YED NC BÖLÜM GÜÇLEND RME PROJELER NDE MAL YET-KAZANÇ NCELEMES

Transkript

1 YED NC BÖLÜM GÜÇLEND RME PROJELER NDE MAL YET-KAZANÇ NCELEMES SUNUCU: Güçlendirme projelerinde maliyet-kazanç araflt rmas yla ilgili sunumunu yapmak üzere, Bo aziçi Üniversitesi nflaat Mühendisli i Bölümü ö retim üyelerinden Say n Prof. Dr. Gülay Altay kürsüye davet ediyorum. Prof. Dr. GÜLAY ALTAY: (Bo aziçi Üniversitesi)- De erli konuklar, de erli meslektafllar m; nflaat Mühendisli i Bölümünden arkadafllar m zla, baflta Yard. Doç. Dr. Hilmi Lufl ve asistan arkadafllar m z Serkan Sa ro lu, Ömer Faruk T l ve Özlem Yaln z n da kat ld bir ekip olarak yapt m z bir çal flma. Bu çal flmaya destek veren Uluslararas K z lhaç ve K z lay Federasyonuna bu vesileyle teflekkür ediyoruz. Bildiriyi Ekonomik analiz olarak adland rd k. Daha önce de, Kad köy de örnek ald m z bir bina için benzer bir çal flmay yapm flt k. Burada spesifik olarak Zeytinburnu ndaki bir binay ele ald k ki, onu da biraz evvel arkadafllar m z de iflik yönleriyle aç klad lar. Fayda-maliyet analizini aç klamadan evvel, bildi imiz konular n üzerinden k saca geçmek istiyorum. Biliyoruz ki, stanbul da binalar m z n ço u, özellikle bu durum pilot bölge seçilen Zeytinburnu nda da geçerli, Deprem fiartnamesinin koflullar n sa lam yor. Bunlar içinde biz inflaat mühendisleri olarak acaba, güçlendirmeyi yaparken, seçeneklerimizi düflünüyor muyuz? Bunlardan hangisinin daha ekonomik olaca n hesaplayabilir miyiz? Buna göre bir karar verebilir miyiz? Her fleyden evvel de, acaba bu binalar güçlendirmek bir fayda sa lamas yan nda, mali aç dan bir anlam ifade ediyor mu? Belki çok pahal ya mal oluyor, hiç böyle bir ifle giriflmeden biraz evvel anlat lan türde bir binay y kmak laz m. Kulland m z yöntem, bunu da bize gösterecek bir yöntem. Di er taraftan, genel olarak deprem konusu, deprem ne zaman olacak, büyüklü ü ne kadar olacak? Bunlar hep tart fl ld. Ancak, yap bu depremde ayakta kalabilecek mi? Bu da, iflin önemli bir yönü. Bunlara kesin cevap vermek kolay de il. Bildiklerimizin yan nda bilmedi imiz o kadar çok fley var ki, kesin bir fley söylemiyoruz. Dolay s yla, olas - l k hesaplar iflin içine giriyor. Bu hesaplarda, çal flmada kullan lan en büyük yer ivmesini bir fliddet göstergesi olarak alaca z. Fakat bundan evvel k saca flunu söylemek istiyorum: Yarar ve maliyet hesab nda, hangi ad mlar takip edece iz? Bir kere bafllang çta, problemi tan mlamam z gerekiyor. Seçeneklerimiz nelerdir, hangi parametreleri neyle karfl laflt raca z? Bu analizden sonra elde edilen sonuçtan kimler etkilenecek? kinci ad m, direkt maliyetlerin belirlenmesi ki, bu da güçlendirme seçeneklerinin kaça mal oldu u konusu. Yani, güçlendirmeyi yapmak ve bunun bir maliyet hesab n ç karmak. Ondan sonraki ad m, üçüncü ad m, güçlendirme seçenekleri ve mevcut durumu karfl laflt rmas, yani referans durumu için kay plar n belirlenmesi. Nedir kay plar, bu kay plar nas l tahmin edebiliriz? Daha sonra, güçlendirme seçenekleri içinde en cazip olan hangisidir? Yarar-maliyet aç s ndan flüphesiz bunu belirlememiz gerekiyor. 57

2 Normal olarak mevcut durumun referans seçene i oldu unu söyledik. lgili kifliler veya bu seçene in flu mevcut durum halinde kimlerin etkilenece ini belirttik. Bir deprem olmas durumunda bu iflten kimler zarar görecek? Güçlendirme olmas durumunda kimler yarar sa layacak? Direkt maliyetler belirlendi. Deprem riski için de, bir senaryo depremi kullan yoruz veya bu senaryo depremi yerine, süresine göre ve di er parametreler çerçevesinde çok de iflik depremler kullan labilir. Yap lan çal flmalardan görülmüfltür ki, PGA veya en büyük yer ivmesinin bu tür çal flmalarda iyi bir gösterge, indikatör olabilecektir. Mevcut durum referans durumu ve burada herhangi bir güçlendirme yap lmad için herhangi bir yarar söz konusu de il, sadece hasar durumu belirlenebilir. Güçlendirme seçenekleri ele al nd nda ise, güçlendirme ile hasar n azalmas yönünde bir e ilim ortaya ç kacakt r. Ayr ca binalar için hasar dedi imizde, bu fiziksel bir durum, ama onun yan nda derece derece ölüme kadar varan yaralanmalar, sosyal etkiler de söz konusu. Onun d fl nda insanlar n binay boflaltmas gerekti i düflünülebilir. Deprem sonras hasar görmüfl bir binada a r hasar oldu unu farz edersek, bunu boflaltmak durumunday z. E er, ölüm ve yaralanma olmam flsa bile, psikolojik olarak devaml stres alt nda yaflamak sorunu var. E er, güçlendirme yoksa binada, kiflilerin bugün stanbul da zaman zaman yaflad klar gibi. Burada net olarak bütün bunlar s ralad ktan sonra, bu tür bir analizin temel noktas - n n hasar e rileri oldu unu söylemek istiyorum. Asl nda bu analizde çok de iflik alanlardan kiflilerin birbirleriyle çal flmas söz konusu. Biri; yap sal analiz konusunda çal fl lmalar n yap lmas, bu konuda uzmanlar n bir araya gelmesi. Di er konular; deprem, sismoloji, olas l klar konusunda yap lacak çal flmalar ve sonuç olarak, ekonomistlerin burada katk s var. Nitekim, böyle bir çal flma daha önce bu flekilde yap lm flt. Hasar e rilerinin oluflturulmas iflin özünü teflkil ediyor, analizin kalbini teflkil ediyor. Ondan sonra depremlerin üretilmesi söz konusu. Bu depremler say sal olarak üretilmekte, çünkü elimizde geçmifl depremlere ait çok fazla say da deprem üretecek data yok. Dolay s yla, bu Zeytinburnu analizi için 200 adet sentetik deprem üretildi. Bunlar mevcut response spektrumla uyumla hale getirildi ve her bir deprem için de, lineer dinamik analiz yap ld. Yap sal davran fl simgeleyen kat aras deplasmanlara ba l olarak bu oranlara bak ld ve daha sonra çeflitli hasar s n flar belirlenme aflamas na geçildi. Burada, depremin çeflitli ivme de erlerine göre belirlenmesi sonras nda, yap n n ne tür bir hasar olas l yla karfl laflaca na bakmak gerekiyor. Üretilen depremler daha sonra probabilistik bir yaklafl mla bizim kulland m z spektruma uygun hale getiriliyor. Kullan lan program, yap sal modelde SAP Kulland m z iki tane de iflik güçlendirme yöntemi var. Bir tane de mevcut durumdan hareket edersek, üç adet bina kullan lm fl oluyor. Bu mevcut bina, biraz evvel sözü edilen binan n iki kat kald r lm fl durumunda olan - d r. Bodrumda perde var. Kullan lan güçlendirme iki adet. Birinde; R1 ya da RS1 dedi imiz, perdeler yukar da manto haline dönüflüyor. ki de iflik, ama birbirinden çok bambaflka güçlendirme tarz de il, çünkü bina çok çok zay f oldu u için herhangi bir çelik çaprazlama sistemi kullanamad k. Fakat kulland m z seçenekleri yönetmeli i sa layacak biçimde gözönüne alm fl göz önüne alm fl olduk. 200 sentetik deprem 0,01 G ile 1 G aras nda. Her bir modele bunlar uyguland ve yap n n davran fl belirlendi. Davran fl parametreleri de iki adet. Biraz evvel bahsettim, drift, kat aras deplasmanlar n yüksekli e bölünmesiyle elde edilen oran ve döfleme ivmesi. Burada dört durum söz konusu; hafif, orta, a r hasar ve nihayet göçme. Bu dört tür için bu binan n hasar e rileri elde edildi. Baz elemanlar, yap sal veya yap sal olmayan elemanlar deplasmana karfl hassasiyet gösterirken, baz elemanlar ivmeye karfl hassas olabilirler. Bunlar örne in, binan n içinde mevcut yap sal olmayan, ama binada olan makineler, birtak m hassas aletler vesaire. Dolay s yla, bu da önemlidir. 58

3 Dört hasar tipi belirlendikten sonra, bunlar n belli s n rlar da olmas gerekiyor. Bunu da HAZUS tan tan mland flekilde al rsak, hafif hasar için yüzde 0,13, orta hasar için 0,33, a r hasar 0,80 ve tam göçme için de 1,87 gibi s n r de erler verilmifl. Bunlar n afl l p afl lmad na göre, binan n hangi depremde nas l bir hasara maruz kalaca görülecek. Burada hasar e rilerine bakarsak, bunlar n elde edilmesi lognormal fonksiyonla yap - l yor. Önce binomiyal bir yaklafl mla ve hasara göre, 0 ve 1 fleklinde de erler verildikten sonra, bu de erlere göre hasar durumu e risel forma getiriliyor, yani belli bir hasar afl p aflmad na göre, afl yorsa 1, aflm yorsa 0 de erleri verildikten sonra bu e ri elde ediliyor. Her tür hasar için ve tek bir bina için bütün hasar de erleri verilebilir. Orta hasar için bu de ere bakarsak, orijinal bina en bafltaki e ri. Birinci ve ikinci güçlendirmeler. Burada bir de kay p tahmini yapmam z gerekiyor. Burada sabit maliyetler dedi imiz, her güçlendirme için belirlenen maliyetler. Ondan sonra baflka türde hasarlar veya kay plar, binadaki gerek bulunan alet edevat vesaire dolay s yla meydana gelecek hasarlar gibi ilave bir tak m hasarlar da söz konusu ve bunlar n bir maliyeti var. Bunlar da birtak m çarpanlarla ilave edilmektedir. Burada kira giderleri iflin içine girebilir. Dolay s yla, maliyet içine pek çok fley girmektedir. Fakat en önemlisi, burada telaffuz edilmesi gereken, yaralanma, a r yaralanma ve ölüm; bunun maliyeti nedir? Bu maliyeti nas l koymak gerekiyor? Bütün maliyetlerin parasal de er olarak konulmas icap ediyor. Dolay - s yla, insan hayat n n parasal de eri nedir? gibi herkesi zorlayan bir soru ortaya ç kmaktad r. Bunlara da bir rakam vermeniz gerekti i için, o rakamlarla çal fl l yor. Rakam n s n rlar da olmayabilir. Fakat genel olarak bizim bu çal flmam zda 200 bin dolarla 1 milyon dolar aras nda bir rakamla çal fl ld. Burada bir de, maliyetlerin güncellefltirilmesi söz konusu. Bunlar için de, ayr ca bir zaman süreci konulmas gerekiyor, yani binan n ömrü 50 y l deyip orada b rakmamak gerekiyor. Bu 50 y l da k sa süreçlere ay rmak gerekli ki, bu süreç içinde acaba bir fayda sa lanabilir mi? Ayr ca enflasyon oran, faiz oranlar vesaire bunlar n da bir flekilde yans t lmas gerekiyor. Bunun için de burada sadece formülü gösteriyorum, ama bununla ilgili detaylar herhalde uzmanlar daha iyi aç klayacakt r. Ben bu konular çok fazla bilemiyorum. Bu tabloya dikkat edersek, burada zaman süreci bir y l, iki y l, üç y l diye 50 y la kadar devam ediyor. Bir deprem oldu unda; orijinal bina, güçlendirilmifl iki seçenek, bunlar karfl laflt r yoruz. Acaba, iflin yarar taraf nda m y z, yoksa bunun maliyeti çok fazlad r m? Burada sadece ve sadece deprem hasar var, yani bir deprem oldu unda her biri ne gibi bir cevap veriyor? Üç ayr durum diye düflünmek gerekiyor. Birinci y ldaki maliyet orijinal bina için USD iken, güçlendirilmifl binalar, s ras yla 627 ve 426 diye gidiyor ve 50 y lda depremde görece i hasara ba l olarak ne maliyet getirdi ine bak l yor. Burada bakarsak, güncellefltirilmifl de erleriyle bir net present value hesab var. Güncellefltirilmifl de erin bir kazanç sa layabilmesi için hep pozitif olmas gerekiyor. Yaralanma veya ölüm olmaks z n bu güncel de ere bakt n zda, güçlendirmenin hiçbir faydas yok. nsan hayat n 1 milyon dolar olarak alabilirsiniz ve çeflitli hafif yaralanma, a r yaralanma, çok a r ve nihayet ölüme kadar giden de iflik yaralanmalar ve sonuçlar da hesaba kat labilir. Bunlar da göz önüne ald m zda, -bu bir uzman gözlemi tahmini, Erdik ve Ayd no lu taraf ndan verilmifl- hangi ölçüdeki yaralanmalar ve insan ölümleri, hangi tür depremde ne oranda olur? Bunu uzmanlar veriyorlar. Burada ekonomik analize bakt n zda flunu görüyorsunuz: Sa dan ikinci olana bakal m, insan hayat n n de erini de katt n zda, aksi halde negatif ç kt n görmüfltük, güçlendirmenin olumlu sonuçlar beliriyor. Burada güçlendirme, ilk birinci y l n sonuna kadar hiçbir kazanç getirmiyor. Fakat iki y ldan sonra bu de er pozitife geçti i için bir fay- 59

4 das var. 15 y lda dolar birinci tür güçlendirme, afla yukar ikinci türle eflit. Ondan sonra birinci tür etkinli ini kaybediyor, 50 y la bakt n zda ikincisi daha etkin hale geliyor. Demek ki, bir yat r m yap yorsunuz, bu yat r m bir y l, iki y l pek bir kazanç getirmiyor, ama belli bir noktadan sonra bunun yarar sa lad aç k. Burada hassasiyeti ölçmek için bir analiz yap ld nda, e er bu binan n içinde insanlar bulunmuyorsa -ki, öyle bir fley söz konusu olabilir mi; bilmiyorum- hiçbir faydas yok gibi bir sonuç ç k yor veya insan hayat na 100 bin dolar koyarsan z pek bir anlam yok. Ama 200 bin dolardan itibaren, bu matematiksel analizleri yapt n zda, de erlerin pozitife dönüflmesi veya güçlendirmenin bir yarar sa lamas sözkonusu, mesela bu de- er 600 bin dolara ç kt nda iki y ldan sonra siz art k kazançl duruma geçiyorsunuz. Sonuçlar k saca özetlersek, bu bütün söylediklerim, tabii ki Zeytinburnu binas için yap ld. Farkl binalar için farkl e riler ç kacakt r ve benzer flekilde de erlendirmeler yap - lacakt r. Ama genel olarak flunu söyleyebiliriz: Buradaki ölümler, yaralanmalar son derece önemli ve ondan sonra ikinci olarak da, yap sal maliyetler geliyor. E er, bu analizde insanlar n bafl na gelebilecekleri ve yaralanma ve ölümün getirdi i maliyetler ve ödememiz gerekenler düflünülmezse, hiçbir güçlendirmenin anlam yok sonucu ç k yor. Biraz evvel söyledim, say sal de erlere dönüfltürüldü ü için bu da 200 bin dolar gibi bafllat l p, devam ediliyor. Dolay s yla, mutlaka bu güçlendirmeler yarar sa layacakt r; sonuç olarak bunu belirtmek istiyorum. Bu gün için bir yat r md r, yar n için hayat kurtaran bir güçlendirme. Birinci tür güçlendirme, ikinciden k sa dönemde daha iyi sonuçlar veriyor. Fakat ikinci tür güçlendirme uzun dönemde birinciden daha yararl. Dolay s yla, bu binay y kmak, onun yerine yenisini yapmak veyahut da güçlendirmek, hepsinde göz önüne ald m z birtak m varsay mlar var. Bu varsay mlar olmaks z n bu tür analizleri yapmak çok zor, çünkü hiçbir fleyi çok net olarak ölçemiyoruz. Özellikle depremle ilgili de erler, özellikle mevcut bir binayla çal flt m z için, hiçbiri bizim tayin etti imiz de erler de il, tam tersine bizim yerinde incelemeyle bulmam z gereken de erler. Di er taraftan, ekonomik veriler, parametreler de çok net olmayabilir. Dolay s yla, bu varsay mlar yaparak elde edilen sonuçlar size en az ndan seçenekleriniz hakk nda bilgi verebilir. Bu özellikle tipik binalar için yap l rsa ve nispeten flartnameyi daha iyi sa layan binalar için yap l rsa, zannediyorum seçenekler artacakt r, ortaya daha sa l kl seçenekler konulabilecektir ve o zaman da daha sa l kl bir maliyet yarar analizi ortaya ç kacakt k. Teflekkür ederim. SALONDAN: Böyle bir analiz yap l rken insan hayat maliyeti yerine, yeniden iskân maliyetinin al nmas daha do ru de il mi? Prof. Dr. GÜLAY ALTAY: Yeniden iskân maliyetinden kast n z? SALONDAN: Yani bu binada yaflamak durumunda olan insanlar n baflka bir yerde iskân edilmesinin getirdi i maliyeti göz önüne almak daha do ru de il mi? Çünkü sonuç olarak, bu binada bir müdahale yap lmas karar verilmifl, yani bir güçlendirme veyahut da y k m karar verilmifl. Demek ki, bir tehlike zaten söz konusu. O zaman bu kiflilerin esas nda bu binada yaflamamalar gerekli. Bunun alternatifi nedir? Baflka bir yerde iskân edilmesi. O zaman böyle bir çal flmay yaparken, fayda-maliyet analizi yaparken, yeniden iskân maliyetinin ele al nmas daha do ru olmaz m yd? Prof. Dr. GÜLAY ALTA:- Zannediyorum, böyle bir analizde de iflik maliyetleri göz önüne alabilirsiniz. Fakat bu analiz, flu anki stanbul un yaflam fl oldu u depremle ilgili sorunlar için ve flu anda bu sorunlara maruz bir kent sözkonusu. Hemen bir yere tafl mak kolay bir fley de il, 15 milyona varan bir flehirdesiniz. Öyle bir analiz de yap lsa, flu anda hemen bir sonuç al nabilecek bir durum yok. Ama insanlar, yani apartmanda yaflayan 60

5 insanlar bu riski görüyor, ço u insan binas n biliyor, ama göz ard ediyor. Fakat en az ndan bir yat r m yap ld nda bunun bir karfl l olaca bilinirse, belki bu yönde harekete geçilir ümidi tafl yoruz. Sizin dedi iniz, çok daha ileri yönelik bir çal flma olsa gerek ve yap lmaya de er olarak görüyorum. SALONDAN: Ekonomik analizi göz önünde bulundururken, pratikte karfl lafl lan baz problemler oluyor. Mesela, binan n y k ld n düflünürsek, ayn binada, ayn parsel üzerinde, ayn irtifada bina yapma problemleri ortaya ç k yor. Mesela, 12 aile yaflayan bir binada yeni duruma göre belki 5 aile yaflayacak. Dolay s yla, bu da karar vermede büyük bir etken oluyor. Siz bu ekonomik analizi yaparken, bunu da bir parametre olarak en az ndan bir f rsat maliyeti olarak bu çal flman zda bence bulundurman z gerekiyordu. Prof. Dr. GÜLAY ALTAY: Çok hakl s n z. Asl nda konuflmam bitirirken söylemifltim, burada o kadar çok varsay mlarla hareket ediyoruz ki, bu tür bir çal flmada birtak m pozitif anlamda kat labilecek hususlar var, birtak m negatif anlamda yap lan maliyetler var. Bunlar bazen birbirini götürebilir. Fakat çok hakl s n z, bu da bir f rsat maliyetidir, sosyal bir maliyettir. Direkt maliyetleri, zaten direkt masraflar olarak koyuyoruz. Projesi yap lm fl, güçlendirme fludur, fiyat budur o giriyor, ama sosyal olan maliyetlerin mutlaka bir sosyal araflt rmac taraf ndan incelenip, süzgeçten geçirilip bize aktar lmas laz m ki, gerçekçi olarak kat labilsin. Aksi halde, çok uzaktan bir gözlem yapm fl oluruz. Biz sosyal bilimci olmad m z için mutlaka burada sosyal bilimciler taraf ndan bir deste e ihtiyaç var, öyle düflünüyorum. SALONDAN: Bu biraz da P nar han m n anlatt ndan, daha do rusu söyledi i bir cümleden yola ç karak bunu söylüyorum. Elbette ki, ilk soru soran beyefendinin dedi i gibi, uzun vadeli yat r mlar söz konusu, insanlar almak, baflka yerlere götürmek filan gibi. Ama benim söyledi im daha da uzun vadeli bir yat r m. Seminerin bafllang c nda dedik ki, bütün bu çal flmalar bizi kentsel anlamda daha düzgün bir çevrede yaflamaya itecek diye. Oysaki P nar han m, belediyecilerden rica etti ki, bu binay güçlendirirken, biz d flar ya da taflsak m, acaba kolonlar mantolasak filan gibi. Oysaki, bu bina sadece tümden y k lmaktan korunmak için güçlendirilme yap l yorsa, biz çok çok uzun vadeli kentsel planlamalar, b rak n mimari, bireysel, birimsel planlamay, güzelli i, esteti i filan, kentleri, caddelerin nizamlar n, yol düzenlemelerini vesaire hiç sayarak böyle bir güçlendirme yapabilir miyiz, buna hakk m z var m? Ben burada ciddi sorular tafl yorum. Prof. Dr. GÜLAY ALTAY: Bence, çok önemli bir noktaya parmak bas yorsunuz. Bu bina, herhalde ruhsat olan yasal bir bina. Bir de, yasal olmayan binalar, gecekondular var. O hâlâ çözülmemifl bir sorun olarak devam ediyor. Daha önceki konuflmalarda öyle sorular da geliyordu, yani bu bina güçlendirilsin mi, güçlendirilmesin mi? Bina yasal de- il, siz bunu nas l yapacaks n z? Öbür tarafta insan hayat var, hay r diyebilir misiniz? Yani burada tabii, çok çarp k bir kentleflme oldu unu hepimiz biliyoruz, hiç flüphe yok. Depremin akabinde yaflad klar m zdan bu yana bugün epey bir zaman geçti. fiehir bir baflka yere tafl nsa çok iyi de, ama acaba yine ayn fleyler mi olur? diye ben bu endifleyi tafl yorum. Kentleflmeyi, depreme dayan kl bir kentleflme diye bakarsan z, pek mimari tabirlerini bilmiyor olabilirim; bunu hazmetmifl olmak gerekiyor. Ben inanm yorum ki, halihaz rda bizler buna haz r z. Keflke olsa, keflke daha iyi, uydu kent dedi imiz, stanbul etraf nda yavafl yavafl var, ama keflke baz yanl fll klar engellenebilse ve o yanl fll klar bir baflka mekâna tafl nmasa. Dedi iniz çok hakl ve maalesef benim de pek fazla buna cevap verebilecek durumum yok. Ama önemli bir konuyu gündeme getirdiniz. SUNUCU: Say n Prof. Dr. Gülay Altay a vermifl oldu u bilgilerden dolay teflekkür ediyoruz. 61

6