EĞİTİM-BÜYÜME İLİŞKİSİ YAZINI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Transkript

1 EĞİTİM-BÜYÜME İLİŞKİSİ YAZINI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Rengin AK * Berna AK BİNGÜL Özet: İktisadi büyüme performansının artırılması özellikle gelişmekte olan ekonomilerde gerek kamuoyunda gerekse de iktisadi yazınında temel tartışma konularından biri olmuştur. İktisadi büyüme performansının artışında uzun yıllar fiziksel sermaye stoku artışı üzerinde durulmuştur. Öte yandan emek ve sermayeye de dikkat çekilmiştir. Beşeri sermaye teorisinin gelişimine katkı yapan çalışmalar bu konuda yeni bir perspektif geliştirmişlerdir. Beşeri sermaye teorisi taraftarlarına göre iktisadi büyüme performansı artışında beşeri sermaye gücüne başat bir rol vermiştir. Eğitim ve sağlık alanındaki nitel ve nicel gelişmeler beşeri sermaye gücünü artıran temel dinamiklerdir. Söz konusu iki değişken ile büyüme performansı ilişkisini araştıran çok sayıda teorik ve ampirik çalışma mevcuttur. Bu çalışmada eğitim-büyüme ilişkisine yönelik araştırmalar üzerinde durulacaktır. Amaç literatüre katkı yapan çalışmaların benzer ve farklı yönlerini ortaya koymaktır. Anahtar Kelimeler: Eğitim, Büyüme, Beşeri Sermaye AN EVALUATION ON THE LITERATURE CONCERNING THE RELATIONSHIP BETWEEN EDUCATION AND GROWTH Abstract: Increasing economic performance of growth especially in developing economies is one of the main subjects of debates not only in public but also in economic literature. In the increase at economic performance growth, increase at physical capital stock has longly been discussed. On the other hand, attention was also drawn on labour and capital. Studies contributing to theory of human capital develop a new perspective in this field. According to the supporters of human capital power, the power of human capital is attributed a significant importance on the increase at economic performance growth. Qualitative and quantitative developments in the fields of education and health are the main dynamics that improve power of human capital. There are various theoretical and empirical researches studying the relationship between aforementioned two variables and growth performance. In this study, the focus will be on the studies concerning the relationship between education and growth. The aim is to put forth similar and different sides of studies that contribute the literature. Key word: Education, Growth, Human Capital Giriş Ekonomik büyümenin temel kaynağını oluşturan beşeri sermaye kavramı, kişinin ya da toplumun sahip olduğu bilgi, beceri, yetenekler, sağlık durumu, toplumsal ilişkilerdeki yeri ve eğitim düzeyi gibi kavramların tümünü ifade etmek için kullanılmaktadır. Beşeri sermaye kavramından ilk bahseden iktisatçılar olarak Adam Simith, J.Stuart Mill ve Alfred Marshall gibi klasik iktisatçılar zikredilmekle beraber bu iktisatçıların görüşleri modern beşeri sermaye kuramını fazla etkilememiştir. Daha sonraları Denison, Schultz ve Becker gibi iktisatçılar Smith in görüşlerinden hareketle beşeri sermaye kuramını geliştirmişlerdir. Denison tarafından yapılan araştırmada eğitimin işgücünün beceri ve üretkenlik kapasitesini geliştirdiği ve bu yolla da milli gelirin artmasına katkıda bulunduğu vurgulanmıştır. Shultz ise Denison la aynı sonuçlara ulaşarak ABD deki büyüme oranının önemli bir bölümünü eğitime olan yatırımlarla açıklamıştır (Kar ve Ağır). Büyüme konusundaki en kapsamlı çalışma biri, Daniel Cohen ve Marcelo Soto tarafından Eylül 2001 de OECD ülkelerini de kapsayan 38 ülke için gerçekleştirilen çalışmadır. 37 Çalışmanın önemli noktalarından birisi, sözü edilen 38 ülke için yeni bir veri setinin oluşturulması ve analizlerde bu setin kullanılmasıdır. Çalışmada esas alınan kaynaklar ise * Yrd. Doç. Dr., Yüzüncü Yıl Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü. Dr., Yüzüncü Yıl Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü. 153

2 Bilgi Ekonomisi OECD eğitim veri tabanı, UNESCO İstatistik Yıllığı tarafından yayımlanan sayımlar veya Ulusal Sayımlar ve doğrudan ülkelerin resmi istatistik kurumlarından elde edilen bilgilerdir. Çalışma sonuçları, sözü edilen 38 ülke için ekonomik büyümenin yaklaşık yüzde 8 inin beşeri sermayeden kaynaklandığını ortaya çıkarmıştır (Türkmen, 2002: 72) yılında Robert Solow tarafından yayınlanan Ekonomik Büyüme Teorisine Bir Katkı isimli makale bugünün ekonomik büyüme kavramının temellerini atması bakımından oldukça önemlidir. Bu makale ve daha sonraki çalışmalar Robert Solow a 1987 Nobel Ekonomi ödülünü getirmiştir (Türkmen, 2002: 64). Solow Büyüme modelinin değişik ülkelere uygulanması ile çıkan sonuçlar ekonomik büyümenin motorunun daha çok yatırım ve işgücü artış hızı olduğu, ancak uzun dönemli sürdürülebilir bir büyüme için teknolojik gelişmenin çok önemli bir etken olduğunu göstermiştir. (Türkmen, 2002: 65). Gregory Mankiw, David Romer ve David Weil 1992 de yayımladıkları makale ile (A Contribution to the Emprics of Economic Growth) Solow Büyüme Modelinin beşeri sermaye değişkenin de dahil edilmesi ile daha iyi, daha anlamlı sonuçlar verebileceğini ortaya koymuşlardır (Türkmen, 2002: 65-66). Beşeri sermaye ile büyüme arasındaki ilişkiye yönelik yapılan ampirik çalışmalar, eğitim alanındaki gelişmelerin teknolojik yenilikler, verimlilik, üretim artışını ve dolayısıyla ekonomik büyümeyi etkilediğini ortaya koymaktadır. Günümüzde beşeri sermaye ile ekonomik büyüme arasındaki teorik ilişkiler, daha çok Lucas (1988), Romer (1990) ve Mankiw vd., (1992) modelleri çerçevesinde ele alınmaktadır. Bunlardan ilk ikisi içsel, diğeri ise dışsal büyüme modeli olarak bilinmektedir. Mankiw vd., (1992) üretim fonksiyonuna dışsal bir değişken olarak beşeri sermayeyi de ekleyerek Solow modelini genişletmiştir (Çetin ve Ecevit, 2010: 167). 1. Eğitim-Büyüme Etkilerinin Kanalları Milletlerin veya toplumların bir kısmının neden zengin, bir kısmının neden fakir sorusu sorulduğundan itibaren ekonomik büyümeye ilişkin görüşler ortaya atılmaya başlanmıştır. İktisat biliminin kurucularından Adam Smith in Ulusların Zenginliği isimli eserinde, eğitim ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin temellerini atan ifadeler yer almaktadır. Smith e göre bireylerin aldıkları eğitim bir harcamayı gerektirir. Yapılan bu harcamalar ve bunun neticesinde elde edilen birikim de sermaye birikiminden başka bir şey değildir ve bu birikimden sadece o birey değil yaşadığı toplumda faydalanır (Serin, 1979; Türkmen, 2002: 63). Ekonomik büyümenin belirleyicileri, literatürde her zaman tartışılan konulardan biri olmuştur. Ekonomik büyüme ile eğitimi ilişkilendiren pek çok teorik çalışma (Uzawa, 1965; Lucas, 1988; Romer, 1986, 1990; Barro, 1991; Barro ve Lee, 1993, 1994; Barro ve Sala-i Martin, 1995) yapılmıştır. Yıllardır yapılan bu çalışmalar, uzun dönem ekonomik büyümeyi açıklamada beşeri sermayenin önemini ortaya koymuştur. Lucas (1988) e göre, sürdürülebilir büyüme beşeri sermaye birikiminin sonucudur ve eğitim ise beşeri sermaye birikimini belirleyen temel unsurdur. Lucas eğitimi, eğitime ayrılan süre ile sayısallaştırmıştır. Romer (1986, 1990) ise, büyümenin yenilikler (innovations) yaratabilen beşeri sermaye varlığına bağlı olduğunu ileri sürmüştür. Neticede yenilikler, teknolojik ilerlemenin ve ekonomik büyümenin önünü açmaktadır. Buna ilaveten literatürde eğitimin, beşeri sermaye birikimini yaratması ve emeğin verimliliğini artırmasının yanı sıra girişimlerin teknolojiyi yakalama hızını ve araştırma verimliliklerini artıran bir taşma etkisi (spill over effect) de yaratacağı belirtilmiştir (Sarı-Soytaş, 2006:181). 154

3 2. Eğitim-Büyüme İlişkisi Yazını 1950 lerde iktisatçılar, ülkenin büyüme oranının bir parçası olarak açıklanan sermayenin değeri ve işin işgücü saati cinsinden ölçülmesi ile işgücü ve sermayedeki artışları hesaplanmıştır. Büyüme sürecinde açıklanmayan katma değer (residual) önce teknolojiye bağlanmıştır (Solo, 1957). Ancak daha sonra bu genel kavram, sermayenin niteliğindeki gelişmeyi (Denison, 1962; Griliches ve Jorgenson, 1964) ve insana yapılan yatırımı (Schultz, 1959, 1961) içerecek biçimde yeniden tanımlanmıştır. Bir dizi öncü çalışmalarda Schultz, eğitim harcamalarının öncelikle tüketim olarak ele alınmayacağını, fiziksel ürünün ortaya çıkarılmasında işgücünün yeterliliğini artırdığından, bir yatırım harcaması olarak ele alınması gerektiğini ileri sürmüştür. Bundan dolayı örgün eğitim, insana yapılan bir yatırım ve işçi başına düşen üretimi artırması bakımından, ekonomik hasıla ile ilgili bir yatırım olarak düşünülmüştür (Carnoy, 486). Savaş sonrası Amerika Birleşik devletleri ekonomisinde, belli bir nedene dayanarak açıklanamayan büyümeyi hesaplamak amacıyla, Denison (1962) insan sermayesi ve diğer üretim faktörlerine yapılan yatırımın, ekonomik getirisini (economic return) bulmak üzere yatırım standartlarına başvurmuştur. Denison, eğitim harcamalarının istihdam edilmiş kişi başına büyüme oranının önemli bir kısmını açıkladığını ileri sürmüştür. Bu oranlar arasında %23, arasında ise %42 olarak bulunmuştur. Oysa her iki dönemde de istihdam edilmiş kişi başına sermaye artışının sırasıyla %29 ve %9 olarak gerçekleştiği bulunmuştur. Denison ek eğitimin, özellikle hızlı fiziksel sermaye artışının olduğu döneminde, ABD nin fiziksel büyümesinde anlamlı bir rol oynadığı sonucuna varmıştır (Carnoy, 486). Eğitimin ekonomik büyümeye katkısı, 1960 ların başında büyümeyi hesaplama yöntemi ile yapılan çalışmalar, ekonomik büyümede artışın önemli bir bölümünün işgücündeki eğitim düzeyinin artışından kaynaklandığını ortaya koymuştur. Çeşitli ülkeler üzerinde yapılan çalışmalar oranları değişmekle birlikte, eğitimin ekonomik büyümeye anlamlı katkısının olduğunu ortaya koymuştur. Örneğin; İngiltere de %7, Belçika da %14, ABD de %15, Arjantin de %16 ve Kanada da ise bu oran %25 e ulaşmaktadır (OECD, 2005; Çakmak, 2008:35). Eğitimin ekonomik büyümeye katkısı konusunda, diğer bir tartışma gelir ve verimlilik üzerinedir. Daha fazla eğitimin bireyin daha fazla gelir elde etmesini sağlaması, onun işinde daha verimli olduğunu gösterir mi? Vaizey ve diğerleri (1961) bireylerin eğitimi bir yatırım olarak gördüklerini ve daha fazla eğitim gördüklerinde daha fazla gelir elde edeceklerini düşündüklerine inanmaktadırlar. Fakat bu yazarlara göre, daha fazla eğitim toplam üretimde artışa neden olmayabilir. Marjinal ürünleri eşit bile olsa, daha fazla eğitim görenlere yüksek gelir, daha az eğitim görenlere düşük gelir verilerek, eğitim aracılığıyla gelir dağılımı sağlanabilmektedir. Modelde, toplumun eğitime daha fazla yatırım yapması, işgücünün daha fazla üretimde bulunacağı anlamına gelmemektedir. Ayrıca işgücünün üretimde alacağı pay, yatırımın bireyler ve kümeler arasındaki dağılımına bağlıdır. Kısaca ortalama eğitim düzeyinin daha yüksek olması, kişi başına ortalama gelirin daha yüksek olmasına yol açmamaktadır (Carnoy, 490). Eğitimi insan sermayesi olarak inceleyen deneysel çalışmaların ilgilendiği diğer bir konu, eğitim maliyeti ile (yatırımı) verimlilik (gelir artışı) arasındaki ilişkilerdir. Bu çalışmalarda verimlilik, ekonomideki diğer yatırımlara bağlı olarak, eğitim harcamalarının değerini gösteren bir olgu olarak ele alınmıştır. ABD nde Hansen (1963), Becker (1964) ve Hanock (1967), İngilterede Blaug (1967), Meksika da ve diğer Latin Amerika ülkelerinde (Carnoy (1967a, 1967b) tarafından yapılan çalışmalar, bir yatırım olarak eğitimin getiri oranının büyük ölçüde fiziksel sermayeye yapılan yatırıma benzediğini göstermiştir. Ancak Gounden, 155

4 Bilgi Ekonomisi Hindistan için elde ettiği verileri çözümlemiş ve bu ülkede fiziksel sermayenin eğitimden daha yararlı bir yatırım olduğu sonucuna varmıştır. Bununla birlikte bu çalışmalar, farklı eğitim düzeyindeki bireylerin gelir farklılıklarından hareket ederek, eğitimin ekonomik değerini kestirmeye yönelik sonuçlar elde etmeye çalışmışlardır. Adı geçen çalışmalarda, eğitimin ekonomik değeri salt bireyler açısından değil, ekonominin tümü için açıklanmaya çalışılmıştır. Bu iktisatçılar, bir ülkede eğitim düzeyinin yükselmesiyle, toplam üretim düzeyinin artacağını savunmaktadırlar. Böylece eğitime yatırılan her ek doların, pesonun ve rupinin koşut olarak milli geliri de artıracağı ileri sürülmüştür (Carnoy, 487). Büyüme iktisatçılar arasında 1960 lı yıllarda canlı bir araştırma alanı olmuş, ancak öne sürülen kuramların dünyada gözlemlenen gelişmeleri yeterince açıklayamaması ve yeni açıklama biçimlerinin ortaya çıkmaması nedeniyle konuya duyulan ilgi azalmıştı. Büyüme son yirmi yılda iktisatçılar arasında cazip bir araştırma alanı olarak tekrar öne çıktı (Pamuk, 2007: 5). Günümüze kadar yapılan birçok çalışma eğitimdeki gelişmenin büyümeye olan pozitif etkisine dair olumlu pek çok sonuç vermiştir. Beşeri sermayenin ekonomik büyümeye katkısı Adam Smith in çalışmalarına kadar dayandırılsa da 1960 larda Schultz (1961) ve Denison (1962) un yaptığı çalışmalar işgücünün beceri ve üretim kapasitesinde artış temin edilmesi suretiyle eğitimin milli gelir artışına doğrudan katkı yaptığını göstermiştir. Denison (1979) Amerika da döneminde istihdam edilen nüfus başına GSMH artışının beşte birinin işgücünün eğitim göstergelerindeki artışa bağlanabileceğini göstermiştir. Benzer şekilde, Jorgenson ve Fraumeni(1993) Amerika da döneminde ekonomik büyümenin dörtte birinin işgücünün eğitim göstergelerindeki artışa bağlanabileceğini ortaya koymuşlardır (Türkmen, 2002: 69). Eğitim yatırımlarının geri dönüş oranlarının güzel örneklerinden biri de tarım sektöründeki verimlilik artışıdır. Lau ve Jamison (1982) yaptıkları çalışmada, diğer değişkenler aynı olduğunda, çiftçilerin dört yıllık ilave eğitimlerinin fiziki tarımsal çıktıları yaklaşık yüzde 10 artırdığını tespit etmişlerdir. Yine benzer bir çalışma sonucu, bir yıllık ilave bir eğitim süresinin GSYİH ya yüzde 3 lük bir katkı yaptığı sonucuna varmışlardır. Yukarıda sayılan ilkelerden ve örneklerden hareketle, ekonomik büyümenin temelinde fiziksel yatırımlardan ziyade, teknolojik yatırımlar, ARGE faaliyetleri için ayrılan kaynaklar gibi insan kaynaklarının geliştirilmesine yönelik yatırımların olduğunu varsayan ve 1990lı yıllardan itibaren gittikçe daha çok kabul görmeye başlayan içsel büyüme (endogenous growth) modellerinin hareket noktası da: beşeri sermaye ve bir kez üretildikten sonra kullanılırken ek bir maliyete katlanılması gerekmeyen bilgidir. (Türkmen, 2002: 3). Gylfason çalışmasında, milli kaynaklar, ekonomik büyüme ve eğitim arasındaki ilişkiyi açıklamaya çalışmıştır. Çalışmasının önemli bulgularından birincisi; milli kaynakların GSMH ya yüzdesinde on puanlık bir artışın kişi başına büyüme oranında yüzde birlik bir azalmaya yol açtığı sonucudur. 86 ülkeyi içeren çalışmasında, ortaöğretim seviyesindeki okullaşma oranındaki yüzde 40 lık bir artışın ise, yıllık kişi başına GSMH büyümesine yüzde bir lik bir katkı yaptığı sonucuna ulaşmıştır. Özet olarak Gylfason un çalışmasına göre (Türkmen, 2002: 72); Ekonomik büyüme milli kaynakların oranı ile ters orantılıdır. Eğitim göstergelerinin hepsi de milli kaynakların çokluğu ile ters orantılıdır. Ekonomik büyüme ile eğitim arasında pozitif bir ilişki vardır. Denison tarafından yapılan çalışmalar Büyüme Muhasebesi (growth accounting) metodunu kullanırken Schultz ve arkadaşları beşeri sermaye için geri dönüş oranlarını kullanmışlardır (Türkmen, 2002: 69). Büyüme muhasebesi yaklaşımına alternatif olarak Schultz ve arkadaşlarının eğitim-ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi ölçmek için kullandıkları beşeri 156

5 sermaye için geri dönüş oranları çalışmaları da benzer sonuçlar vermiştir (Türkmen, 2002: 70). Üretim için bilgi (teknoloji) ve işgücünün niteliği (beşeri sermaye) ile büyüme arasındaki ilişki iktisatçılar tarafından da gittikçe artan oranda ilgi ve itibar görmeye başladı. Geçmişte R. Solow, T. Schultz, G. Becker, R: Lucas, P. Romer gibi birçok tanınmış iktisatçı eğitimbeşeri sermaye-teknolojik yenilikler gibi konuları değişik açılardan inceleyip hem iktisat kuramına doğrudan katkıda bulunmuş hem de birçok araştırmacıya örnek olup bu konularda katkıların artmasını sağlamışlardı. Teknolojik yenilikler ve nitelikli emek (beşeri sermaye) kavramları artık iktisadi kuramların özellikle de büyüme kuramının ayrılmaz unsurları oldular (Gürak, 2006:1). Türkiye ekonomisi özelinde beşeri sermaye ekonomik büyüme konusu incelendiğinde, çalışmaların çoğunda beşeri sermaye unsuru olarak yine eğitimin kullanıldığı görülmektedir. Türkiye nin iktisadi büyüme hızını daha yukarılara çekebilme konusundaki en önemli eksikliği eğitimdir. Büyüme üzerinde çalışan iktisatçılar eğitim ya da beşeri sermayenin iktisadi büyüme sürecinde çok önemli rol oynadığı üzerinde birleşmektedir. Ucuz emeğe dayalı bir üretim yapısından daha ileri teknolojiler kullanan, daha yüksek katma değer sağlayan bir yapıya geçebilmek için, daha yüksek becerilere sahip bir işgücü olmazsa olmaz önkoşul olarak ortaya çıkmaktadır (Pamuk, 2007:22) arası dönemde Türkiye deki işgücünün eğitimi ile ilgili verilerin çok düşük bir değerden başlaması ve yıl bazında artışın çok büyük olmamasına rağmen, yüzde olarak büyük bir rakam ifade ediyor olması(eşik değeri) sebebiyle iyimser bir tahmin olarak görünmekte ise de netice itibariyle hemen her ülke için olduğu gibi, Türkiye için de ekonomik kalkınma ile eğitim arasında pozitif bir ilişkinin varlığı ortaya çıkmaktadır. Bu rakamın yüksekliği Türkiye nin sürdürülebilir bir ekonomik büyüme için üretim faktörleri arasında eğitimi öncelikli olarak değerlendirmesi gerektiğini göstermektedir (Türkmen, 2002: 103). Hanushek ve Wößmann (2007) çalışmalarında eğitim ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki kısaca şu şekilde özetlenmektedir: İnsanların bildikleri vasıtasıyla ölçülen eğitim seviyelerinin bireysel kazanç, gelir dağılımı ve ekonomik büyüme üzerine güçlü etkileri mevcuttur. Gelişen ülkelerde eğitimin niteliği, çok karamsar bir tablo oluşturur bir şekilde (okul kayıtları ve edinimde) eğitimin niceliğinden daha kötü bir durumdadır. Okullara sadece kaynak kazandırmak, eğitim niteliği temel değişimleri meydana getireceği için, tek başına başarılı olmaya yetmeyecektir Gary Becker a Göre Eğitim-Büyüme İlişkisi Gary Becker ve arkadaşları tarafından ortaya atılan beşeri sermaye teorisine en önemli katkılar, içsel büyüme modelleri teorisyenlerinden gelmiştir. Romer ve Lucas olmak üzere içsel büyüme modelleri incelendiğinde, beşeri sermaye ile ekonomik büyüme ilişkisinin açıklanmasında genelde eğitim unsurlarının yer aldığı görülecektir. Nitekim, bu modelleri baz alan ampirik çalışmaların önemli bir kısmında yine eğitim ile ekonomik büyüme ilişkisi üzerinde durulmaktadır (Çetin ve Ecevit, 2010: 179) Lucas a Göre Eğitim-Büyüme İlişkisi Nobel ödüllü Lucas 1988 yılında büyümeyi içsel bir etken olan beşeri sermaye üzerine inşa edilmiş bir modelle açıklamaya çalıştı. Ancak, Lucas'ın da itiraf ettiği gibi, oluşturmaya çalıştığı büyüme kuramı mekanik model enteraktif robotlardan oluşan yapay bir dünyayı yansıtıyordu (1988). Her şey öylesine hesaplanabilir/ölçülebilirdi ki istendiği zaman modeli 157

6 Bilgi Ekonomisi bilgisayar ortamında test edebilmek mümkündü. Bu nedenle Lucas, modeline mekanik yakıştırmasını yapar ama buna rağmen böyle bir modelin gerçek olguları yansıtabildiğini savunur. Lucas a göre eğitim ve yaparak öğrenme yoluyla elde edilen beşeri sermaye (emeğin niteliğinin artması) yeni teknolojilere alternatif veya en azından tamamlayıcı büyümenin motoru olmalıydı (Lucas, 1988:17; Gürak, 2009:109). Lucas Büyüme Modelinde beşeri sermaye tek tek kişilerin üretim sürecine katkılarını artırmakla sınırlı kalmayıp, dışsallık yaratmak yoluyla tüm çalışanların verimlerini arttırmaktadır. Böyle bir modelin öngörüsü ise eğitimin (beşeri sermayenin) işgücünün üretime katkısının daha da etkin hale gelmesidir. Diğer bir ifadeyle, eğitim etkili işgücü düzeyini arttırmakta ve üretim fonksiyonunda işgücünün üretim (çıktı) esnekliğini büyütmektedir (Türkmen, 2002: 67). Lucas ın (1988) modelinde beşeri sermayeye yapılan özel yatırımlar, ekonomik büyümenin motoru niteliğindedir. Modelde bireylerin toplam zamanlarını çalışma ve eğitim faaliyeti olarak nasıl tahsis ettikleri sorgulanmaktadır. Ekonomik büyüme durağan durum dengesinde ilerlemekte ve nüfus artış hızı sıfır olsa da, büyüme oranları sabit ve pozitiftir. Lucas modelinde beşeri sermaye üretim fonksiyonu, beşeri sermaye stokunun oluşturma sürecinde doğrusaldır. Yani beşeri sermaye üreten sektördeki marjinal verimlilik, hem zamana hem de beşeri sermaye edinme düzeyine göre sabittir. Wansink, Lucas ın bu yaklaşımına, Schultz (1960) ve Becker (1964) yaklaşımlarını dikkate alarak karşı çıkmaktadır. Eğitimin sabit marjinal getirisi, eğitim girdilerini kısıtlamaktan öte, eğitime ayrılan zamanı kısıtlayıcı etkiler yaratır. Bu nedenle bireyleri ya da hanehalkını sınırsız zaman ufkunda ele alan modellerde doğrusallık beşeri sermaye birikim kararlarını açıklamada yetersiz kalmaktadır. Wansink in modelinde ise bu durum zamanın eğitim, AR-GE faaliyetleri ve üretim sektörlerinde çalışma arasında tahsis kararlarını içselleştiren bir yaklaşımla aşılmaya çalışılmaktadır. Modeldeki tüm sektörlerde üreticiler, ölçeğe göre azalarak artan üretim fonksiyonuyla karşı karşıyadır. Ekonomik büyüme sürecinde tüm değişkenler aynı sabit hızla büyümekte ve sektörlerarası zaman tahsisatı değişmemektedir. Modelin optimal kontrol teorisiyle çözümlenen sonucunda, değişkenlerin alacağı değerlere göre farklı yaklaşımlar üretilmiştir (Sanlı, 1998:104). Lucas a vardığı sonuçlara göre (Gürak, 2009:116): Başlangıçta fakir olan ülkelerin göreceli fakirliği devam edecektir. Uzun dönem büyüme hızı tüm ülkelerde aynı olacaktır. Uzun dönem gelir/refah dağılımı tam anlamıyla istikrarlı olacaktır. Lucas ın belki de en kritik hatası (zihinsel-) emek, teknolojik yenilik ve ürünler arasında bir ilişki kuramamasıdır. Modelinde yeni ürünler vardır; ama fiziksel mallar yoktur. Bu durumda, teknoloji veri olduğuna göre yeni ürünler yeni teknolojiler sayesinde üretilmemektedir. O zaman yeni ürünler nereden gelmektedirler? Eğitim olmadığına ve beşeri sermaye birikimi yeni ürünler ortaya çıktıktan sonra yaparak-öğrenme yöntemiyle artmaya başladığına göre yeni ürünlerin kaynağı beşeri sermaye olamaz. (Gürak, 2009:116). Aslında beşeri sermaye ile teknolojik yenilikler, sermaye malları ve büyüme arasında doğrudan ve organik bir ilişki vardır. Daha açıkçası teknolojik yenilikler içeren ürünlerin ve uzun dönem büyümenin kaynağı beşeri sermaye diye bilinen çalışanın bilgi-beceri ve deneyimleridir. Tüm eksiklerine karsın Lucas'ın son modeline göre beşeri sermaye (emeğin niteliği) büyümenin tek girdisi ve nedenidir. (Gürak, 2009:116) Neo-Klasik e Göre Eğitim-Büyüme ilişkisi İçsel büyüme literatürü, beşeri sermayenin ekonomik büyüme modellerine nasıl dahil edileceği konusunda iki temel yaklaşım belirlemiştir. Bunlardan ilki, büyümenin motoru 158

7 olarak beşeri sermaye birikimini kabul eden Lucas (1988) modelidir. Diğeri ise Romer (1990) modeli olup, yenilik süreci ve teknolojiye adapte olmada beşeri sermaye stokunun rolü üzerinde durmaktadır (Çetin ve Ecevit, 2010: 168) li yıllarda Solow (1956) ve Swan (1956) iki ayrı makalede sonradan Neo-Klasik büyüme teorisi olarak adlandırılacak olan yeni bir büyüme teorisini oraya attılar. Yeni modelde Harrod-Domar ın kullandığı sabit oranlar varsayımı atılarak yerine standart Neoklasik üretim fonksiyonu (ölçeğe göre sabit getirili ) konulmuştu. Bu üretim fonksiyonunda, öncekinin aksine, sermayenin marjinal verimi sabit değildi. Buna karşılık Harrod-Domar ın kullandığı çarpan varsayımı korunuyordu, yani tüketim ve dolayısı ile tasarrufun gelirin sabit bir bölümü olduğu kabul edilmişti (Yülek, 1997: 5). Neo-Klasik Büyüme Teorisinin çıkış noktasını Solow (1956) ve Swan (1956) ın çalışmaları oluşturmakta ve teori şu varsayımlara dayanmaktadır (Kibritçioğlu, 1998: ): (Kar ve Ağır). Modelde ölçeğe göre getiriler sabittir (azalan verimlere dayalı). Sermayenin marjinal verimliliği azalmaktadır. Bağımsız bir yatırım fonksiyonu bulunmaktadır. Faktörler arası ikame olanaklıdır. Nüfus dışsal olarak belirlenen sabit bir hızla büyümektedir. Devlete ekonomik hayatta sınırlı bir rol verilmiştir Neo-Klasik büyüme kuramı literatüre uzun süre hakim olmuş fakat ülkelerin gelişmişlik düzeylerindeki farklılığı açıklamakta yetersiz kalmıştır lerin ikinci yarısında geliştirilen ve büyüme literatürüne önemli katkı yapan içsel (yeni) büyüme modelleri teorik ve uygulamalı iktisatçıları derinden etkilemiştir (Kar ve Ağır). Neo-Klasik modeller genellikle sermaye birikimine dayalı büyüme modelleridir. Bu sebeple, teknolojik ilerleme, Neo-Klasik büyüme teorilerinin önemli bir parçası olmasına rağmen modellenememekte, dolayısıyla ülkeler arasındaki teknolojik ilerlemenin farklılığı bu modellerle açıklanamamaktadır (Türkmen, 2002: 66). Ekonomilerin büyümesinin alt bileşenlerinden birisi, belki de ekonominin motoru olan teknolojik gelişmenin nelere dayandığı sorusuna aranan cevaplar İçsel Büyüme teorilerinin (Endogenous Growth Theories) geliştirilmesinde hareket noktasını teşkil etmişlerdir (Türkmen, 2002: 66) P.Romer e Göre Eğitim Büyüme İlişkisi Geleneksel iktisat kuramlarının varsaydığı ama iktisatçıların dışlaması mümkün olmayan gerçeklerden biri teknolojinin, herkes tarafından istendiği zaman rahatlıkla ulaşabilir ve sınırsız kullanabilir olmadığıdır. Birçok çağdaş iktisatçı bunun farkındadır. Örneğin, P. Romer e (1990) gore teknolojinin birileri tarafından kullanımı, diğerlerinin kullanabileceği miktarı azaltmaz. Bu nedenle teknoloji, herkes tarafından sınırsız olarak kullanılabilmesi mümkün (non-rival) bir maldır. Bir kez üretildikten sonra tekrar kullanımının marjinal maliyeti ise sıfırdır. Ama diyor Romer, teknolojiye erişim patent yasalarıyla kısmen engellenebilir (partially excludable) (Gürak, 2009: 21). Paul Romer ve onun gibi düşünenlerin görüşlerinin birincisi olan teknolojinin sınırsız kullanılabilme özelliği olduğuna katılmamak mümkün değil. Sonuçta teknoloji üretimle ilgili bir bilgi kümesidir. Bu bilginin paylaşılması, tüm bilgiler için geçerli olduğu gibi, toplam bilgi birikiminin artmasına katkı sağlar. Çünkü bilgi, paylaşıldıkça artma potansiyeline 159

8 Bilgi Ekonomisi sahiptir. Yüz kişiden oluşan bir topluma kıyasla, aynı eğitim düzeyine ve altyapı olanaklarına sahip bin kişiden oluşan bir toplumun bilgi birikimine potansiyel katkısı çok daha yüksek olur (Gürak, 2009: 21). David Romer in 1990 da Endogenous Technological Change isimli eserinde geliştirdiği modelde teknolojik gelişme araştırma-geliştirme harcamaları ile ilişkilendirilmektedir. Ancak, beşeri sermaye değişkeninin dikkate alındığı, içsel büyüme teorilerinin belki de en çok tanınanı Robert E. Lucas, Jr. tarafından 1988 te geliştirilen modeldir (Türkmen, 2002: 66) li yılların sonunda hızlanan küreselleşme süreci ve gelişmiş ülkelerin bilgi toplumu aşamasına geçmesiyle birlikte insan sermayesi bilgi ve teknolojik ilerlemenin temel üreticisi ve kullanıcısı olarak ön plana çıkmaya başlamıştır (Gundlach, 1991: 7). Lucas, Nelson- Phelps, Benhabib-Spiegel ve Coe-Helpman-Hoffmaister gibi içsel büyüme teorisyenleri, insandan ziyade insan niteliklerini ekonomik kalkınmanın motoru olarak kabul etmişler ve dünyadaki gelişme farklılıklarının artmasında ülke ve bölgelerin sahip olduğu insanın niteliğinin önemine işaret etmişlerdir (Yapraklı, 358). 3. Eğitim- İşgücü İlişkisi Bireylerin işgücü etkinliği, eğitim yatırımları yapılarak artırılabilir. İşgücü etkinliğinin gerekli bir minimum ve elde edilebilecek bir maksimum aralığı vardır ve bu sınırlar işgücü piyasası ile teknolojik gelişmeye bağlıdır. Maksimum etkinlik düzeyindeki bir artış, eğitimlerini yeni tamamlayarak çalışmaya başlayan bireylerin etkinlik düzeylerinin, halen çalışmakta olan bireylerin etkinlik düzeylerinden daha yüksek olmasına yol açar. Bunun arkasında yatan neden, teknolojik gelişmedir. Teknolojik gelişme hem toplam etkinlik düzeyini hem de eğitim gören bireylerin etkinlik düzeylerini yükseltecek etkiler yaratmaktadır (Sanlı, 1998: 98). Bütün ülkelerin ekonomik politikalarının en belirgin amaçlarından biri ekonomik büyümedir. Bazı ekonomik göstergelerdeki artışları ifade eden ekonomik büyüme, genellikle bir ülke ekonomisinin belirli bir yılda üretmiş olduğu mal ve hizmetlerin parasal toplamı olan gayri safi milli hasıla (GSMH) ile ölçülür. Böylece ekonomik büyümenin ölçütü bir ülke ekonomisinin meydana getirdiği üretim (mal ve hizmetler) miktarıdır ki buna o ülke ekonomisinin çıktısı da denilir (Sarıaslan:215). Nitekim Neo- Klasik ekonomik büyüme modeli çerçevesinde ABD ekonomisini konu edinen araştırmalarında (ayrı yöntemlerle de olsa) Schultz ve Denison Amerikan ekonomisindeki büyüme oranının yaklaşık üçte ikisinin belli başlı olarak bilinen üretim faktörlerindeki (emek ve sermaye) artışlarla açıklanamayacağını ve ekonomik büyümedeki bu artık faktörün göz önüne alınamayan başka üretim faktörlerinin sonucu olması gerektiği sonucuna varmışlardır (Schultz, 1961:54-55; Denison, 1962: 67-79). Ekonomi yazınında bilinen üretim üretim faktörleri ile açıklanamayan bu ekonomik büyüme oranına artık faktör denir. Bir görüşe göre artık faktör ekonomistlerin üretim süreci konusundaki bilgisizliğinin bir ölçütüdür. Bir görüşe göre de nedeni açıklanamayan artık faktör teknik ilerleme nin bir sonucudur. Bu görüş bugün en çok benimsenen ve taraf bulandır (Sarıaslan:218). Ekonomik büyümenin üretim sürecine giren üretim faktörlerince açıklanmayan artık faktörü kapsayan teknik ilerlemenin bir çok boyutları vardır. Bu boyutlardan biri emekle bütünleşen eğitimdir (Sarıaslan:219). Bu noktada şöyle bir soru yöneltilebilir: Acaba eğitimin bu açıklanmayan artık faktör içindeki hissesi nedir? Bu soruyu aşağıdaki araştırmalar şöyle yanıtlar (Sarıaslan: 219). ABD ekonomisinin dönemindeki büyümesini inceleyen Schultz, bu dönemde ABD ekonomisindeki büyüme oranının yaklaşık üçte ikisinin üretim sürecine giren üretim faktörlerince açıklanmadığını ve bu artık faktör içinde de eğitim hissesinin %36 ile %70 arasında olduğunu bulmuştur (Schultz: 1961: 16 17). ABD ekonomisinin aynı dönemdeki 160

9 ( ) büyümesini Cobb-Douglas üretim fonksiyonunu kullanarak inceleyen Denison de bu dönemde sağlanan milli gelirdeki büyüme oranının yaklaşık üçte ikisinin üretime giren üretim faktörlerince açıklanmayan artık faktör ve eğitimin toplam ekonomik büyüme oranı içindeki hissesinin %23 olduğunu bulmuştur. Denison bu araştırmasında işgücünün artan eğitim düzeyini üretim fonksiyonunda insan sermayesi adı altında ayrı bir üretim faktörü olarak ele almıştır. Aynı araştırmanın sonucuna göre fiziksel sermayenin toplam ekonomik büyümeye katkısı %15 tir. Demek ki Denison ın bulgularına göre eğitimin toplam milli gelire katkısı fiziksel sermayenin katkısından daha fazladır (Denison, 1962: 68). (Sarıaslan, 220). Görüldüğü gibi Schultz ve Denison ın araştırmaları eğitimin ekonomik büyümeye olan katkısını sayısal olarak ölçmeyi amaç edinmişlerdir (Sarıaslan, 220). Eğitimin ekonomik büyümeye olan katkısını sayısal olarak bulmayı amaç edinen araştırmalardan başka, birçok araştırma da ekonomik büyüme ile eğitim arasındaki ilişkiyi (correlation) bulmaya yönelmişlerdir. Eğitim ekonomisi yazınında isim yapmış olan bu araştırmalardan bazılarının bulguları aşağıda verilmiştir (Sarıaslan, ); Bowman ve Anderson 85 ülkede 1950 deki okur-yazarlık oranı ile 1955 deki kişi başına GSMH yı göz önüne alarak yaptıkları uluslar arası karşılaştırmalarında ekonomik büyüme ile okur yazarlık oranı arasında çok kuvvetli bir ilişki bulunduğunu ve bu ülkelerin göz önüne alınan ölçütler açısından rahatlıkla üç kümeye ayrılabileceği saptamışlardır (Blaug, 1972: 62 63). Bunlar: Okur-yazarlık oranının %40 ının altında ve kişi başına GSMH nın 300 doları geçmediği 32 yoksul ülke. Okur-yazarlık oranının % arasında değiştiği ve okur- yazarlık ile kişi başına GSMH arasında bir ilişki olmayan 27 ülke. Okur-yazarlık oranının % 70 in üstünde ve kişi başına GSMH nın 500 dolardan fazla olduğu 24 varlıklı ülke (Okur-yazarlık oranının % 90 ın üzerinde olduğu çok varlıklı 21 ülke dahil). Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere ve Fransa gibi gelişmiş ülkelerin tarihi ekonomik gelişim sürecini inceleyen Anderson a göre %40 lık bir okur-yazarlık oranı, ekonomik kalkınmanın başlayabilmesi için ilk basamaktır (Blaug, 1972: 64). Başka bir araştırmacı Kaser, 12 endüstrileşmiş ülkenin dönemindeki ekonomik büyümesini kapsayan araşrırması sonucunda, okullaşma oranının yüksek olduğu yılları izleyen on yıllık dönemde ekonomik büyüme oranının daha yüksek olduğunu bulmuştur (Robinson and Vaizey, 1966: ). Harbison ve Myers de 75 ülkenin 1960 lardaki orta ve yükseköğretimdeki okullaşma oranlarını göz önüne alarak geliştirdikleri İnsan kaynağı Gelişim Düzeyleri İndeksi ile kişi başına GSMH arasında yüksek ilişki (r =0.789) olduğunu bulmuşlardır (Harbison and Myers, 1964: 23 48). Yine anılan araştırmaların belirttiği gibi bu faktörlerden biri olan eğitim, ekonomik büyümenin vazgeçilmez önemli bir faktörüdür. O denli ki, eğitimin ekonomik büyümeye katkısı birçok durumlarda fiziksel sermayenin katkısından fazladır. O halde bir ülkede eğitim hizmetleri için yapılan harcamalar, o ülke ekonomisinin büyümesi için yapılan yatırımlardır. Eğitim hizmetlerinden yararlanan bireyler ise böylece kendileri ile bütünleşmiş bir sermaye oluşturmaktadırlar. Buna eğitim ekonomisi yazınında insan sermayesi denilir (Sarıaslan, 222). Genel eğitim düzeyi ile iktisadi büyüme arasındaki ilişkileri araştıran istisnasız tüm çalışmalarda ortaya çıkan önemli bir sonuç, genel eğitim düzeyi yükseldikçe kişi başı reel gelir düzeyi ve büyüme oranının arttığı yönündedir. Bunun yanısıra, hizmet içi eğitim ve 161

10 Bilgi Ekonomisi mesleki-teknik eğitim düzeyi yükseldikçe işgücü verimliliği artmakta, bu da reel gelir düzeyini olumlu yönde etkilemektedir. Esasen, eğitime yönelik yapılan her türlü faaliyet, ölçeğe göre artan getiriler kapsamında yer almaktadır ki, bu da iktisadi büyüme üzerinde sürekli olumlu etki yaratan bir unsurdur (TEK, 2003: 17). Ülkelerin eğitim düzeyinin yükseltilmesinin yarattığı çok önemli bir etki ise, gelişmiş ülkelerde ortaya çıkan yeni teknolojilere erişimi kolaylaştırması ve teknoloji transferi ile dışarıdan elde edilen açık bilginin algılanması, özümsenmesi ve geliştirilmesinin ötesinde, örtük bilginin deşifre edilmesinde ve yeni yaratıcı fikirlerle buluşların ortaya çıkarılmasında oynadığı olumlu roldür (TEK, 2003: 17). İnsana yatırım esasen üç alanı kapsamaktadır. Bunlar, eğitim, sağlık ve beslenmedir. Bu üç alana yapılan harcamaların dengeli bir şekilde gerçekleşmesi durumunda insan kaynağından gerektiği şekilde yararlanmak mümkün olabilmektedir (Savaş, 1995:256). Ferdin refahının ve fert başına düşen milli gelirin arttırılması için sosyal ve ekonomik amaçlı yatırımlardan faydalandırma hedeflerine varılabilmesinde üretim faktörlerinden ve özellikle emekten faydalanılabilmesi, emeğin kalitesinin yükseltilmesi, eğitim ile ekonomiyi buluşturan noktalardır (Erkal, 1999:127; Özpolat ve Yıldırım, 2009:5). Eğitimin ekonomik büyüme üzerinde etkilerini test etmeye yönelik çok sayıda deneysel çalışma yapılmıştır. Bu çalışmaların sonuçlarına göre, gerek Türkiye de gerekse diğer gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde eğitim yoluyla kazanılan beşeri sermayenin ekonomik büyümeyi pozitif olarak etkilediği ortaya çıkmıştır (Kar ve Taban, 2008:333; Özpolat ve Yıldırım, 2009:6). Knowles ın yaptığı araştırma sonucuna göre erkek eğitim oranlarının büyüme üzerindeki etkisi belirsiz olmasına rağmen kadın eğitimi ortalama GSMH üzerinde pozitif yönlü etki yapmaktadır. Çalışmada kadın eğitiminin esnekliği 0.37 olarak kabul edildiğinde kadın eğitiminde %1 lik bir artışın ortalama GSMH yi %0.37 oranında arttırdığı sonucuna ulaşılmıştır (Ghaida ve Klasen, 2004:7; Özpolat ve Yıldırım, 2009:7). Thant (1999:205) ve Psacharopoulas (1995:8), eğitimin ekonomik etkileriyle ilgili olarak Gelişmekte Olan Ülkeler (GOÜ) ekonomileri üzerine yapılan çalışmalarla ortaya konulan genel kabul görmüş sonuçları şu şekilde özetlemektedirler (Özpolat ve Yıldırım, ): Eğitim yatırım yapıldığı dönemde getiri oranı düşerken, eğitim dönemi sonunda ülkeler içinde ve bölgeler arasında zamanla getiri oranı yükselmektedir. Eğitimli işgücünün kıt olduğu GOÜ de getiri oranının en yüksek olduğu düzey ilk eğitimdir. GOÜ işgücünün niteliğini yükseltmek için, milli gelirlerinin %1.4 ü ile %10.4 ü arasında değişen oranlardaki bölümünü eğitim yatırımlarına ayırmaktadırlar Eğitimli işgücünün talep edildiği sektörlerde, iş başı eğitimi fırsatı, verimlilik artışı ve yaparak öğrenme tecrübesi nedeniyle maliyet düşüşü sağlanmaktadır. Bu ise yapılan ücret ödemelerinde daha hızlı artış imkânı yaratmaktadır. Bir toplumun eğitim düzeyinin ölçülmesinde çeşitli kriterler ve yöntemler kullanılmaktadır. Tercih edilen her bir kriterin ve yöntemin farklı özellikleri vardır. Ortalama eğitim süresi, okur-yazarlık oranı ve okullaşma oranı eğitim düzeyinin ölçülmesinde en fazla kullanılan kriterlerden bazılarıdır. Ortalama eğitim süresi, bir ülke nüfusunun genel eğitim durumunu gösteren en önemli kriterlerden biridir. Bu kriter, nüfusun genel olarak eğitim düzeyini gösterdiği gibi, aynı zamanda da, eğitim düzeyinin niteliğini de kısmen içermektedir (Yumuşak, 2003:141). Özellikle bu oran okuma yazma oranları ve okullaşma oranı ile birlikte 162

11 ifade edildiğinde ülkelerin eğitimleri ile ilgili güvenilir sonuçlar elde edilmesini sağlamaktadır (Özpolat ve Yıldırım, 2009: 11 12). A. Smith, A. Marshall ve M. Friedman, eğitim konusuyla ilgilenmiş olsalar dahi, eğitimin ve insan gücünün iktisadi gelişmeye olan etkisi üzerine yapılan çalışmalar 1950 lere kadar bir bütünlük oluşturamamıştır. Eğitimin ekonomik büyümeye olan katkısının genel kabul görmesinde ampirik çalışmaların etkisi büyüktür. Bu çalışmalar arasında yer alan G. Becker in (1993), Psacharopoulos ve Patrinos un (2002) ve Barro nun ( ) eğitimin getirilerini hesaplamaya yönelik olarak yaptıkları çalışmalar iktisat literatürü açısından önemlidir (Özpolat ve Yıldırım, 2009: 16). Diğer yatırım türlerinde olduğu gibi eğitime yapılan yatırımlar da, getiri oranı bakımından değerlendirilmektedir. Son yıllarda yapılan araştırmalar, eğitime yapılan yatırımın, hem toplum hem de birey bakımından, hem kadın hem de erkek için karlı bir etkinlik olduğunu göstermektedir. Gelir düzeyi yüksek ülkelerde, insansal ve fiziksel sermayenin getirileri eşitlenmeye doğru giderken, kalkınmakta olan ülkelerde insana yatırım yapmanın üstünlükleri bulunmaktadır. Eğitimin özel ve toplumsal getirisine ilişkin kestirimler (kaynakların kıt olduğu durumlarda) kamunun ve bireyin yatırım önceliklerini öne çıkarmaktadır. Yatırım kararı alan bireyler açısından, eğitimden sağlayacakları özel getiri en önemli belirleyici olmaktaysa da; devlet açısından, eğitimin toplumsal getirisi, öncelikli yatırım alanlarını belirlemektedir (Tansel, 1999:3). (Özpolat ve Yıldırım, 2009: 16). Kişinin sahip olduğu bilgi, beceri ve tecrübesinin üretime yansıması olarak kabul edilen beşeri sermayenin, iktisadi kalkınmadaki rolü tarihsel süreç içerisinde sürekli olarak artış göstermiş ve günümüz toplumlarının refah artışlarındaki önemi inkar edilmez bir gerçek olmuştur (Taban, 3). 4. Eğitim ve Ekonomik Kalkınma İlişkisi Kalkınma ve büyümenin temelinde eğitim yer almaktadır. Eğitim üretim tekniklerinin verimli bir şekilde kullanılmasını sağlayarak kalkınma sürecini hızlandırmaktadır İyi eğitilmiş ve nitelikli işgücünün ekonomik kalkınmada fiziki sermaye kadar etkin bir sermaye türü olduğu yönündeki görüşler klasik iktisatçılara kadar gitmektedir. Petty, Smith, List, Fisher, Walras, Marshal ve Engel gibi iktisatçılar, sermaye tanımı içinde insanın kendisinin ve/veya sonradan kazandığı niteliklerinin yer aldığını vurgulayarak, üretim sürecinde verimliliği artıran bir faktör olarak insana yatırımın önemine işaret etmişlerdir. Bu görüşlere rağmen, II. Dünya Savaşı öncesinde birçok iktisatçının insanı sermaye olarak almanın ahlaki olmadığını düşünmesi ve ülkeler-bölgeler arasındaki gelişme farklılıklarının henüz tam olarak derinleşmemiş olması gibi nedenlerle insan sermayesi konusu ihmal edilmiştir (Kiker, 1971: 25 26). Ancak, kalkınma kuramının gelişimi doğrultusunda II. Dünya Savaşı ndan sonra, ekonomik kalkınma sürecinde insanın da bir sermaye unsuru olduğuna ilişkin görüşler ortaya atılmaya başlanmıştır. Schultz başta olmak üzere, Becker, Denison, Harbinson, Myers ve Mincer gibi neo-klasik iktisatçılar ulusal gelirle geleneksel girdiler arasındaki farkın (artık) büyük bölümünün insan sermayesi faktörü ile açıklanabileceğini ileri sürmüşler ve insan sermayesinin oluşumunda eğitimin yerini ve önemini analiz etmişlerdir. Sürdürülebilir ekonomik kalkınma için, tüm kaynakların en etkin şekilde kullanılması gerekmektedir. Bu kaynakların en önemlilerinden biri olan insan faktörü ve bu faktörün kalitesindeki gelişmeler kalkınma sürecinde en az fiziki sermaye kadar hatta daha da fazla etkili olmaktadır. İnsan faktörünün kalkınma sürecinde etkin olabilmesinin temelinde, insana yapılan eğitim yatırımı yatmaktadır. Bu yatırım insan sermayesi birikiminin en temel kaynağıdır. Eğitim yatırımları, örgün ve yaygın eğitim-öğretim faaliyetlerini içeren resmi 163

12 Bilgi Ekonomisi eğitim yanında resmi olmayan her türlü eğitim-öğretim de kapsamaktadır. Eğitim yatırımlarının, büyümenin gerektirdiği nicelik ve nitelikteki işgücünü, bilgi, beceri ve kapasite açısından rasyonel bir şekilde yetiştirerek kalkınma sürecine hizmet etmesi beklenir (Yapraklı, 357). Sonuç İktisadi büyüme literatürüne egemen olan Neo-Klasik kurama alternatif olarak geliştirilen içsel büyüme teorileri, insan niteliğine ve dolayısıyla bilgi ve teknolojiyi kullanan beşeri sermayeye dikkat çekerek büyüme süreçlerine açıklama getirirken, sürdürülebilir bir ekonomik büyüme ve kalkınma için insan niteliğinin önemi üzerinde durmuşlardır. Bu konuda yapılan çalışmalar değerlendirildiğinde, fiziksel sermayenin ekonomik büyüme için gerekli olmakla beraber tek başına yeterli olmadığı, fiziksel sermayenin yanında, insan faktörüne yapılan yatırımın çarpan etkisi yaratarak ülke ekonomisine ve dolayısıyla ekonomik büyümeye katkı sağladığına işaret edilmektedir. Kısaca eğitim, ekonomik büyüme ve kalkınmanın vazgeçilmez temel bir unsurudur. Kaynaklar -Barro, R J. ve Lee J. W. (1998). Schooling Quality in a Cross Section of Countries, Harvard College Development Discussion Paper, 659(10):31. -Blaug, M. (1967). The Private and Social Returns on Investment in Education: Some Results for Great Britain, Journal of Human Resources, Summer, 2 (3), Blaug, Mark (1972). An Introduction to the Economics of Education, Middlesex: Penguin Boks Ltd. -Becker, Gary S., Human Capital: A Theoretical and Empirical Analysis. New York: Columbia University Press (for NBER). -Becker, G. (1993). Nobel Lecture: The Economic Way of Looking at Behavior, Journal of Political Economy, 101(3). -Carnoy, Martin. Eğitim ve ekonomi ilişkisi, (Çeviren: Nejla Tural), Carnoy, Martin (1967a). Earnings and Schooling in Mexico, Economic Development and Cultural Change, July, Carnoy, Martin (1967b). Rates of Return to Schooling in Latin America, Journal of Human Resources, Summer, 2 (3), Çakmak, Özlem (2008). Eğitimin Ekonomiye ve Kalkınmaya Etkisi, D.Ü.Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi 11, (2008). -Çetin, Murat Ve Ecevit, Eyyup (2010). Sağlık Harcamalarının Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkisi: Oecd Ülkeleri Üzerine Bir Panel Regresyon Analizi, Doğuş Üniversitesi Dergisi, 11 (2) 2010, Denison, Edward (1962). The Sources of Economic Growth in The United States and Alternatives Before US, Supplemantary paper No.13, New York: Committe for Economic Development. -Erkal, M. (1999). Sosyoloji: (Toplumbilim), Der Yayınevi, İstanbul, Ghaida, D. ve Klasen, S. (2004). The Cost of Missing The Millenium Development Goal On Gender Equity, Discussion Paper Series, 1031:6-7. -Griliches, Z. and Jorgenson, D. (1964). Sources of Measured Productivity Change: Capital Input, American Economic Review, May, 61, Gundlach, E. (1999). The Impact of Human Capital on Economic Development: Problems and Perspectives, J. L. H. Tan (der.), Human Capital Formation as An Engine of Growth: The East Asian Experience, Singapore: Institute of Southeast Asian Studies, Gürak, Hasan (2006). Önce Bilgili İnsan Ekonomik Büyüme Ve Refahın Gerçek Kaynakları Olan: Üretim Bilgisi (Teknoloji) ve Nitelikli Emek Üzerine, 1-23, www. hasmendi. Net. -Gürak, Hasan (2009). Ekonomik Büyüme, Hansen, W.L.(1963). Total and Private Rates of Return to Investment in Schooling, Journal of Political Economy, April, 71. -Harbison, F.A. and Mysers, C.A (1964). Education, Manpower and Economic Growth, New York: McGrae- Hill. -Hauoch, G. (1967). An Economic Analysis of Earnings and Schooling, Journal of Human Resources, Summer, 2 (3),

13 -Hanushek, Eric A. and Wößmann, Ludger ( 2007). Education Quality and Economic Growth, The World Bank, Washington, DC, Kar, Muhsin ve Ağır, Hüseyin. Türkiye de Beşeri Sermaye Ve Ekonomik Büyüme: Nedensellik Testi (Neo- Klasik Büyüme Teorisi), Kar, M. ve Taban, S. (2008). Kalkınma Ekonomisi Seçme Konular. Beşeri Sermaye ve Kalkınma, Kar M. ve Taban S. (Ed). Ekin Dağıtım, Ankara, Kaya, Y. K. (1984). İnsan Yetiştirme Düzenimiz, Ankara: Ertem Matbaacılık. -Kiker, B. F. (1971). The Historical Roots of the Concept of Human Capital, R. A. Wykstra (der.), Investment in The Human Capital, The Free Press, New York, Kibritçioğlu, A. (1998). İktisadi Büyümenin Belirleyicileri ve Yeni Büyüme Modellerinde Beşeri Sermayenin Yeri, Ank. Ü. SBF Dergisi, 53(14), L.J. Lau, D.T. Jamison, (1993); Shu-Cheng Liu, Steven Rinkin, Education and Economic Growth, Journal of Development Economics, Vol 41, -Lucas, R. E. (1988). On the Mechanics of Economic Development, Journal of Monetary Economics, 22(1), Mankıw, N.G., Romer, D., Weil, D. (1992). A Contribution to the Empirics of Economic Growth, Quarterly Journal of Economics, 107(2), OECD (2005). Education at a Glance, OECD indicators. -Özpolat, Aslı ve Yıldırım, Metin (2009). Gelişmekte Olan Ülkelerde Kadın Eğitimi ve Büyüme İlişkisi, Paper presented at EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics June 17-19, 2009, Eskişehir, Turkey Pamuk, Şevket (2007). Dünyada ve Türkiye de İktisadi Büyüme ( ), Uluslararası Ekonomi ve Dış Ticaret Politikaları 1(2), 2007: Psacharopoulos, G. (1995). Building Human Capital for Better Lives, The World Bank, Washington D.C. -Robinson, E.A.G. and Vaizey, J. E (1966). The Economics of Education, London: Mcmillan Co. -Romer, P.M. (1990). Endogenous technological change, Journal of Political Economy, 98(5), Sarı, Ramazan ve Soytaş, Uğur (2006). Income and Education in Turkey: A Multivariate Analysis, Education Economics, Vol. 14, No. 2. -Sarıaslan, Halil. Ekonomik Büyüme ve Eğitim, , Sanlı, Ateş (1998). Yeni İçsel Büyüme Teorileri Ve Türkiye Ekonomisinin Büyüme Dinamiklerinin Analizi, Haziran, (Yayınlanmamış Doktora Tezi). -Savaş, V. (1995). Kalkınma Ekonomisi, Beta Yayımcılık, İstanbul, Schultz, T.W. (1959). Investment in Man: An economist s view. Social Service Review, June, 33, Schultz, T. W. (1961). Investment in Human Capital, The American Economic Review, Vol. 51, No.1, March, Serin, Necdet (1979). Eğitim Ekonomisi, Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları, Solow, R. (1956). A Contribution to the Theory of Economic Growth, Quarterly Journal of Economics, 70(1), Solow, R. (1957). Technical Change and the Aggregate Production Function, Rewiev of Economics and Statistics, August, 39, Swan, R. (1956). Economic Growth and Capital Accumulation, Economic Record, 32, Taban, Sami.Türkiye de Sağlık Ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Nedensellik Testi, TEK (2003). Büyüme Stratejileri, Türkiye Ekonomi Kurumu, Tartışma Metni 2003/5, Türkiye İktisat Kongresi Büyüme Stratejileri Çalışma Grubu, Aralık, Thant, M. (1999). Lessons from East Asia: Financing Human Resource Development. Capital Formation as An Engine of Growth: the East Asian Experience, Tan H. (Ed). Institude of Southeast Asian Studies, 205 -Türkmen, Fatih (2002).Eğitimin Ekonomik ve Sosyal Faydaları ve Türkiye de Eğitim Ekonomik Büyüme İlişkisinin Araştırılması, DPT Uzmanlık Tezleri, Yayın No: DPT: 2655, Sosyal Sektörler Ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Eylül, 1 114, Yapraklı, Sevda, ÖZTÜRK, Lütfü, ve Emsen, Ö.Selçuk. Eğitimin Başarısında Kalkınmışlığın Etkisi: 1990 ve 2000 Yılları ÖSS Başarı Oranları Üzerine Bir Uygulama, , Yumuşak, İbrahim. (2003). Kadın Eğitiminin Ekonomik Analizi, II. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı, Kocaeli Üniversitesi İ.İ.B.F Yayınları, Beta Yayıncılık, Yülek, M.A. (1997). İçsel Büyüme Teorileri, Gelişmekte Olan Ülkeler ve Kamu Politikaları Üzerine, Hazine Dergisi, Sayı 6, Nisan,