İVRİZ BARAJI AĞAÇLANDIRMASINDA KARAÇAM İLE SEDİRİN BÜYÜME İLİŞKİLERİ

Transkript

1 [ ĠVRĠZ BARAJI AĞAÇLANDIRMASINDA KARAÇAM ĠLE SEDĠRĠN BÜYÜME ĠLĠġKĠLERĠ M. Doğan Kantarcı-Ertuğrul Kurt-Ertan Koyuncu İst.Üni.Orman Fakültesi Toprak İlmi ve Ekoloji Abd. (EM) Ereğli Orman Fidanlığı; Sh

2

3

4

5 İVRİZ BARAJI AĞAÇLANDIRMASINDA KARAÇAM İLE SEDİRİN BÜYÜME İLİŞKİLERİ M. Doğan Kantarcı 1 -Ertuğrul Kurt 2 -Ertan Koyuncu 3 ÖZET Konya Havzasının doğu bölümündeki Konya Ereğlisi Havzası kendisine özgü ayrı bir havza niteliğindedir. Güneyindeki Toros Dağları ile kuzeyindeki Karaca Dağ ve Hasan Dağ kütleleri arasında yer alan Konya Ereğlisi nin taban arazisi ve Akgöl Sazlıkları m yükseltidedir. Ereğli Havzasının güneyindeki İvriz Barajı sulu tarım için çok önemlidir. Ereğli İlçesinde ha olan tarım alanının ha ında kuru tarım, ha ında sulu tarım yapılmaktadır. Sulu tarım için su İvriz Barajı ile sayıları yaklaşık 4000 e ulaşmış olan kuyulardan sağlanmaktadır. Kuyuları besleyen yer altı suyu düzeyi giderek düşmektedir. Toros Dağlarının ağaçlandırılması; yağış sularının sellere dönüşmesini önleyecek, barajın materyal ile dolmaktan korunmasını, yağış sularının toprağa emdirilerek barajı ve yeraltı sularını beslemesini sağlayacaktır. Dağlarda yetiştirilecek ormanlar ile otlak alanlarında kurulacak rüzgâr perdeleri; kurak yaz mevsiminde hızı km/saate ve süresi saate ulaşan GB (Lodos) fırtınalarının dağlardaki toprakları taşıyıp, toz ve kum fırtınalarına dönüşmesini de önleyecektir. İvriz Barajı Havzasındaki orman ağaçlandırmaları da yamaç arazide yapılacak ağaçlandırma/orman yetiştirme çalışmaları için değerli bir örnektir. Anahtar kelimeler : İvriz barajı, yer altı suyu, kireç taşı, karstik arazi, ağaçlandırma. GROWTH RELATIONSHIPS OF PINUS NIGRA AND CEDRUS LIBANI FOR AFFORESTATIONS OF IVRIZ DAM ABSTRACT Konya Eregli, located in the eastern part of Konya Basin. It has own in a separate basin. Khan Mountain in the north and south of the Taurus Mountains and the mass of Hasan Mountain is located between the base of Konya Eregli Akgöl Rushy of land and is m altitude. Eregli Basin in the south of the irrigated agriculture is very important for Ivriz Dam. In Eregli town ha of agricultural land that ha'ında dry farming, irrigated farming is ha'ında Number of water for irrigated agriculture Ivriz Dam which has reached nearly 4,000 wells are provided. Level of ground water wells which supply is falling steadily. Taurus Mountains to the plantations, to prevent rain water into the flood, the dam is filled with material conservation, rain water was absorbed into the soil and underground water in the dam will provide power. In the mountains training to be forest and pasture areas will be set up wind curtains, dry summer season in the speed of km / h and duration of hours to reach the Soutwest storm of the mountain land on them, dust and sand storms turn prevent will. Ivriz Dam Basin forest plantations will be done in the slope land afforestation / forest breeding work is a valuable example. Keywords: Ivriz dams, underground water, limestone, karst terrain, afforestation. 1. GİRİŞ İvriz Barajı Konya Ereğlisi nin güney doğusunda İvriz Çayı Vadisinde yılları arasında Ereğli Ovasındaki tarım alanlarını sulamak ve taşkınlardan korumak için inşa edilmiştir. İvriz Barajı ha lık bir tarım alanında sulu tarım yapılmasının sağlamaktadır. Barajdan elektrik üretimi de yapılmaktadır. Ancak barajın havzasındaki tahrip edilmiş olan orman ve otlak alanlarından taşınan toprak vd. materyal de baraj gölünü doldurmaktadır. Ayrıca son dönemdeki ısınma ve kuraklaşma sürecinde barajın 80,6 milyon m³ lük göl hacmi doldurulamamaktadır. Geçen kurak yıllarda İvriz barajında biriken suyun 22.4 milyon m³ ten 14.4 milyon m³ e düştüğü bildirilmiştir. Öte yandan İvriz Çayının beslediği Akgöl ün zamanla küçüldüğü, 35 bin hektarlık Akgöl Sazlığının yok olduğu, buraya yerleşmiş veya göçmen yaklaşık 200 kuş türünün de artık konaklayamadığı bildirilmektedir. Isınma ve kuraklaşma sürecinde giderek sağanak yağışların artması, yağış sularının yüzeysel akışa geçip, sellere dönüşmesi olayları da sıklaşmağa başlamıştır. Kurak yaz aylarında ise rüzgâr erozyonu dağlarda ve ovada toprağın ince bölümünü taşıyıp, götürmektedir. Bu gelişmeler orman alanlarının kısa sürede ağaçlandırılmasını, toprak koruma tedbirlerinin alınıp, su ve rüzgâr erozyonunun önlenmesini gerektirmektedir. 1 İst.Üni.Orman Fakültesi Toprak İlmi ve Ekoloji Abd. (EM) .mdkant@istanbul.edu.tr 2 Ereğli Orman Fidanlığı; ertugrulkurt305@hotmail.com 3

6 2. YÖNTEM İvriz Barajı Havzasının yetişme ortamı özelliklerini anakaya/toprak yapısı açısından incelemek için Türkiye Jeoloji Haritası ndan (1/ ) yararlanılmıştır. Ayrıca arazide yapılan gözlemler ve incelemeler ile bu Akdeniz ardı yetişme ortamı alt bölgesi incelenmiştir (Bkz. M.D.Kantarcı 1990 ve harita 1). İvriz Barajı Havzası ağaçlandırmasında m yükselti kuşağında üç örnek alan seçilmiştir. Bu örnek alanlarda karaçam ve sedir ağaçlarının boylanma ölçmeleri yapılmıştır. Örnek alanlarda üst boya ulaşmış örnek sedir ve karaçam ağaçları seçilmiştir. Bu üst boydaki ağaçların boyları; ağaca yaslanan 2 m boyundaki cm taksimatlı metrelerle, bu metreler birbiri üzerinde kaydırılarak ölçülmüştür. Ölçme yıllık sürgün boğumlarına göre yapılarak yaşa göre boylanma ve sürgün boyları elde edilmiştir. Çaplar ağacın dibinden ve 1.3 m (göğüs) yüksekliğinden ölçülmüştür. Ağaçların boylanma değerleri ile çapları tablolar halinde düzenlenmiş ve yaşa göre boylanma eğrileri çizilmiştir. Bu değerlendirme bir ön araştırma düzeyinde bırakılmıştır. Daha ileri değerlendirmelerin yapılabilmesi için, örnek alanlarda (birim alan 20x20 m olabilir) tüm ağaçların yaşa göre boylanmaları, çapları ve tepe (izdüşüm) çaplarının ölçülmesi, yetişme ortamı (özellikle anakaya/toprak) özelliklerinin belirlenmesi gerekmektedir. 3. BULGULAR İvriz Barajı Havzası Bolkar Dağlarının Ereğli Ovasına inen dik yamaçlarında yer almaktadır.bolkar Dağları ile Ereğli Ovasına inen yamaçları farklı jeolojik yaşlarda ve farklı özelliklere sahip kireç taşları ile flişlerden oluşmuştur (Harita 1). Bu anakayaların ortak özellikleri çatlaklı bir yapıda olmaları, kireç taşlarının katık maddelerinden oluşan sığ ve bazik topraklar vermeleridir. Orman ağaçlarının pek çoğunun kökleri kireçtaşı çatlaklarının arasındaki toprakta gelişmiş olup, yaz kuraklığını bu çatlak sistemindeki topraklardan sağladıkları su ile atlatabilmektedirler. Öte yandan orman altında yaprak dökümü ile oluşan ölü örtü ayrışıp (humuslaşıp) toprağa karışmaktadır. Orman toprağı organik madde bakımından zengin olduğu için toprak iyi kırıntılanmakta ve yağış sularını derinlere sızdırmaktadır. Ormanın tahrip edildiği arazide ölü örtü de kalmadığı için sağanak yağışların suları yüzeysel akışa geçmekte, sellere dönüşmekte ve toprağı taşımaktadırlar (Harita 1). İvriz Barajı Havzasındaki ağaçlandırma Sedir (Cedrus libani) ile yapılmış olup, Karaçam (Pinus nigra) tamamlama dikimlerinde kullanılmıştır. Sınırlı alanda Kızılçam (Pinus brutia) ile kurulmuş, sağlıklı yetişmiş (donmamış) bir meşcere de vardır. Bu havzada yetiştirilmiş olan sedirler (Üst boyda) 25 yaşında m boya ve cm (1.3 m) çapına ulaşmışlardır (Tablo 1). Buna karşılık yaşındaki karaçamlar (Tamamlama dikimleri) m boya ve cm (1.3m) çapına ulaşmışlardır (Tablo 2). Boylanma eğrileri karşılaştırıldığında; aynı yaşlarda sedirlerin karaçamlardan daha hızlı boylandıkları görülmektedir (Bkz. Şekil 1). Tipik bir Toros ardı yetişme ortamı alt bölgesi olan bu havzada sedirlerin karaçamlara göre biraz daha hızlı büyümeleri yadırganmamalıdır. Ancak yaz kuraklığından ötürü, ağaçlandırma teraslarındaki dikim sıralarında boşluklar olduğu (kuruyan fidanlar), Sedir ve Karaçam ağaçlarının 25 yaşında dahi alanın % kadarını kapatabildikleri görülmüştür. Teraslanmış olan ağaçlandırma alanı doğal ot türleri ile kaplanmıştır. Kızılçam ağaçlandırma alanında ise hemen hemen tam kapalılık sağlanmıştır (Kızılçam burada bile hızlı gelişebilmiş).

7 HARĠTA 1. KONYA EREĞLĠSĠ VE ÇEVRESĠNĠN JEOLOJĠK YAPISI (Türkiye Jeoloji haritası 1/ den düzenlenmiģtir.) KARAPINAR KARACA DAĞ ANDEZİT AKGÖL SAZLIKLARI EREĞLİ OVASI 4. ZAMAN TORTULLARI ÇAKMAK EOSEN KİREÇ TAŞLARI EREĞLİ KARASAL OLİGOSEN FLİŞ ANDEZĠT AYRANCI AYRANCI BARAJI KİLLİ-YUMUŞAK KİREÇ TAŞLARI (NEOJEN) EOSEN KİREÇ TAŞLARI İVRİZ BARAJI MERMERLER VE DOLOMİTLER (KRİSTALAEŞMİŞ KİREÇ TAŞLARI HALKAPINAR EOSEN KİREÇ TAŞLARI BOLKAR DAĞLARI SERT KİREÇ TAŞLARI M. DOĞAN KANTARCI

8 M. DOĞAN KANTARCI TABLO 1. ĠVRĠZ BARAJI HAVZASI (K.EREĞLĠSĠ) AĞAÇLANDIRMASINDA SEDĠRLERĠN YAġA GÖRE BOY BÜYÜMESĠ VE ÇAP (1,3) GELĠġĠMĠ SEDİR / 1 SEDİR / 2 SEDİR / 3 SEDİR / 4 SEDİR / 5 YIL YAŞ BOY SÜRGÜN Ø 1.3 m YAŞ BOY SÜRGÜN Ø 1.3 m YAŞ BOY SÜRGÜN Ø 1.3 m YAŞ BOY SÜRGÜN Ø 1.3 m YAŞ BOY SÜRGÜN Ø 1.3 m cm BOYU cm cm BOYU cm cm BOYU cm cm BOYU cm cm BOYU cm SEDİR / 6 SEDİR / 7 SEDİR / 8 SEDİR / 9 SEDİR /

9 M. DOĞAN KANTARCI TABLO 2. İVRİZ BARAJI HAVZASI (K.EREĞLİSİ) AĞAÇLANDIRMASINDA ÜST BOYDAKİ KARAÇAMLARIN YAŞA GÖRE BOY BÜYÜMESİ VE ÇAP (1.3) GELİŞİMİ KARAÇAM 1 KARAÇAM 2 KARAÇAM 3 KARAÇAM 4 KARAÇAM 5 YIL YAŞ BOY SÜRGÜN Ø 1.3 m YAŞ BOY SÜRGÜN Ø 1.3 m YAŞ BOY SÜRGÜN Ø 1.3 m YAŞ BOY SÜRGÜN Ø 1.3 m YAŞ BOY SÜRGÜN Ø 1.3 m m BOYU cm m BOYU cm m BOYU cm m BOYU cm m BOYU cm

10 BOY cm BOY cm ŞEKİL 1. İVRİZ BARAII ( KONYA EREĞLİSİ) HAVZASI AĞAÇLANDIRMASINDA SEDİRLER İLE KARAÇAMLARIN YAŞA GÖRE BOY BÜYÜMESİ İVRİZ BARAJI HAVZASI (KONYA EREĞLİSİ) AĞAÇLANDIRMASINDA SEDİRLERİN BOY BÜYÜMESİ İLE YILLIK YAĞIŞ İLİŞKİSİ Sedir-1 Sedir-3 Sedir-5 Sedir-7 Sedir-9 Sedir-2 Sedir-4 Sedir-6 Sedir-8 Sedir İVRİZ BARAJI HAVZASI (KONYA EREĞLİSİ) AĞAÇLANDIRMASI KARAÇAMLARIN BOY BÜYÜMESİ İLE YILLIK YAĞIŞ İLİŞKİSİ KARAÇAM 1 KARAÇAM 2 KARAÇAM 3 KARAÇAM 4 KARAÇAM 5 YILLAR YILLAR M. DOĞAN KANTARCI

11 4. TARTIŞMA VE SONUÇ İvriz Barajı Havzasında yapılan ön araştırma çalışmasında şu sonuçlar elde edilmiştir: (1) Toprak derinliği ve taşlılığı ağaçların büyümesini önemle etkilemektedir. Zamanla kireç taşının çatlak sistemine köklerini ulaştırabilen fidanlar daha hızlı büyüyerek üst boydaki ağaçları oluşturmaktadırlar. (2) Teraslanan yamaç arazide yağış suyunun toprağa emdirilmesi su ekonomisini düzeltmiş, otların hızla ve yoğun olarak gelişip ağaçlandırma alanını kaplamalarını sağlamıştır. Rüzgâr erozyonunun önlenmesinde otların alanı kaplaması çok önemlidir. Ancak derin çatlak sistemine köklerini ulaştıramamış olan fidanların (ve ağaçların) yakın çevrelerinin çapalanması ve otları toprak suyuna ortak olmalarının önlenmelidir. (3) Ağaçlandırma alanında teraslama ile alınan bu sonuç, otlak alanlarında da uygulanabilir. Otlaklarda teraslama ve rüzgâr perdesi tesisi yamaç arazide toprağın su ekonomisini düzelteceği ve ot türlerinin yayılmasını sağlayacağı için su ve rüzgâr erozyonunun da önlenmesine yardımcı olacaktır. (4) Ağaçlandırma alanında yeterli bir kapalılık oluşana kadar tamamlama dikimlerinin yapılması ve çapa bakımlarını devam ettirilmesi gerekmektedir. Çünkü iklimin daha az yağışlı ve kurak olduğu 3-4 yıllık dönemi, daha yağışlı yılların olduğu dönemler izlemektedir. Uzun dönem analizleri ile bu az yağışlı ve daha yağışlı dönemler tahmin edilebilir (Bkz. M. D. Kantarcı bildirisi). (5) Kızılçam alçak arazide (1270 m) hızlı gelişmiş, dikim sıralarını kapatmış, ağaçların suyuna ortak olan ot sorunu ortadan kalkmış olduğu için çapa ile bakıma gerek kalmamıştır. (6) Teras aralıkları ile dikim aralıklarının sıklaştırılması daha yavaş gelişen karaçam ile sedir fidanlarının ağaçlandırma alanını daha kısa sürede kapatmalarını sağlayacaktır. Böylece çap ile ot bakımı masrafları azaltılabilir. (7) Eğer teras aralıkları günümüzdeki uygulamada olduğu gibi geniş tutulacaksa; karaçam ve sedir fidanları yeterli boya ulaştıktan sonra sıra aralarına iğde fidanları dikilebilir. İğde ile karaçam ve sedirin aynı yıl birlikte dikilmesinden kaçınılmalıdır. Ayrıca iğde yüksek arazide donabilir. KAYNAKLAR DSİ IV. Bölge Md lüğü Konya, İşletmedeki barajlar, hidroelektrik santrallar ve depolamalar Tanıtım Bilgileri-Konya Kurt, E. 2007, Ereğli İlçesi nde rüzgâr erozyonu ve rüzgâr perdeleri tesisi için rapor (4 sh.). MTA 1962, Türkiye Jeoloji Haritası Adana Paftası (1/ ). Derleyen: Zati Ternek. Harita Gnl. Md lüğü Matbaası-1962-Ankara