvedde Varakaları Ve Yevmiye Defterleri 9 Sicillât-ı Şer iyye Dairesi Defterleri Evrak-ı Muhavvele Hulasası 1 Đstanbul Vakıflar Başmüdürlüğü nden Gelen Vakfiyelere Ait Kayıt Defterleri 1 Sicillerde Mevcut Vakfiyelerin Fihrist Defteri 1 Sicillerde Mevcut Vakfiyelerin Fihrist Defteri Meclis-i Meşâyih Defterleri 19. asra kadar teşkilatlanmalarında belli ölçüde bir muhtariyete sahip olan tekkeler, bu asrın ortalarına doğru bürokraside gelişen merkeziyetçi harekete paralel, olarak devlet denetimine girmeye başlamışlardır. Tekkelerin denetim altına alınmasında Meclis-i Meşayih in kurulması önemli bir adım olmuştur. DEFTER ADI ADETĐ Meclis-i Meşayih Müzekkere ve Derkenâr Defterleri 14 Kürsü Meşayihi Defterleri 3 Meclis-i Meşâyih Makbuz Defterleri 4 Meclis-i Meşayih Mukarrerât Zabıt Defterleri 3 Meclis-i Meşâyih Gelen Defterleri 2 Meclis-i Meşâyih Esami Defteri 1 Meclis-i Meşayih Mazbata Defterleri 2 17

29 Meclis-i Meşayih Karar Hulasa Defterleri 6 Tekke ve Zaviye Defterleri 9 Taşraya Giden Meşâyih Defteri 1 Meclis-i Meşâyih Vakfiye ve Müzekkere Defterleri Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefat-ı Şer iyye Dairesi Defterleri Sultan II. Abdülhamid dönemi, Osmanlı matbuat hayatının çok canlı ve hareketli olduğu bir dönemdir. Yeni açılan okulların yanı sıra Tanzimat tan beri gelişen fikir akımları ve muhalif hareketlerin propaganda faaliyetleri, II. Abdülhamid dönemi matbuat hayatını hareketlendirmiş ve berâberinde hem siyâsi hem de dini muhtevâlı eserlerin sıkı bir denetimden geçirilmesini getirmiştir. Dini muhtevalı eserlerin kontrolü için Bâb-ı Meşihatta bir reis ve üç azadan müteşekkil Tedkîk-i Müellefât Encümeni kurulmuştur. Tedkîk-i Müellefât Encümeni, Maarif Nezâreti bünyesinde bulunan Encümen-i Teftiş ve Muayene isimli diğer bir teşekkülle işbirliği içinde çalışıyor ve Maarif Nezareti kontrol ettiği din ile ilgili Bâb-ı Meşihat a gönderiyordu. Bâb-ı Meşihat ta Tedkîk-i Müellefât Encümeni bu eserleri inceleyerek basılıp basılmayacağı hakkında görüş bildiriyordu. Tedkîk-i Müellefât Encümeni nin faaliyetlerini belgeleyen defterlerin büyük bir kısmı kaybolmuş ve günümüze sadece iki defter ulaşabilmiştir. Tedkîk-i Müellefât Müzekkire ve Tedkîk-i Mesâhif-i Şerife Kayıt Defterleri 2 adettir Daru l-hikmeti l-đslâmiyye Defterleri Şeyhülislamlık a bağlı olarak kurulan Dâru l-hikmeti l-đslâmiyye, Osmanlı ilmî cemiyetlerinin en önemlilerinden biridir. Halkın dini konulardaki problemlerini çözmenin yanı sıra, Batı da Đslâm aleyhtarı propagandalara cevap vermek ve Osmanlı basınında Đslâm aleyhinde çıkan yazıları doğrudan cevaplandırıp bunların önüne geçmek gibi görevleri bulunan Dâru l-hikme, bu gaye ile kitaplar kaleme alıyor ve beyannameler neşrediyordu. Dâru l-hikmei l-đslamiye Müzekkire Defterleri 3 adettir. 18

30 Şura-yı Đlmiyye ve Encümen-i Islahat-ı Đlmiyye Defterleri Şûra-yı ilmiye, Meşihat müsteşarının riyâsetinde sekiz azadan müteşekkil olarak kurulmuştur. Şura verdiği kararları sıra ile deftere kaydeder ve kararlar azalar tarafından imzalanırdı. Şûra ya ait müzakerat Şûra nın resmi mührüyle mühürlenir ve reis tarafından imzalandıktan sonra Şeyhülislam a takdim edilirdi. DEFTER ADI ADETĐ Şura-yı Đlmiye ve Encümen-i Islahat a Mahsûs Müsvedde Defterleri 12 Şura-yı Đlmiye Mazbata Defteri 1 Şura-yı Đlmiye ve Encümen-i Islahat-ı Đlmiye Varide Defterleri Meclis-i Đntihab-ı Hükkam-ı Şer Defterleri Meclis-i Đntihab-ı Hükkâm-ı Şer kadı ve naiblerin ve imtihan işlerine bakmak üzere kurulmuştur. Bu bölümdeki Defterler; DEFTER ADI ADETĐ Encümen-i Đntihab-ı Memurîn-i Đlmiye Karar Müsvedde Varakaları 33 Meclis-i Đntihab Karar Hulasa Defterleri 5 Kadı Defterleri 22 Meclis-i Đntihab-ı Hükkam-ı Şer in Karar Defterleri 54 Evrak-ı Varide Defterleri 36 Müftü Defterleri 10 Nüvvab Defterleri 27 Meclis-i Đntihab Müzekkere ve Munfasıl Nüvvab Varide Defterleri 18 Kadı Sicil Ve Esami Defterleri 6 Kadı Maaş Defterleri 7 19

31 Kadı Tevcihat Defterleri 4 Taşra Mahkemeleri Memurîn-i Đlmiye, Ketebe ve Hademe Defterleri 16 Merkez Memurları Sicil Defterleri Ders Vekâleti Ve Meclis-i Mesâlih-i Talebe Osmanlı Devleti nde Meclis-i Talebe-i Ulûm kuruluncaya kadar medreseleri merkezî olarak kontrol eden bir müessese ile müderris talebe ve medreselerin işlerine bakan resmî bir görevli yoktu. Ders vekili ismiyle II. Bayezid döneminden itibaren Şeyhülislâm a vekâleten Bayezid medresesinde görev yapan müderrislerin önceleri medreselerin idaresiyle ilgileri yoktu. Medreselerdeki derslerin kontrolü bir müddet kazaskerler tarafından yürütülmüş sonra ders vekilleri Şeyhülislam adına bu görevi üstlenmişlerdir. Ağakapısı 1826 da Bâb-ı Meşihat a tahsis edilince Şeyhülislamlık teşkilatı yeniden düzenlenmiş ve ders vekili, ruûs, medrese imtihanlarına nezaret etmekle görevlendirilmiştir. Medrese talebelerinin işlerine bakmak üzere bir reis on bir aza ve bir katip olarak Meclis-i Talebe-i Ulum kurulmuş, daha sonra Ders Vekâleti Ve Meclis-i Mesâlih-i Talebe adını almıştır. Buradaki defterler; DEFTER ADI ADETĐ Meclis-i Mesâlih-i Talebeye Mahsûs Müsvedde Varakaları 45 Dersaadet ve Taşra Talebe Đstid a Defterleri 4 Medrese Sadıra Defterleri 9 Medrese Varide Defterleri 19 Medrese Đmaretler Đhracat Defterleri 5 Talebe Künye Defterleri 11 Dersiam, Mu allim ve Medrese Personeli Defterleri 22 Talebe-i Ulum Đmtihan Defterleri 13 20

32 Dârü l-hilâfeti l-aliyye Medresesi Kısm-ı Ali Müdürlüğü nden Gelen Yazı Defterleri 2 Ders Vekâleti Defterleri 8 Meclis-i Mesalih-i Talebe Defterleri 9 Talebe Yoklama Defterleri 5 Medrese Talebeleri Kayıtları ve Taşraya Giden Talebeler 21 Talebe-i Ulûm Tahsisat Defterleri 4 Talebe Künye ve Đmtihan Defterleri 8 Talebe Yoklama Defterleri 7 Dârü l-hilâfeti l-aliyye Medresesi Muharrerât Defterleri 7 Đstanbul Medreseleri Talebe Kayıt Defterleri 25 Talebe Künye Defterleri 13 Müderris, Muallim vs. Medrese Kadrosu Defterleri 7 Taşra Medrese Defterleri Muhasebe-i Đlmiye Dairesi Defterleri Osmanlı Devleti nde ilmiye sınıfı için yaygın ve standart bir ücretlendirme politikasının olmayışı kurumsallaşmayı geciktirici bir rol oynamıştır. Đslam Hukukçularının, ulema sınıfının hizmetleri karşılığında ücret alıp alamayacağı hususundaki tartışmaları, ulema sınıfının bürokrasi içinde yer almasını tartışmalı hale getirmiş ve bu sınıfın bir teşkilat yapısına kavuşmasına ve düzenli bir maaş sistemine geçmesine engel teşkil etmiştir. 19. yüzyılın sonlarına doğru kadı ve naibler için düzenli bir maaş sisteminin oluşturulmaya çalışılması, Bâb-ı Meşihat ta bu işi takip edecek bir dairenin varlığı zorunlu hale getirmiş ve bu çalışmalar sonucunda Muhasebe-i Đlmiye Dairesi oluşturulmuştur. Muhasebe-i Đlmiye Dairesi, bir muhasebecinin nezaretinde muhasebe müdürü, muhasebe müdür yardımcısı, merkez mümeyyizi ve taşra mümeyyizinden oluşmuştur Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Matbaa-i Amire, Đstanbul, 1325, s

33 Bu bölümde bulunan defterler; DEFTER ADI ADETĐ Đlmiye Muhasebe Dairesi Müzekkire Defterleri 146 Devriye Maaş Defterleri 31 Devriye Te diyat Defterleri 4 Devriye Mevleviyet Defterleri 1 Đstanbul Đdare-i Merkeziye Maaş Defteri 10 Memurin Đdare-i Merkeziyye Maaş Defterleri 12 Memurin Tediyat Defteri 1 Memurin Maaş Defteri 1 Memurin-Maaş-Yevmiye Defteri 1 Sudur Maaş Defterleri 38 Defter-i Kebir Yevmiye Defterleri 27 Defter-i Kebirler 30 Taşra Bütçesine Ait Defterler 16 Deyn Defterleri 42 Tahsisat Defterleri 4 Hükkâm-ı Şer Maaş Defterleri 3 Taşra Muvazene Defterleri 9 Merkez Maaş Masraf ve Müfredat Defterleri 3 Taşra Memurin Maaş Defterleri 21 Havalat ve Sergi Defterleri 13 Avans Defterleri 3 Taşra Tevfikat Defterleri 2 Tereke Defterleri 10 Taşra Đrsalat Ve Sarfiyatıyla Đrade Kılınanlara Mahsus Đcmal Defterleri 2 Đkrazat Defteri 4 Maaş Đcmal Defteri 6 Daire-i ilmiye Sarfiyat-ı Tahsilat Yevmiye Defterleri 24 Đdare-i Merkeziye Dersiam Maaş Defteri 35 22

34 Daire-i Đlmiye Merkez Dersiam Maaş Müfredat Defterleri 27 Talebe-i Ulum Tahsisat Defterleri 12 Yevmiye Defteri-Tahsilat-Sarfiyat 6 Daire-i Đlmiye Maaş Tahakkuk Cetveli Defterleri 13 Daire-i Meşihat Merkez Maaş Defterleri 10 Yevmiye Defterleri 6 Tekaüd Sandığı Yevmiye Defterleri 10 Sandık Muavene Defterleri 2 Makbuz Defterleri 1 Tevkifat Defteri 1 Dersiam Maaş Tahakkuk Defteri 7 Daire-i Meşihat Defter-i Kebir-i Umumî Yevmiyesi 7 Emanet Muayene Defterleri 3 Emanet Đcmal Defterleri 2 Daire-i Đlmiye Merkez Meşihat Defterleri 2 Đmaret Ayniyat Defterleri 2 Hükkâm-ı Şer Devair-i Merkeziye Maaş Defterleri 3 Bâb-ı Fetva Merkez Maaş Defterleri 4 Dersiam Maaş Defterleri 3 Đstanbul Müderrisleri Maaş Defterleri 2 Bâb-ı Meşihat Đstanbul Memur ve Müderris Maaşları Defterleri 6 Müstahikkin-i Đlmiye Maaş Defterleri 2 Đta Emrine Đktiran Eden Mebaliğe Mahsûs Kayıt Defterleri 4 Muhasebe-i Đlmiye Te diyat Defterleri 4 Đlmühaber Müfredat Defterleri 3 Yevmiye Muhallefat Defterleri 3 Kuyud-ı Esasiye Nukud Defterleri 2 Đta Emrine Mahsus Bordrolar 10 Emanet Mu avene Defterleri 2 23

35 Müteferrik Defterler 44 Zimmet Defterleri 2 Vezne Defterleri 2 Mevrud Cedavil ve Mebaliğ Defterleri 3 Đlmiye Đkrazat Mu avene Defterleri 2 Hazine-i Celile Đkrazatının Te diyat Đcmal Defterleri 2 Đlmiye Aidat-ı Tekaüdiye Defterleri 93 Đstatistik Defterleri Emval-i Eytam ve Beytülmal Müdüriyeti Emvâl-i Eytam Meclisi nin kurulmasından önce, terekelerin tahriri ve yetim mallarının idaresi, Anadolu ve Rumeli kazaskerleri, Kısmet-i Askeriye Mahkemesi, Evkaf Beytülmali ile diğer kadılar tarafından yürütülüyordu. Kadılar yetim malları ile bizzat meşgul oldukları gibi, tayin etmiş oldukları vasîler ile de yetim mallarının denetimine nezâret ediyor ve muhasebe kayıtlarını tanzim ve teftiş ediyorlardı tarihli nizamname ile Meclis-i Đdare-i Emvâl-i Eytam ın idare şekli yeniden tespit edilerek bu meclisin Bâb-ı Fetvâ dahilinde ve Şeyhülislâm a bağlı olarak çalışması kararlaştırılmıştır. Bu bölümdeki defterler; DEFTER ADI ADETĐ Beytülmal Kassamlığı Terekat Defterleri 12 Beytülmal Đdaresi Yevmiye Defterleri 14 Beytülmal Defter-i Kebirleri 16 Defter-i Kebir Müsveddesi 1 Betülmal Đdaresi Evrak Defterleri 6 Beytülmal Đdaresi Evrak Defterleri 3 Beytülmal Kassamlığı Đsbat-ı Veraset, Zabt-ı Vekayi, Zabt-ı Da va, Terekat Defterleri 4 24

36 Beytülmal Kassamlığı Zabt-ı Da va Esas Defterleri 2 Beytülmal Kassamlığı Tescil-i Vekalet Ceridesi 2 Beytülmal Đdaresi Sandık Yevmiyesi 9 Beytülmal Đdaresi Tahvilat Yevmiyesi 3 Beytülmal Đdaresi Usul-i Murafa a Kontrol Defterleri 2 Beytülmal Đdaresi Yevmiye Defteri 1 Betülmal Đdaresi Murafa a Yevmiye Defteri 1 Beytülmal Đdaresi Verese Defteri 1 Beytülmal Đdaresi Muhasebatına Ait Đcmal Defteri 1 Beytülmal Đdaresi Vezne Yevmiye Defteri 1 Beytülmal Kassam Muktezâ, Zabt-ı Da va, Đ lâm Defteri 1 Meclis-i Talebe Emvâl-i Eytâm Kalemi Defterleri 32 Emvâl-i Eytam Đdaresine Mahsûs Müsvedde Defterleri 19 Emvâl-i Eytâm Müdüriyeti Defterleri 13 Emval-i Eytam Đdaresine Mahsûs Müsvedde Defterleri 4 Eytam Defterleri 15 Emval-i Eytam Muamelatına Ait Sicillat 12 Emval-i Eytam Yevmiye Defterleri 3 Emval-i Eytam Sandıklarının Celbine Dair Đcmal Defterleri 2 Hazine-i Celile Đkrazatının Te diyat Defterleri 2 Emval-i Eytam Hazîne-i Celîle Faizi Olmak Üzere Alınan Meblağın Sarfiyat Defterleri 5 Emval-i Eytam Sandığından Đstidane Olunan Meblağa Mahsus Esas Defterleri 2 Đdare-i Emvâl-i Eytam Hulasa Defterleri 4 Emvâl-i Eytamın Hazîne-i Celileye Đfraz Olunan Meblağının Mubadelesi Đçin Zabt Cerideleri 3 Đdare-i Emval-i Eytam Đdanat Defterleri 9 Eramil ve Eytam Đlmiye Sandığı Defterleri 4 Emval-i Eytam Maaş Defterleri 19 25

37 Nukud-ı Mevkufe Defterleri 15 Müteferrik Emval-i Eytam Defterleri 22 Katibler Đdaresindeki Eytam Sandıkları 37 Aidiyeti Bilinmeyen Eytam Sicilleri 12 Emval-i Eytam Sandıkları Đkrazat ve Tediyat Defterleri 9 Mahkemelere Ait Eytam Sicilleri 11 Emval-i Eytam a Ait Muhtelif Defterler 32 Emval-i Eytam a Ait Muhtelif Muhasebe Defterleri 26 Eytam Đdane Defterleri Meşihat Arşivinde Bulunan Mahkeme Defterleri Đstanbul Müftülüğü kütüphanesi altındaki Meşihat Arşivi nde, Şeyhülislamlık dairelerinin yanı sıra Đstanbul un muhtelif mahkemelerine ait sicil ve defterler de bulunmaktadır. Bâb-ı Meşihat 1836 yılına kadar sadece Fetvâhane olarak kullanılırken o zamana kadar kendi evlerini resmi daire gibi kullanan Anadolu ve Rumeli Kazaskerleri ile Đstanbul kadıları da çok geniş olan bu mekâna taşındılar. Đstanbul Kadılığı ile Anadolu ve Rumeli kazaskerlikleri, Şer iye mahkemelerinin lağvı tarihi olan 1924 yılına kadar faaliyetlerini Bâb-ı Meşîhat a bağlı olarak sürdürmüşlerdir. Adı geçen mahkemelere ait siciller ve arşiv belgeleri her ne kadar Bâb-ı Meşihat dairelerinde muhafaza edilmişse de bazı siciller 1894 yılında kurulan Şer iyye Sicilleri Arşivi ne devredilmemiş ve Meşîhat Arşivi Defterleri arasına karışarak günümüze intikâl etmiştir. Bâb-ı Meşihat ın dışında faaliyet gösteren Bilâd-ı Selâse kadılıkları ile nâiblikleri sicilleri de medrese ve cami gibi mahallerden toplanarak 1894 tarihinde Şer iyye Sicilleri Arşivi ne getirilmiştir. Fakat müsfedde defterler olarak kabûl edilen zabt-ı dava ve tescil-i vekâlet türü defterler ile münâkehat defterleri ya bulundukları mahallerde terkedilmiş ya da Şer iyye Sicilleri Arşivi ne alınmayarak Bâb-ı Meşihat arşivi defterleri arasında bırakılmıştır. Aşağıda bu defter türleri hakkında bilgi verildikten sonra mahkemelere göre tasnif edilmiş ve konularına göre ayrılmış defterlerin listeleri verilmiştir: 26