TÜRKİYE ELEKTRİK SİSTEMİ NDE YAN HİZMETLER ELEKTRİK ÜRETİCİLERİ DERNEĞİ İÇİN BİLGİLENDİRME SUNUMU (ÖZET)

Transkript

1 TÜRKİYE ELEKTRİK SİSTEMİ NDE YAN HİZMETLER ELEKTRİK ÜRETİCİLERİ DERNEĞİ İÇİN BİLGİLENDİRME SUNUMU (ÖZET) Yük. Elekrik-Elektronik Müh. Oğuz YILMAZ Başuzman Araştırmacı, TÜBİTAK oguz.yilmaz[at]tubitak.gov.tr

2 Genel BakıĢ Türkiye Elektrik Sistemi nde Yan Hizmetler (Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği) Primer Frekans Kontrolü (Primary Frequency Control, governor action) Sekonder Frekans Kontrolü (Secondary Frequency Control, AGC) Üreticilerden Reaktif Güç Desteği Sağlanması (Reaktif Güç Kontrolü) (Reactive Power Support and Voltage Control) Oturan Sistemin Toparlanması (System Restoration and Black-start) Anlık Talep Kontrolü (Demand Side Management) Bekleme Yedekleri (Stand-by reserves) Bölgesel Kapasite Kiralama Hizmeti Santralların Yan Hizmet Yeterlilikleri Frekans Kontrolü Reaktif Güç Desteği Sağlanması (Reaktif Güç Kontrolü) (Reactive Power Support and Voltage Control) Toparlanma Yeteneği (Black-start capability) Yan Hizmetlerin Ġzlenmesi ve Denetimi Tübitak Yan Hizmetleri İzleme ve Değerlendirme Yazılımı TEİAŞ Yan Hizmetler Merkezi İzleme ve Kontrol Sistemi - 2 -

3 Türkiye Elektrik Sistemi nde Yan Hizmetler Türkiye Elektrik Sistemi nde özel bir anlaşmaya tabi yan hizmetler aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir. (Elektrik Piyasası Şebeke Yönetmeliği Madde Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği) Yük-Frekans Kontrolü (Load-Frequency Control) özelinde, Primer Frekans Kontrolü (Primary Frequency Control, governor action) Sekonder Frekans Kontrolü (Secondary Frequency Control, AGC) Bekleme Yedekleri (Stand-by reserve) Bölgesel Kapasite Kiralama Hizmeti Acil Durum Kontrolü (Emergency Control) özelinde, Anlık Talep Kontrolü (Demand Side Management) Oturan Sistemin Toparlanması (System Restoration and Black-start) Gerilim Kontrolü ve Reaktif Güç Desteği (Volts/VAR Control) özelinde, Üreticilerden Reaktif Güç Desteği Sağlanması (Reaktif Güç Kontrolü) (Reactive Power Support and Voltage Control) - 3 -

4 Türkiye Elektrik Sistemi nde Yan Hizmetler Yük-Frekans Kontrolü (Load-Frequency Control) Primer Frekans Kontrolü (Yan hizmetler yönetmeliğinde tanımlı, anlaģmaya tabi, zorunlu yan hizmet) Amaç => Üretim-Tüketim dengesinin anlık sağlanması Gücün değişimi için zaman gereksinimi Kinetik enerji değişimi, frekans sapması Belirli bir standart dahilinde, ünitelerin frekans sapmasına oransal, otomatik ve sürekli tepkisi Örnek simülasyonlar Detaylar için Oguz Yilmaz, «Yük-frekans Kontrolü Ve Türkiye Elektrik Sistemi Uygulamaları, Genel Değerlendirmeler», ICCI 2012, İstanbul - 4 -

5 Türkiye Elektrik Sistemi nde Yan Hizmetler Primer Frekans Kontrolü-Analoji 1) Seviye: 50 birim Giriş debi: 80 birim Çıkış debi: 80 birim 2) Çıkış debi: 80=>82 Giriş debi: 80 birim Seviye: 50=> Emniyet tıkacı 3) Çıkış debi:82 Giriş debi: 80=>82 Seviye: 50=>49 4) Giriş debi: 82 Çıkış debi:82 Seviye:

6 1) Üretim=Tüketim 2)-3)Üretim<Tüketim 4) Üretim=Tüketim Primer Tepki sonucu üretim-tüketim dengesinin sağlanması ve frekans düģüģünün durdurulması Kaynak: ENTSO-E Operation Handbook

7

8 Türkiye Elektrik Sistemi nde Yan Hizmetler Yük-Frekans Kontrolü (Load-Frequency Control) Sekonder Frekans Kontrolü (Yan hizmetler yönetmeliğinde tanımlı, anlaģmaya tabi, zorunlu yan hizmet) 1.amaç => Frekans sapmasının ortadan kaldırılması 2.amaç =>Bölgeler arası yük akışlarının planlanan değerlerde tutulması Bir grup üretim tesisi üzerine, sistem bazında, SCADA/EMS sistemi AGC (Automatic Generation Control) fonksiyonu aracılığıyla uygulanan merkezi kontrol Örnek simülasyonlar Detaylar için Oguz Yilmaz, «Yük-frekans Kontrolü Ve Türkiye Elektrik Sistemi Uygulamaları, Genel Değerlendirmeler», ICCI 2012, İstanbul - 8 -

9

10 Türkiye Elektrik Sistemi nde Yan Hizmetler Yük-Frekans Kontrolü (Load-Frequency Control) Tersiyer Frekans Kontrolü (Mevcut durumda, ġebeke Yönetmeliği nde, Dengeleme Güç Piyasası kapsamında sağlanan yan hizmet olarak tanımlanmaktadır.yan Hizmetler Yönetmeliği nde yer almamaktadır.) 1.amaç => Sekonder Frekans Kontrolu için, özellikle otomatik denetim altındaki gerekli rezerv sürekliliğinin sağlanması 2.amaç =>Sekonder Rezervin yetersiz olduğu durumlarda, gerçek zamanlı dengeleme. (Directly Activated Tertiary Reserve) Mevcut durumda, dengeleme birimleri tarafından, Elektrik Piyasası Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği hükümleri uyarınca, dengeleme güç piyasası kapsamında verilen yük alma ve yük atma talimatları aracılığıyla sağlanır. Detaylar için Oguz Yilmaz, «Yük-frekans Kontrolü Ve Türkiye Elektrik Sistemi Uygulamaları, Genel Değerlendirmeler», ICCI 2012, İstanbul

11

12 Türkiye Elektrik Sistemi nde Yan Hizmetler Yük-Frekans Kontrolü (Load-Frequency Control) Bekleme Yedekleri (Yan hizmetler yönetmeliğinde tanımlı, anlaģmaya tabi, yan hizmet) 1.amaç => Mevcut yönetmelik tanımıyla, öngörülemeyen sebeplerle tüketimin hesaplanan talep tahminlerinin üzerinde gerçekleşmesi durumunda tersiyer rezervin serbest hale getirilmesi. 2.amaç => Mevcut yönetmelik tanımıyla, tersiyer rezervin yetersiz kalması durumunda tersiyer rezerv oluşturulması. Mevcut durumda, üretim kapasitesini ikili anlaşmalar, Gün Öncesi Piyasası ve Dengeleme Güç Piyasası vasıtasıyla satamamış ve Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği hükümleri uyarınca önceden seçilmiş, devrede olmayan (offline) üretim tesislerinin devreya alınması vasıtasıyla sağlanır

13 Türkiye Elektrik Sistemi nde Yan Hizmetler Yük-Frekans Kontrolü, ENTSO-E Tanımları ve Uygulamaları, Genel Kaynak: ENTSO-E Operation Handbook

14 Türkiye Elektrik Sistemi nde Yan Hizmetler Yük-Frekans Kontrolü, ENTSO-E Tanımları ve Uygulamaları, Genel Kaynak: ENTSO-E Operation Handbook

15 Türkiye Elektrik Sistemi nde Yan Hizmetler Türkiye Elektrik Sistemi nde özel bir anlaşmaya tabi yan hizmetler aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir. (Elektrik Piyasası Şebeke Yönetmeliği Madde Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği) Yük-Frekans Kontrolü (Load-Frequency Control) özelinde, Primer Frekans Kontrolü (Primary Frequency Control, governor action) Sekonder Frekans Kontrolü (Secondary Frequency Control, AGC) Bekleme Yedekleri (Stand-by reserve) Bölgesel Kapasite Kiralama Hizmeti Acil Durum Kontrolü (Emergency Control) özelinde, Anlık Talep Kontrolü (Demand Side Management) Oturan Sistemin Toparlanması (System Restoration and Black-start) Gerilim Kontrolü ve Reaktif Güç Desteği (Volts/VAR Control) özelinde, Üreticilerden Reaktif Güç Desteği Sağlanması (Reaktif Güç Kontrolü) (Reactive Power Support and Voltage Control)

16 Türkiye Elektrik Sistemi nde Yan Hizmetler Acil Durum Kontrolü (Emergency Control) Anlık Talep Kontrolu (Instantaneous Demand Control) (Yan hizmetler yönetmeliğinde tanımlı, anlaģmaya tabi, yan hizmet) Amaç => Mevcut yönetmelik tanımıyla, ani bir üretim-tüketim dengesizliği durumunda primer frekans kontrolüne ek olarak, frekansın düşük frekans rölelerinin çalıştığı seviyeye (49 Hz) düşmesini önlemek, Mevcut durumda, TEİAŞ tarafından düzenlenen ihaleler aracılığıyla belirlenen, elektrik tüketimi ihale ilanında belirtilen seviyenin üzerinde olan, iletim sistemine bağlı gönüllü tüketim tesislerince, TEİAŞ tarafından belirtilecek teknik kriterleri sağlayan ve tüketim tesisi sahibi tüzel kişilerce tesis edilecek Anlık Talep Kontrolu röleleri vasıtasıyla, İhalede belirlenen yük miktarının, Frekansın TEİAŞ tarafından belirlenen frekans kademesine (>49 Hz) düşmesi durumunda atılması vasıtasıyla sağlanır

17 Türkiye Elektrik Sistemi nde Yan Hizmetler Acil Durum Kontrolü (Emergency Control) Anlık Talep Kontrolu (Instantaneous Demand Control) Teknik Kriterler TEİAŞ ın mevcut yönetmeliklerde tanımlı uygulamasına göre bu hizmet, ilgili tüketim tesisinde, belirlenmiş yük/yükler için tesis edilecek Düşük Frekans Yük Atma Röleleri (Underfrequency Load Shedding Relay) vasıtasıyla gerçekleştirilecektir. Bu yan hizmetin yürürlüğe girmesinden önce, ilgili tüketim tesisi için, belirlenmesi gereken ve uygulamaya esas olacak temel parametreler, Yük Atılacak Frekans Seviyesi, İlgili tüketim tesisinde atılacak yük miktarı ve fiderler Yük atımı başlangıcı için maksimum gecikme süresi Yük atımının tamamlanma süresi Yük atımının sürdürüleceği toplam süre (azami 15 dakika) olarak belirtilebilir. Yük Atma Röleleri Teknik Karakteristikleri

18 Türkiye Elektrik Sistemi nde Yan Hizmetler Acil Durum Kontrolü (Emergency Control) Oturan Sistemin Toparlanması na Katılım (Yan hizmetler yönetmeliğinde tanımlı, anlaģmaya tabi, yan hizmet) (System Restoration and Blackstart) Amaç => İletim sisteminin kısmen veya tamamen oturması durumunda, TEİAŞ ın en az kayıpla, mümkün olduğunca hızlı ve güvenli bir şekilde arzı müşterilere tekrar sağlaması Mevcut durumda, Harici bir enerji kaynağına ihtiyaç duymadan devreye alınabilen ve Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği uyarınca imzalanan Yan Hizmet Anlaşmaları nda belirtilen teknik kriterleri sağlayan üretim tesisleri, TEİAŞ tarafından Toparlanma Yeteneği (Blackstart Capability) olan üretim tesisleri olarak belirlenir. Bu tesislerden temin edilen enerji, izole adaların enerjilendirilmesi, müşterilerin beslenmesi, üretim tesislerinin yeniden devreye alınması ve iletim sisteminin tekrardan enterkonnekte yapıya kavuşturulması, için kullanılır

19 Yan Hizmetlerin Uygulama Prensipleri Acil Durum Kontrolü (Emergency Control) Oturan Sistemin Toparlanması (System Restoration and Blackstart Capability) Teknik Kriterler Black start Yeterliliği (Kendiliğinden Toparlanma/ Kalkınma Yeterliliği) Harici bir enerji kaynağından bağımsız devreye girebilme Belirlenen sabit bir süre içerisinde devreye girebilme Ardı Sıra Tam Karanlıktan (Blackout) Toparlanabilme Ada Modu Kararlılığı Blok Yük (Tek basamakta ani yük değişikliği) Kabul Edebilme Yeterliliği Boş Hatların Enerjilendirilmesi ve Reaktif Güç Yeterlilikleri (Line Charging) Emreamadelik Oranı Sistem Toparlanma Süreci Detaylar için, Oguz YILMAZ, Oturan Sistemin Toparlanması (System Restoration) ve Ünitelerin Black start (Kendiliğinden Toparlanma) Yeterlilikleri Teknik Kriterler, Değerlendirmeler ve Test Prosedürleri, 30 Eylül Oguz YILMAZ, İsmail ELMA, «Oturan Sistemin Toparlanması Hizmeti Performans Testleri»,

20 Türkiye Elektrik Sistemi nde Yan Hizmetler Türkiye Elektrik Sistemi nde özel bir anlaşmaya tabi yan hizmetler aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir. (Elektrik Piyasası Şebeke Yönetmeliği Madde Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği) Yük-Frekans Kontrolü (Load-Frequency Control) özelinde, Primer Frekans Kontrolü (Primary Frequency Control, governor action) Sekonder Frekans Kontrolü (Secondary Frequency Control, AGC) Bekleme Yedekleri (Stand-by reserve) Bölgesel Kapasite Kiralama Hizmeti Acil Durum Kontrolü (Emergency Control) özelinde, Anlık Talep Kontrolü (Demand Side Management) Oturan Sistemin Toparlanması (System Restoration and Black-start) Gerilim Kontrolü ve Reaktif Güç Desteği (Volts/VAR Control) özelinde, Üreticilerden Reaktif Güç Desteği Sağlanması (Reaktif Güç Kontrolü) (Reactive Power Support and Voltage Control)

21 Türkiye Elektrik Sistemi nde Yan Hizmetler Gerilim Kontrolü ve Reaktif Güç Desteği- (Volts/VAR Control) Reaktif Güç Kontrolü (Üreticilerden Reaktif Güç Desteği Sağlanması ve Gerilim Kontrolü) (Yan hizmetler yönetmeliğinde tanımlı, anlaģmaya tabi, zorunlu yan hizmet) Amaç => Sistem genelinde optimum gerilim profilinin elde edilerek tüketicilere kaliteli arz sağlanması ve iletim/dağıtım kayıplarının minimize edilmesi Şebeke Yönetmeliği ve Yan Hizmetler Yönetmeliğinde belirtildiği şekilde, İletim sistemine bağlı kurulu gücü 30 MW ve üstünde olan lisanslı tüm üretim tesisleri ve dağıtım sistemine bağlı lisanslı tüm üretim tesislerinin, Aşırı ikazlı olarak 0.85 ve düşük ikazlı olarak 0.95 güç faktörleri arasında ve/veya, bu alanın dışında da, imzalanan yan hizmet anlaşması uyarınca, iletim veya dağıtım sistem işletmecisinin talimatları doğrultusunda reaktif güç kontrolüne katılımları zorunludur. Detaylar ve Genel Değerlendirme için: Oguz Yilmaz, İsmail Elma, «Türkiye Elektrik Sistemi nde Reaktif Güç Desteği Sağlanması ve Gerilim Kontrolü, Reactive Power Support and Voltage Control in Turkish Electric Power System», (ELECO 2012 de sunulmak üzere)

22 Genel BakıĢ Türkiye Elektrik Sistemi nde Yan Hizmetler (Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği) Primer Frekans Kontrolü (Primary Frequency Control, governor action) Sekonder Frekans Kontrolü (Secondary Frequency Control, AGC) Üreticilerden Reaktif Güç Desteği Sağlanması (Reaktif Güç Kontrolü) (Reactive Power Support and Voltage Control) Oturan Sistemin Toparlanması (System Restoration and Black-start) Anlık Talep Kontrolü (Demand Side Management) Bekleme Yedekleri (Stand-by reserves) Bölgesel Kapasite Kiralama Hizmeti Santralların Yan Hizmet Yeterlilikleri Frekans Kontrolü Reaktif Güç Desteği Sağlanması (Reaktif Güç Kontrolü) (Reactive Power Support and Voltage Control) Toparlanma Yeteneği Yan Hizmetlerin Ġzlenmesi ve Denetimi Tübitak Yan Hizmetleri İzleme ve Değerlendirme Yazılımı TEİAŞ Yan Hizmetler Merkezi İzleme ve Kontrol Sistemi

23 Santralların Yan Hizmet Yeterlilikeri Frekans Kontrolü Reaktif Güç Desteği Sağlanması (Reaktif Güç Kontrolü) (Reactive Power Support and Voltage Control) Toparlanma Yeteneği (Black-start capability)

24 Santralların Yan Hizmet Yeterlilikeri Frekans Kontrolü Aktif Güç ve Hız Kontrolü--Temel hız regülatörü (governor) ve ünite kontrol döngüleri Temel Hız/Yük Kontrolü Senkronizasyon öncesi ve sonrası Aktif Güç Kontrolü Sabit güç kontrolü Frekans etkili güç kontrolü SCADA/EMS sistemi AGC fonksiyonu, Haberleşme Protokolleri ve Sinyaller Üniteler arası Yük Dağılımı (Plant Load Control) Kömür Yakıtlı Santrallar Özelinde Ünite Kontrol prensipleri ve İşletme Şekilleri Türbini takip eden kazan kontrolü Kazanı takip eden türbin kontrolü Koordine kontrol Kayar basınç kontrolü Basınç Kontrolü Örnek simülasyonlar

25 Santralların Yan Hizmet Yeterlilikeri Frekans Kontrolü Reaktif Güç Desteği Sağlanması (Reaktif Güç Kontrolü) (Reactive Power Support and Voltage Control) Toparlanma Yeteneği

26 Santralların Yan Hizmet Yeterlilikeri Reaktif Güç Kontrolü (Üreticilerden Reaktif Güç Desteği Sağlanması ve Gerilim Kontrolü) Temel Bilgiler, Yüklenme Eğrisi Detayları Generatör İşletme Şekilleri Gerilim Kontrol Yapıları ve Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Örnek simülasyonlar Reaktif Güç Destek Hizmeti Sağlanmasına Dair Yan Hizmet AnlaĢmaları Teknik Kriterler, Genel İşletme ve Tasarım Detayları Zorunlu Reaktif Güç Destek Miktarları Temel prensipler Uygulama Detayları ve Ayar Konfigürasyonu

27 Örnek bir Yüklenme Eğrisi [Generator Nominal cos phi = 0.90 için] Bu eğri üzerinde MVA < Rated MVA ġebeke yönetmeliğinde, generatör teknik tasarım ve performans Ģartı olarak olarak, 0.85 nominal güç faktörü iģaret edilmektedir. P nominal turbin <= x olması beklenir. y x z Bu eğri üzerinde MVA = Rated MVA Genel olarak Türbin-Generator ikilisi, nominal güç faktörü belirlendikten sonra bu nokta dikkate alınarak seçilir.

28 Santralların Yan Hizmet Yeterlilikeri Reaktif Güç Kontrolü (Üreticilerden Reaktif Güç Desteği Sağlanması ve Gerilim Kontrolü) Generatör ĠĢletme ġekilleri Generator Terminal Gerilimi Kontrolü Generator cos phi (güç faktörü) Kontrolü Generator MVAR (reaktif güç) Kontrolü Line Drop Compensation (Trafo empedansı gerilim düşümünün kısmi kompanse edilmesi) Santral Yüksek Gerilim Barası Gerilim Kontrolü (High Side Voltage Control) Generatör Güç faktörü Kontrolü ve Generatör MVAR Kontolü Prensip olarak, Primer Frekans Kontrolüne katılımı beklenen bir ünitenin frekans değişimine otomatik, oransal, sürdürülen tepki vermesi yerine sabit yük kontrolünde çalışması ile benzer konudur. Bu kontrol yapılarının herhangi bir dış bara gerilim kontrol yapısı olmadan (outer control loop) kullanılması Sistem ĠĢletmecisi tarafından özel bir talimat gelmedikçe, iletim sistemine bağlı ve belirli bir gücün üzerindeki üretim tesislerinde tercih edilmemesi gereken işletme şekilleridir

29 Santralların Yan Hizmet Yeterlilikeri Reaktif Güç Kontrolü (Üreticilerden Reaktif Güç Desteği Sağlanması ve Gerilim Kontrolü) Generatör ĠĢletme ġekilleri Generator Terminal Gerilimi Kontrolü Generator cos phi (güç faktörü) Kontrolü Generator MVAR (reaktif güç) Kontrolü Line Drop Compensation (Trafo empedansı gerilim düģümünün kısmi kompanse edilmesi) Santral Yüksek Gerilim Barası Gerilim Kontrolü (High Side Voltage Control) Generatör Terminal Gerilimi Kontrolü, Line Drop Compensation ve High Side Voltage Control Gerilim Desteği açısından (voltage supporting action) Sistem İşletmecisi tarafından tercih edilecek işletme şekilleri

30 Santralların Yan Hizmet Yeterlilikeri Reaktif Güç Kontrolü (Üreticilerden Reaktif Güç Desteği Sağlanması ve Gerilim Kontrolü) Gerilim Kontrol Yapıları, HSVC Bara Gerilim Kontrolcüsü V/Q Ref Gerilim ya da MVAR Ref. Set Terminal Gerilim Ref. (Arttır/Azalt) AVR G Generator Terminali Q, MVAR Step-Up Trafo Diğer ünitelerin aktif/reaktif yüklenmesi Diğer Üniteler Bara

31 Santralların Yan Hizmet Yeterlilikeri Reaktif Güç Kontrolü (Üreticilerden Reaktif Güç Desteği Sağlanması ve Gerilim Kontrolü) Gerilim Kontrol Yapıları, Operatör Denetimi Bara Gerilim Referans Değeri Varsa, Yükte Kademe Değiştirici Pozisyonu Diğer ünitelerin aktif/reaktif yüklenmesi Kontrol Odası Operatörü V Ref Gerilim ya da MVAR Ref. Set Terminal Gerilim Ref. (Arttır/Azalt) AVR Diğer Üniteler G Generator Terminali Yükte Kademe Değiştirici, operator denetiminde Manual kullanılabileceği, gibi otomatik olarak da Yüksek Gerilim Barasını regüle etmek için Auto da da kullanılabilir Q, MVAR Step-Up Trafo Bara

32 Santralların Yan Hizmet Yeterlilikeri Reaktif Güç Kontrolü (Üreticilerden Reaktif Güç Desteği Sağlanması ve Gerilim Kontrolü) Temel Bilgiler, Yüklenme Eğrisi Detayları Generatör İşletme Şekilleri Gerilim Kontrol Yapıları ve Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Reaktif Güç Destek Hizmeti Sağlanmasına Dair Yan Hizmet AnlaĢmaları Teknik Kriterler, Genel İşletme ve Tasarım Detayları Zorunlu Reaktif Güç Destek Miktarları Temel prensipler Uygulama Detayları ve Ayar Konfigürasyonu

33 Santralların Yan Hizmet Yeterlilikeri Reaktif Güç Kontrolü (Üreticilerden Reaktif Güç Desteği Sağlanması ve Gerilim Kontrolü) Reaktif Güç Desteği Sağlanmasına Dair Yan Hizmet AnlaĢmaları Zorunlu Reaktif Güç Destek Miktarları Üretici, Reaktif Güç Desteği Sağlanmasına Dair Yan Hizmet Anlaşması kapsamında yer alan üretim tesislerinin her bir ünitesinde, ilgili tesisin bağlı olduğu baranın gerilimini, BYTM ve/veya Sistem İşletmecisi tarafından belirlenen set değerinde regüle etmek amacıyla, generatör terminalinde; Zorunlu olarak, o ünitenin nominal gücüne göre, aşırı ikazlı olarak 0.85 güç faktörüne, düşük ikazlı olarak 0.95 güç faktörüne tekabül eden reaktif güç değerlerine, nominal çıkış gücü ve minimum kararlı üretim düzeyleri arasındaki her noktada gerektiğinde ulaşabilir olmasını sağlayacak, Belirtilen bu zorunlu değerlere ulaşıldığı halde, bara geriliminin istenen bara set değerinde regüle edilemediği durumlarda, BYTM veya Sistem İşletmecisi nin gerekmesi halinde vereceği talimatlar doğrultusunda da, o anki işletme koşullarındaki generatör yüklenme eğrisi sınırlarında, reaktif güç destek hizmeti verecektir

34 Santralların Yan Hizmet Yeterlilikeri Reaktif Güç Kontrolü (Üreticilerden Reaktif Güç Desteği Sağlanması ve Gerilim Kontrolü) Reaktif Güç Desteği Sağlanmasına Dair Yan Hizmet AnlaĢmaları Zorunlu Reaktif Güç Destek Miktarları,Genel Prensip (Yakın gelecekte farklı değerlendirmeler olabilir) Q (MVAR) Qmax + Generator Nom. Cosφ =0.85 MKUD P nom. Qmax - Cosφ =

35 Santralların Yan Hizmet Yeterlilikeri Reaktif Güç Kontrolü (Üreticilerden Reaktif Güç Desteği Sağlanması ve Gerilim Kontrolü) Reaktif Güç Desteği Sağlanmasına Dair Yan Hizmet AnlaĢmaları Temel prensipler, Uygulama Detayları ve Konfigürasyon Şebeke gerilim seviyesinin ulaşılabilir maksimum reaktif güç miktarına etkisi Generatör Terminal Gerilimi çalışma aralığı Step-up Trafo kademe değişimi (Yükte ve Yüksüz kademe değişimi gerekliliği, dönemsel/kalıcı/sürekli) Santral elektriksel konfigürasyonu ve iç ihtiyaç bağlantısı Generatör Soğutma Sistemi Detayları (TEWAC, Hydrogen, OV) V/f, OEL, UEL vb. limitleme ve koruma ayar konfigürasyonu Genel değerlendirmeler için: Oguz Yilmaz, İsmail Elma, «Türkiye Elektrik Sistemi nde Reaktif Güç Desteği Sağlanması ve Gerilim Kontrolü, Reactive Power Support and Voltage Control in Turkish Electric Power System», (ELECO 2012 de - sunulmak 35 - üzere)

36 Santralların Yan Hizmet Yeterlilikeri Frekans Kontrolü Reaktif Güç Desteği Sağlanması (Reaktif Güç Kontrolü) (Reactive Power Support and Voltage Control) Toparlanma Yeteneği (System Restoration Black start capability)

37 Santralların Yan Hizmet Yeterlilikeri Oturan Sistemin Toparlanması (System Restoration and Blackstart Capability) Teknik Kriterler Black start Yeterliliği (Kendiliğinden Toparlanma/ Kalkınma Yeterliliği) Harici bir enerji kaynağından bağımsız devreye girebilme Belirlenen sabit bir süre içerisinde devreye girebilme Ardı Sıra Tam Karanlıktan (Blackout) Toparlanabilme Ada Modu Kararlılığı Blok Yük (Tek basamakta ani yük değişikliği) Kabul Edebilme Yeterliliği Boş Hatların Enerjilendirilmesi ve Reaktif Güç Yeterlilikleri (Line Charging) Emreamadelik Oranı

38 Genel BakıĢ Türkiye Elektrik Sistemi nde Yan Hizmetler (Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği) Primer Frekans Kontrolü (Primary Frequency Control, governor action) Sekonder Frekans Kontrolü (Secondary Frequency Control, AGC) Üreticilerden Reaktif Güç Desteği Sağlanması (Reaktif Güç Kontrolü) (Reactive Power Support and Voltage Control) Oturan Sistemin Toparlanması (System Restoration and Black-start) Anlık Talep Kontrolü (Demand Side Management) Bekleme Yedekleri (Stand-by reserves) Bölgesel Kapasite Kiralama Hizmeti Santralların Yan Hizmet Yeterlilikleri Frekans Kontrolü Reaktif Güç Desteği Sağlanması (Reaktif Güç Kontrolü) (Reactive Power Support and Voltage Control) Toparlanma Yeteneği (Black-start capability) Yan Hizmetlerin Ġzlenmesi ve Denetimi Tübitak Yan Hizmetleri İzleme ve Değerlendirme Yazılımı TEİAŞ Yan Hizmetler Merkezi İzleme ve Kontrol Sistemi

39 Yan Hizmetlerin Ġzlenmesi ve Denetimi Tübitak Yan Hizmetlere Katılım Ġzleme ve Değerlendirme Yazılımı TEĠAġ Yan Hizmetler Merkezi Ġzleme ve Kontrol Sistemi için ilk prototip uygulama Üretim Tesislerinden Talep Edilen Veri Kayıt Formatları Frekans Kontrolu ve Reaktif Güç Desteği Yan Hizmetlerinin Ġzlenmesi Matematiksel Modelleme ve Kurallar Yazılım üzerinden örnek gösterimler ve değerlendirmeler, TEĠAġ Yan Hizmetler Merkezi Ġzleme ve Kontrol Sistemi (YHMĠKS) SCADA/EMS DGPYS Santral Veri Kayıt Sistemleri Entegrasyonu Bedel Ödenmesi ve Cezai İşlemler

40 TEġEKKÜRLER

41 TÜRKĠYE ELEKTRĠK SĠSTEMĠ NDE YAN HĠZMETLER ELEKTRĠK ÜRETĠCĠLERĠ DERNEĞĠ ĠÇĠN BĠLGĠLENDĠRME SUNUMU (ÖZET) Oguz Yilmaz received B.S. and M.S. degrees from Middle East Technical University, Turkey, in 2002 and 2006 respectively. Between , he was with Intergen-ENKA 1520 MW Izmir CCPP as a power plant engineer responsible from electrical equipment and turbine control systems. Currently he is working as a Senior Engineer at the Power Systems Department of TUBITAK. (Energy Institute, Ankara) Having worked as project engineer and project leader throughout the projects carried out on behalf of TEIAS for Turkey s Interconnection to European Power System (ENTSO-E), he is leading technical projects for the Ancillary Services Directorate of TEIAS since the successful realization of the ENTSO-E interconnection