İKTİSADİ BÜYÜME. (Teori, Model ve Türkiye Üzerine Gözlemler) Doç. Dr. Adem ÜZÜMCÜ

Transkript

1 İKTİSADİ BÜYÜME (Teori, Model ve Türkiye Üzerine Gözlemler) Doç. Dr. Adem ÜZÜMCÜ

2 2 Yayın No : 2766 İşletme-Ekonomi Dizisi : Baskı Ekim 2012 İSTANBUL ISBN Copyright Bu kitabın bu basısı için Türkiye deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş. ye aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Basım A.Ş. Baskı Cilt : Lord Matbaası Alpaslan Arıboğa (Sertifika No: 22858) Davutpaşa Cad. Davutpaşa Emintaş San. Sitesi No: 103/430 Zeytinburnu/İstanbul ( 0212) Kapak Tasarım : Gülgonca Çarpık Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. Narlıbahçe Sok. Damga Binası No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) Fax: (0-212)

3 ÖNSÖZ Büyüme teori ve modelleri, pratikte toplumsal refahı maksimize etmeye çalışan kaynak dağılımını sağlamanın birer araçları olma yanında farklı gelişmişlik düzeyindeki ülkelerin geçmişte ve günümüzde yaşadıkları büyüme farklarının nedenlerini ve uzun dönem büyümenin kaynaklarını da ortaya koymaya çalışan bir pozitif iktisat alanı olarak göze çarpmaktadır. Geleneksel büyüme teorilerinden günümüze gelinceye kadar ileri sürülen büyüme modelleri, bu modelleri geliştiren iktisatçıların ideolojik yaklaşım ve tercihleri ile içinde bulunulan iktisadi koşullar ve modellere yönelik eleştirilerden etkilenmiş ve bu etkiler çerçevesinde biçimlenmiştir. Dolayısıyla belirli bir dönemde hâkim iktisadi paradigmanın uzantısı olarak biçimlenen bir büyüme modeline dönük eleştirinin yoğunlaşması ve iktisadi koşulların değişmesiyle birlikte mevcut büyüme modellerinin içeriği ve vurguları çoğu kez değişmiştir. Bu çalışmada, iktisadi büyüme modelleri alanında görülen bu değişimler, büyüme modellerinde vurgular ve ekonomi politikalarında görülen farklılaşmalar ile iktisadi büyüme ve diğer alanlar arasındaki etkileşimlerin incelenmesi amaçlanmıştır. Ayrıca çalışmada elden geldiğince Türkiye nin iktisadi büyüme tecrübesi ile ilgili gelişme ve bazı gözlemlere de yer verilmiştir. Bu şekilde büyüme modellerinin ekonomik hayata yansımasının Türkiye örneğindeki sonuçlarına da değinilmek istenmiştir. Çalışmada, konular mümkün olduğunca basit şekilde açıklanmaya çalışılmış, öğrencilere sıkıntı veren aşırı matematiksel formülasyonlardan elden geldiğince kaçınılmıştır. Konularda ayrıntıya girilmemeye azami özen gösterilmekle birlikte gerekli yerlerde örnekler, tablolar ve grafiklerle konular pekiştirilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın ortaya çıkmasında iktisadi büyüme ve kalkınma alanındaki eserlerinden yararlandığım çok sayıda değerli iktisatçıya teşekkür borçluyum. Ayrıca iktisadi büyüme alanında bilgi birikimimin oluşmasındaki önemli katkıları nedeniyle Prof. Dr. Osman DEMİR ve Ankara Üniversitesi SBF öğretim üyelerinden Prof. Dr. H. Gazi ÖZHAN, Prof. Dr. İrfan CİVCİR ve Prof. Dr. Aykut KİBRİTÇİOĞLU na da teşekkür

4 IV ediyorum. Öğrencilere okuttuğum iktisadi büyüme ders notlarının bir esere dönüşmesi yönünde beni teşvik eden Doç. Dr. Mehmet DİKKAYA ve Kafkas Üniversitesi, İİBF İktisat Bölümü öğretim elemanlarına da teşekkür ediyorum. Yetişmemizde büyük emeği olan cefakâr aileme, zamanlarını çaldığım eşim Hüsne, kızlarım Şule ve Şevval e hoşgörü ve sabırlarından dolayı en samimi duygularımla teşekkür ediyorum. Çalışmadaki tüm hata ve eksiklerin bana ait olduğunu belirtmek isterim. Ayrıca yapıcı her türlü eleştiri ve katkıları bekliyor, bu katkı ve eleştirilerin bu çalışmanın daha da iyi olmasına yardımcı olacağını umuyorum. Çalışmanın iktisadi büyüme ile ilgilenenlere ve özellikle öğrencilere faydalı olmasını diliyorum. Kars, 2012 Doç. Dr. Adem ÜZÜMCÜ

5 V İÇİNDEKİLER Giriş: İktisadi Büyüme Teori-Model Çabalarının Tarihsel Gelişimi... 1 I. BÖLÜM İKTİSADİ BÜYÜME:KAVRAMSAL ANALİZ, BÜYÜMENİN KAYNAKLARI VE İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ SORUNU 1. İktisadi Büyüme: Tanımı ve Kavramsal Bir Analiz Niceliksel Bir Yaklaşım Büyüme, Gelişme ve Kalkınma Kavramları İktisadi Büyümenin Sınırları ve Niteliği Sorunu İktisadi Büyümenin Kaynakları Sermaye Emek (İşgücü) Doğal Kaynaklar Teknolojik Gelişme İktisadi Büyümenin Ölçülmesi İktisadi Büyüme ve Kriter Seçimi Sorunu Nominal, Reel GSYİH ve Büyüme Oranı Büyüme Oranının Hesaplanması Kısa-Uzun Dönem Büyüme Analizleri ve Bazı Sorunlar Kısa-Uzun Dönem Büyüme Analizi ve Potansiyel Büyüme Uzun Dönem Büyüme ve Türkiye Üzerine Bazı Gözlemler İktisadi Büyüme ve Ülkeler Arası Karşılaştırma Sorunları II. BÖLÜM İKTİSADİ BÜYÜMEDE ANALİZ TÜRLERİ, ANALİZ ARAÇLARI, STİLİZE OLGULAR VE BÜYÜMEYE FAKTÖRLERİN KATKILARI 1. İktisadi Büyüme Analiz Türleri İktisadi Büyüme Analizinin Araçları Veri Seçimi Sorunları Büyüme Analizlerinde Zaman Kavramı ve Gecikmeler Zamanlararası Fayda Fonksiyonları Üretim Fonksiyonları ve Özellikleri Üretim Fonksiyonları Türleri Sabit Katsayılı Leontief Tipi Üretim Fonksiyonu Cobb-Douglas (C-D) Üretim Fonksiyonu Sabit İkame Esneklikli (CES) Üretim Fonksiyonu Teknolojik Gelişme ve Türleri Büyümede Vurgu: İçsellik-Dışsallık Sorunu İktisadi Büyüme ve Stilize (Biçimlenmiş) Olgular İktisadi Büyümeye Faktörlerin Katkıları Genel Yaklaşım: Büyüme Muhasebesi Solow Bakiyesi Yöntemi ve Büyümeye Faktörlerin Katkıları Türkiye de İktisadi Büyümeye Faktörlerin Katkıları... 59

6 VI III. BÖLÜM İKTİSADİ BÜYÜME PERFORMANSININ BELİRLEYİCİLERİ ETKİLEŞİMLER VE BAZI SORUNLAR 1. İktisadi Büyüme Performansının Uzun Dönem Belirleyicileri Uzun Dönemde Ülkelerin İktisadi Büyüme Performansları ve Zenginleşme Sorunu İktisadi Büyümede Başarılı Ülke Örnekleri İktisadi Büyümede Başarısız Ülke Örnekleri İktisadi Büyüme ve Etkileşim Alanları İktisadi Büyüme ve Alt Yapı İktisadi Büyüme ve Kurumsal Yapılar Büyüme, Eğitim, Sağlık Harcamaları ve Beşeri Sermaye İlişkisi Büyüme, Politik Rejim, Özgürlükler ve Demokrasi Etkileşimi İktisadi Büyüme ve Dış Ticaretin Libere Edilmesi İktisadi Büyüme ve Özelleştirme İktisadi Büyüme ve Bazı Sorunlar İktisadi Büyüme ve Enflasyon Sorunu İktisadi Büyüme ve Ekonomik İstikrar Sorunu İktisadi Büyüme ve İstihdam Sorunu İktisadi Büyüme ve Bölüşüm Sorunu IV. BÖLÜM BÜYÜME TEORİLERİNE GİRİŞ: GELENEKSEL BÜYÜME YAKLAŞIMLARI 1. Giriş Klasiklerin Büyüme Yaklaşımları ve Model Girişimleri A. Smith ve Büyüme Üzerine Analizleri T.R. Malthus: Büyüme Üzerine Kötümser Görüşler D. Ricardo: Gelir Dağılımı ve Büyüme Analizleri Modelin Varsayımları Modelin İşleyişi Modelin Sonuçları ve Modele Yönelik Eleştiriler K. Marx ve Sosyalist Büyüme Modeli Marxist-Sosyalist Modelin Ana Kavramları ve Varsayımları Modelin İşleyişi Modelin Öngörüleri ve Modele Yönelik Eleştiriler J. A. Schumpeter ve Büyüme Analizi Schumpeter in Büyüme Analizinin Temel Ögesi: Yenilikler Girişimcilik J. M. Keynes in Büyüme Yaklaşımı Makro Analiz ve Etkileşimler (Çarpan Mekanizması) Keynes in Durgunluk Tezi ve Eleştiriler

7 VII V. BÖLÜM MODERN BÜYÜME TEORİLERİ I. DALGA: HARROD-DOMAR BÜYÜME MODELİ 1. Giriş R. F. Harrod Modeli Modelin Varsayımları Modelin İşleyiş Mekanizması Harrod Modelinde Büyüme Oranları Gerekli (Uygun) Büyüme Oranı Aktüel (Fiili) Büyüme Oranı Doğal Büyüme Oranı Harrod Modelinde Büyüme Oranları ve Bıçak Sırtı Dengeler Gerekli ve Fiili Büyüme Oranlarının Karşılaştırılması Büyüme Oranlarının Karşılaştırılması E. Domar Modeli Modelin Varsayımları Modelin İşleyiş Mekanizması Yatırımların Kapasite Artırıcı Etkisi Yatırımların Gelir Artırıcı Etkisi Gelir ve Kapasite Artırıcı Etkilerin Sonuçları Domar Modelinde Dengeli Büyüme Büyümenin İstikrarsızlığı ve Devlet Müdahalesi H-D Modelinin Katkıları ve H-D Modeline Yönelik Eleştiriler VI. BÖLÜM MODERN BÜYÜME TEORİLERİ II. DALGA: NEOKLASİK BÜYÜME MODELİ 1. Giriş Neoklasik Büyüme Modeli Modelin Varsayımları Neoklasik Büyüme Modelinin İşleyişi Sabit Getirili Üretim Fonksiyonu Tüketim, Tasarruf ve Yatırım Sermaye Birikimi İstikrarlı (Durağan Durum) Büyüme ve Denge Durağan Durum Özellikleri Durağan Durumda Tasarruf-Yatırım ve Tüketim Durağan Durumda Sermayenin Altın Kural Düzeyi Durağan Durumda Ücretler ve Karlar Tasarruf Oranındaki Değişmeler ve Etkileri Neoklasik Büyüme Modelinde Nüfus Artışının Etkileri Neoklasik Büyüme Modelinde Teknolojik Gelişme Neoklasik Büyüme Modelinde Yakınsama (Convergence) Tasarruf Oranı ve Teknolojik Gelişmenin Dışsallığı Sorunu Neoklasik Modelde Yatırımlarda Artışın Etkileri Neoklasik Büyüme Modelinin Sonuçları ve Eleştiriler

8 VIII VII. BÖLÜM NEOKEYNESYEN BÜYÜME MODELLERİ 1. Giriş Neo-Keynesyen Büyüme Modelleri Neo-Keynesyen Büyüme Modellerinin Genel Varsayımları Kaldor un Büyüme Modeli Modelin Varsayımları, Gelirin Fonksiyonel Bölüşümü Modelin İşleyişi, Sosyal Bölüşüm ve Büyüme Pasinetti nin Büyüme Yaklaşımı Robinson un Büyüme Yaklaşımı Sermaye Birikimi, Kar ve Büyüme Dinamiği Altın Çağ Kahn ın Büyüme Yaklaşımı ve Katkıları Neoklasik ve Neo-Keynesyen Yaklaşımların Farkları VIII. BÖLÜM İÇSEL BÜYÜME MODELLERİNE GİRİŞ İÇSEL BÜYÜMENİN KAYNAKLARI VE İÇSELLEŞME SÜREÇLERİ 1.Giriş Büyümenin İçselleştirilmesi Çabaları İçsel Büyümenin Kaynakları Bilgi Beşeri Sermaye Teknolojik Gelişme Artan Getiriler ve Ölçek Ekonomileri Dışsallıklar İşbölümü, Uzmanlaşma ve Piyasa Genişliği Yayılma ve Taşma Etkileri İçselleşme Süreçleri Eğitim Araştırma-Geliştirme (Ar-Ge) Üniversite-Sanayi İşbirliği Yaparak Öğrenme Yayılma ve Taklit IX. BÖLÜM ÜÇÜNCÜ DALGA: İÇSEL BÜYÜME MODELLERİ 1.Giriş İçsel Büyüme Modelleri Türleri AK Tipi Modeller Bilgi Temelli Modeller (Romer 1986) Kamusal Harcama Temelli Modeller (Barro-1990) Beşeri Sermaye Temelli Modeller (Lucas-1988) Araştırma-Geliştirme (Ar-Ge) Temelli Modeller

9 2.5.1 Ürün Çeşitliliğini Artırma Yaklaşımı Girdi Çeşitliliğini Artırma Yaklaşımı Girdi Kalitesini Artırma Yaklaşımı İçsel Büyüme Modellerine Yönelik Eleştiriler IX