Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Published Date Ayşegül ESKİKURT Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri, Tefsir Ana Bilim Dalı gulfem71@hotmail.com Reyhan ÇAĞLAYAN ALTUN Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri, Tefsir Ana Bilim Dalı reyhan.caglayan@hotmail.com El-Burhan Fȋ Ulȗmi l Kur ân ve Menâhilü l İrfan Bağlamında KLASİK VE MODERN DÖNEMDE ULȖMU L-KURÂN ÇALIŞMALARI KARŞILAŞTIRMASI Öz Her ilmin kendine has usul ve kaideleri vardır. Bunlar olmadan, doğru bilgiye ulaşmak zordur. Bu durum Kur ân-ı Kerim için de geçerlidir. Hz. Peygamber (s.a.s.) zamanında ezberlenip hayata geçirilen Kur ân-ı Kerim, üzerinde en çok çalışılan eser olmuştur. İlim ehli, her dönemde Kur ân dan nasıl istifade edilebilir, düşüncesiyle çalışmalar yapmıştır. Sonuçta Ulȗmu l-kur an la ilgili eserler ortaya çıkmıştır.kur ân da geçen yabancı kelimeleri konu edinen Garibu l-kur ân ilminden, O nun mucizevi yönlerine işaret eden İ caz ilmine kadar Kur ân daki her şey, bu ilmin konusu olmuştur. Kur ân tefsirine duyulan ihtiyaç, onu tefsir edebilecek kabiliyetteki insanların da tespitini gerektirmiş, müfessirlerin sahip olması gereken şartlar da bu kapsamda değerlendirilmiştir. Kültürlerin değişmesi, modern bilimin ve felsefenin düşüncelere etkisi, yeni metod ve teknikler geliştirmeyi gerektirmiştir. Bu bağlamda Ulȗmu l-kur ân çalışmalarındaki değişimi görmek adına, eski ve yeniyi kıyaslamak uygun olacaktır. Klasik dönemde Bedreddin ez-zerkeşî nin telif ettiği el-burhan fî Ulȗmu l Kur ân adlı eser, Kur ân İlimleri konusunda, günümüzde bile başvurulan temel kaynak

2 hükmündedir. Birçok konuyu ele aldığı gibi, ilk zamanlara ait bilgileri de derlemesi açısından ansiklopedik bir eser gibidir. Muhammed Abdülazim Zürkânî tarafından, modern dönemde telif edilen Menâhilü l-irfan da oldukça tercih edilen bir eserdir. Üslubunun kolay olması, Kur ân hakkında zihinlerde oluşan şüpheleri gidermeye çalışması, meseleleri soru-cevap şeklinde ele alması, onu diğer eserler arasında farklı kılmaktadır. Bu çalışmada, klasik dönemden el-burhan fî Ulȗmu l Kur ân ile Menâhilü l-irfan üslup ve metod açısından karşılaştırılacak, böylece Ulȗmu l Kur ân çalışmalarının nasıl bir seyir takip ettiği ortaya konulmaya çalışılmıştır. Anahtar kelimeler: Ulumu l Kur ân, Tefsir, Metod, Üslup, Klasik Dönem, Modern Dönem. ULȖMU L QU RAN STUDIES IN CLASSICAL AND MODERN PERIOD IN THE CONTEXT OF EL-BURHAN FI ULȖMI L QUR AN AND MENÂHİLÜ L IRFAN Abstract Every science has specific teaching methods and principles. Without these, it is difficult to access correct information. This situation is also valid for Qur an. The Qur an, memorized and adapted to the life in the time of the Prophet (S.A.S) has been the most studied book. Scholars have studied on the idea of how the Qur an could be benefited from, in all times. As a result, some books, related to Ulȗmu l Qur an have appeared.all things in the Qur an, from the science of Garibu l Qur an, that deals with the foreign words in the Qur an, to the science of Icaza, that points to its miraculous aspects, have been the subjects of these studies. The need for Tafsir ul Qur an has required to determine the persons, able to comment on the Qur an; and the abilities, expected from the commentators, have been evaluated in this scope. Changing of the cultures, and the effects of the modern science and philosophy to the thoughts have required the development of new methods and techniques. In this context, in order to see the changes in Ulȗmu l Qur an studies, it would be appropriate to compare old and new.in the classical period, the book, entitled el-burhan fî Ulȗmu l Qur ân written by Bedreddin ez-zerkeşî, is a main source referenced in even today for the subject of Qur anic sciences. Having compiled information of the previous time, besides discussing many issues, it resembles an encyclopedia. However, the book, entitled Menâhilü l-irfan written by Muhammed Abdülazim Zürkânî, is a quite preferred work in modern period. Having an easy to understand style, trying to resolve the doubts formed in the minds about the Qur an, dealing with the issues in the form of questions and answers, render it different from others. In this paper, the books el-burhan fî Ulȗmu l Kur ân and Menâhilü l-irfan from the classical period have been evaluated in terms of styles and methods. So, it has been presented how to follow a way in order to study Ulȗmu l Qur an. 85 Keywords: Ulȗmu l Qur an, Tafsir, method, style, classical period, modern period.

3 GİRİŞ Müslümanlar, hayatlarının rehberi olan Kur ân-ı Kerîm e her dönemde büyük bir önem vermişlerdir. Bu önem daha ilk devirlerden itibaren kendisini göstermektedir. İnsanlık tarihinde, başka hiçbir toplum kendi kutsal kitabına bu kadar değer vermemiştir. Kur ân ın gerek yazıya geçirilmesi, gerek ezberlenmesi ve gerekse başka yer ve kimselere ulaştırılması son derece titiz bir şekilde yapılmıştır. Hz. Ömer (r.a.), beytü l-maldan, sadece Kur ân ı, hem ezberleyip hem de tefsiriyle meşgul olanlara tahsisat ayırıyordu. Bunu ezberlemeyi ve üzerinde derinlemesine düşünmeyi ihmal ederler düşüncesiyle yapıyordu. İbn Mesûd (r.a.) ve İbn Abbas (r.a.), Kur ân ın hem ezberini hem de onunla ilgili derin bilgiyi beraberce öğretenlerdendi. 1 Kur ân ın, ezberlenmesi, incelenmesi ve bir kitap haline getirilmesi gibi yakın-uzak onunla ilgili her konudaki çalışma, İslam ın başlangıcından bu güne, bu günden de kıyamete kadar devam edecektir. Ancak bir şeyi iyi anlamak ve öğrenebilmek için, gerekli olan kaideleri bilmek oldukça önemlidir. Kaide ve kurallar bilinmediği takdirde ulaşılması istenen hedefe varılması düşünülemez. Bu her ilim dalı için geçerlidir. Öğrenilmesi ve anlaşılması istenen Allah ın mucizevî kelamı olan Kur ân-ı Kerim olunca, O nu anlamak için gerekli bilgilere ulaşmanın da ehemmiyeti kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Üstelik O, insanlara doğru yolu gösterme ve onları dünya ve ahirette mutluluğa ulaştırma hususunda en önemli, yegâne rehberdir. Aynı zamanda her Müslüman ın Kur ân ı anlaması ve hayatına taşıması, mü minliğinin gereğidir. Bundan dolayıdır ki ilk asırlardan günümüze Müslümanların en büyük çabası Kur ân ı anlama ve uygulama olmuştur. 86 Herhangi bir şahsa ait olan bir eseri anlamak nasıl belli bir gayret ve uğraşı gerektiriyorsa, Kur ân ı anlamak da mutlaka bir gayret, bilgi birikimi ve belli usul ve kaideleri bilmeyi gerektirmektedir. Bunun bir neticesi olarak İslam âlimleri, ilk asırlardan günümüze Kur ân ı daha doğru anlamanın çabası içerisinde olmuşlardır. Bu sebeple çeşitli çalışmalar yapmışlar, lügat ilmini geliştirmişler, Arapça belağat ilminin de konusu olan bedî, beyân ve meânî ilminden faydalanmaya çalışmışlardır. Bu bağlamda Kur ân daki anlaşılması zor olan Arap diline yabancı sayılabilecek kelimeleri inceleme adına da Garîbu l-kur ân ilmi gelişmiştir. Müfessirlere Kur ân ı tefsir ederken bir yöntem haline gelen bu usuller, Kur ân ı anlamayı da kolaylaştırmıştır. Nüzul sebepleri, nasih- mensuh, muhkem-müteşâbih gibi konular, Ulûmu l- Kur ân ın ana konuları haline gelmiştir. Müfessirlerin Kur ân ı anlama adına hangi ehliyete, liyakate ve bilgiye sahip olmaları gerektiği de yine Tefsir Usulü disiplini tarafından belirtilmiş, herhangi bir kişinin Kur ân tefsiri yapamayacağı ifade edilmiştir. 2 Kur ân İlimleri, Kur ân ı anlama adına yapılan Tefsir çalışmalarının da temelini oluşturmuştur. Kur ân İlimleri hakkında meydana getirilen eserler de zamana göre gelişim ve değişim göstererek, her dönemdeki Müslümanın Kur ân ı daha doğru anlamasına yardımcı olmuşlardır. Bu çalışmada da, ilk asırlardan günümüze Kur ân ilimleri hakkında yazılmış eserlerde nasıl bir değişim olduğunu anlamak amacıyla İlk dönem eserlerinden el-burhan fî Ulȗmu l Kur ân ile günümüzde yazılmış 1 el-kevserî, Muhammed Zâhid, Çeşitli İslam Merkezlerine Gönderilen Mushaflar ve Müslümanların Kur'an'a Verdikleri Önem, (trc. Muhittin Akgül), Makâlât, el-mektebetü l-ezheriyye, Kahire, 1994, s Zürkânî, Muhammed Abdülazim, Menâhilü l-irfan, (tah, Nevvaf el-cerrah ) Dar-u Sadr, Beyrut, 2008, s. 23; Suyutî, Celalüddin Abdurrahman, el-itkan fî Ulȗmu l Kur ân, (tah. Muhammed Ebu l-fazl İbrahim), el-mektebetü l- Asriyye, Beyrut, 2008, s.17-29; ez-zerkeşî, Bedreddin, el-burhan fî Ulȗmu l Kur ân, (tah. Muhammed Ebu l-fazl İbrahim), el-mektebetü l-asriyye, Beyrut, 2009, I/27-30.

4 bir eser olan Menâhilü l-irfan arasında üslup ve muhteva açısından bir karşılaştırma yapılacaktır. Her iki eser de sahasında çok müracaat edilen eserlerdendir. Bedreddin ez-zerkeşî nin el- Burhan ı Kur ân İlimleri üzerine oldukça hacimli bir çalışmadır. Bu yönüyle Tefsir sahasında uğraşanların başvurduğu kaynakların başında gelmektedir. Kendine özgü hususiyetlerinden dolayı asırlar geçmesine rağmen, sahasında kaynaklık etmeye devam etmektedir. Muhammed Abdülazim Zürkânî nin telif ettiği Menâhil ise, yakın dönem Tefsir Usûlü kitaplarından olup, konuları kapsamlı ve detaylarıyla ele alan bir eserdir. Eser, konuları sınıflandırmadaki başarısı, kavramlara getirdiği tanımlamalar, alanında daha önce yazılmış kaynaklardan faydalanmasıyla birlikte getirdiği yeni bakış açıları ve metoduyla sonraki tefsir ve Kur ân ilimleri araştırmacılarının vazgeçilmez başvuru kaynağı olmuştur. Kur ân konuları hakkında oryantalist ve modernistlerin ortaya attıkları şüphe ve tereddütlere verdiği cevaplar orijinaldir. Kitapta metodolojik bir dil yerine edebî yönü yüksek bir dil hâkimdir. 3 Özellikle günümüz insanının üslûbunu yakalaması sebebiyle tercih edilen eserlerden kabul edilmektedir. Öyle ki son dönemde yazılan usul kitapları arasında oldukça seçkin bir yere sahip olduğu söylenebilir. Bu haliyle ilim dünyasının kaynak olarak müracaat ettiği eserlerin başında gelmektedir. 1. Eserler ve Müellifleri 1.1. Bedreddin ez-zerkeşî Ebu Abdullah Bedreddin Muhammed b. Behadur b. Abdullah ez-zerkeşî, hadis, tefsir, fıkıhta derinleşmiş, güvenilir âlimlerden biridir. Bilgisi, basireti, iyiyi kötüden ayıran üstün hasletiyle tanınan Zerkeşî, medreselerin bol ve yaygın olduğu bir dönemde Kahire de doğdu (745/1344). Küçük yaşta ders halkalarına katıldı. İlim için çeşitli yolculukları göze aldı. Şafiî fıkhında derinleşti. İmam Nevevi nin el-minhac fi l-furû adlı eserini ezberledi. Mısır da devrin ünlü âlimlerinden ders aldıktan sonra Halep ve Şam a gitti. Şam da İbn Kesir den hadis ilmini tahsil etti. Orada değişik ilimleri tahsil ettikten sonra Kahire ye dönmüş ve ders vermeye başlamış, kısa ömründe de çok sayıda eser telif etmiştir. En önemli eseri el-burhan fi Ulumi l Kur ân dır. el-burhan günümüzde Muhammed Ebu l-fadl İbrahim tarafından tahkik edilerek, 4 cilt halinde araştırma ve inceleme yapmaya daha elverişli hale gelmiştir. Zerkeşî nin el-burhan dışındaki eserlerinden bazıları şunlardır: 1-el-Bahru l Muhit fi Usuli l-fıkh 2-et-Tenkih li Elfazı l-camiu s-sahih 87 3-Teşnifu l Mesami bi Cemi l Cevami el-burhan fî Ulûmi l Kur ân ın Muhtevası ve Üslûbu el-burhan, Kur ân ilimleri konusunda en kapsamlı klasik kaynaklardan biridir. Genel itibariyle kendisinden önceki bilgileri de toplayan bir ansiklopedi hükmündedir. Zerkeşî, eserinde mütakaddimûnun sözlerini özetlemiştir. Eser kırk yedi bölümden meydana gelmektedir. Her bölümde Kur ân ilimleriyle ilgili özel bir konu incelenmektedir. Geniş olarak ele alınan konulara ilişkin, daha önce yazılmış eserlerin isimleri ulaşılabildiği oranda verilmiştir. 3 Vural, Faruk, Modern Dönem Kur an İlimleri (Ulûmu l-kur an) Çalışması: Zürkânî nin Menâhilü l-irfân ı Üzerine Bir İnceleme, Bilimname Dergisi, XXIX, 2015/2, s Turgut, Ali, Tefsir Usulü ve Kaynakları, İFAV Yayınları, İstanbul, 1991, s.34.

5 Bu sebeple hacminin de oldukça geniş olduğu görülmektedir. Müellif adeta kendisinden önceki bütün bilgileri toplamak ve mümkün olduğunca bütün sorulara cevap bulmak amacıyla, Kur ân İlimleriyle alakalı meselelerin hepsine eserinde yer vermek istemiştir. Bu sebeple el-burhan ilk dönemdeki bilgilere ulaşabilmek açısından bir ana kaynak hükmündedir. Ayrıca konu yelpazesinin oldukça geniş tutulması da gereken bilgilere ulaşmada kolaylık sağlamaktadır. el- Burhan şu ana bölümlerden oluşmaktadır: Kur ân İlimleri ile alakalı kısa bir mukaddime, 1-Sebeb-i Nüzûl, 2-Ayetler arasındaki münasebet, 3-Fasıla bilgisi, 4-Vücuh ve nezair bilgisi, 5-Müteşâbih ilmi, 6-Mübhemat, 7-Sure başlangıçları, 8-Sure sonları, 9-Mekki-Medeni bilgisi, 10-Önce ve sonra inenlerin bilgisi, 11- Kur ân ın dili, 12-İndirilme keyfiyeti, 13-Kur ân ın cem i ve hıfzı, 14-Kısımları, 15-İsimleri, 16-Hicaz lugatının dışındakiler, 17-Arap lugatı, 18-Garip kelimeler, 19-Kelime yapısı, 20- Ahkâmı, 21-Fesahatı, 22-Lafızlardaki ihtilaf, 23-Kıraatler, 24-Vakıf ve ibtida, 25-Resm-i hat, 26-Faziletleri, 27-Özellikleri, 28-Fazilet ölçüsü, 29-Okuma adabı, 30-Ayetlerin kullanımı ve hükmü, 31-Meseller, 32-Ahkâmı, 33-Cedel, 34-Nasih-mensuh, 35-İhtilaf tevehhümü, 36- Muhkem-müteşâbih, 37-Sıfatlarda müteşâbihlik, 38-İ caz, 39-Tevatüren gelişi, 40-Kitabın Sünneti destekleyişi, 41-Tefsir, 42-Hitap şekilleri, 43-Hakikat-mecaz, 44-Kinaye-ta riz, 45- Kelamın kısımları, 46-Üslûbu l Kur ân, 47-Edatlar, Bölümlerin yanı sıra açılan fasıllarda çeşitli meseleler toplanmış, müfessir, muhaddis, fakih, mütekellim ve edebiyatçıların görüşleri eklenmiş, dolayısıyla meseleler karışıklıktan uzak tam bir açıklığa kavuşturulmaya çalışılmıştır. Eser alanında önemli olmasına karşın, hacimli olduğundan medreselerde bir ders kitabı olarak okutulmamış, ancak her zaman müracaat edilecek bir kaynak olmuştur. Buna karşın bir başka usul kitabı olan el-itkan ondan daha çok rağbet görmüştür. Celalüddin es-suyuti el- İtkan ın mukaddimesinde el-burhan a işaret etmiş ve ondan oldukça faydalandığını belirtmiştir. 5 Aynı zamanda el-burhan bu kitabın temelini de oluşturmuştur denilebilir. Çünkü el-itkan da el-burhan dan birçok ihtisar ve iktibas görmek mümkündür Muhammed Abdulazim Zürkânî Muhammed Abdülazim Zürkânî, Mısır ın Garbiye vilâyetinde Santa ya bağlı Ca feriye köyünden olup Zürkânî 6 nisbesi hayatının büyük bir kısmını geçirdiği, Menûfiye vilâyetinde Telâ ya bağlı Zürkân köyünden gelmektedir. 7 Doğum yılı tam olarak tespit edilmese de 1893 olarak kabul edilir. 8 Babasının vefatının ardından bakımını âlim bir zat olan amcası Şeyh Seyyid Mürsî üstlenmiştir. Köydeki Kur ân Kursu nda hocası Muhammed Menufî de hafızlığını tamamlayan Zürkânî, 1911 yılında Ahmedî Ma hedine girdi. Usulü d-din bölümünden mezun oldu yılında Ezher den mezun olup 1926 yılında Zekazık Ma hedine müderris olarak atandı. Oradan sırasıyla Tanta ve Kâhire Ma hedlerine öğretmen tayin edildi. Bir süre imam olarak da görev yaptı yılında Usulü d-din Fakültesi ne geçerek Ulumu l-kur ân ve 88 5 Suyuti, age., s Zürkânî nisbesi mutlak olarak kullanıldığında İmam Malik'in Muvatta'ını şerh eden Muhammed b. Abdülbakî Zürkânî anlaşılır. Arap dünyasında daha meşhur olan hadisçi Zürkânî'dir ( ). 7 Zürkânî, age., s Zürkânî, age., s Zirikli, Hayrettin, el-a lam: Kamusu Teracim li-eşheri r-rical ve n-nisa, Darü l-ilmi l-melayin, Beyrut, 1992, VI/210; es-sebt, Halid b. Osman, Kitabü Menâhili l-irfân li z-zürkânî; Dirase ve Takvim, Darü İbn Affan, Kâhire, 2001, s. 44.

6 Ulumu l-hadis dersleri verdi. Muhammed Abdülazim Zürkânî, 10 Aralık 1948 de Kâhire de vefat etmiştir Menâhilu l İrfan ın Muhtevası ve Üslûbu Kur ân İlimleri alanında modern dönemde yazılmış en meşhur eserlerden biridir. Eserde Kur ân ilimlerinin temel meseleleri, on yedi başlık altında incelenmiş olup, en çok yer ayrılan konulardan biri i câzü l-kur ân dır. Zürkânî Kur ân ilimleri sahasında Zerkeşî ve Süyûtî gibi âlimlere göre daha az sayıda konuyu ele almakla birlikte çalışmasında, önceki eserlerde müstakil başlık altında incelenmeyen ulûmü l-kur ân ın anlamı ve tarihi, Kur ân ın tercümesi ve üslûbu gibi farklı başlıklara da yer vermiştir. Eserde İslam düşmanlarına, eser sahiplerinin farazî olarak sunduğu delillere ve âlimlerin muhalefet ettiği konulara dair görüş ve eleştirilerini serd ettiği görülür. Menâhilü l-irfân da Kur ân la ilgili şüpheler konusu üzerinde genişçe durması, Cemâleddîn-i Efgānî ve Muhammed Abduh ekolünün müellif üzerindeki etkisiyle 10 açıklanmaktadır. 11 Konuları genişçe ele alışı, güzel üslûbu, tercihte bulunması, konu sonunda şüphelere cevap verişi kitabın dikkat çekici özelliklerindendir. Vahyi tarif ederken ve Ulumu l-kur ân ın manasını açıklarken verdiği bilgiler bu kitabı başka kitaplardan farklı kılan yönüdür. Kur ân ilimleri, önceleri nakil merkezli iken, Menâhil, kavram ve metod yönü ile öne çıkmaktadır. 12 Bu nedenle Menâhil in yeni kavramların oluşturulması ve tanımlanmasında önemli rolü olmuştur. Menâhil, genel hatlarıyla giriş ve on yedi konudan meydana gelmiştir. Bu konular şunlardır: 89 1-Kur ân ilimleri, 2-Kur ân ilimleri tarihi, 3-Kur ân ın nüzûlü, 4-İlk ve son nazil olan ayetler, 5- Nüzûl sebepleri, 6-Yedi harf üzere iniş, 7-Mekkî ve Medenî, 8-Kur ân ın toplanması, 9-Âyet ve surelerin tertibi, 10-Resmü l-mushaf ve Mushaflar, 11-Kıraat ve kurra, 12-Tefsir ve müfessirler, 13-Kur ân ın tercemesi ve hükmü, 14-Nesh, 15-Muhkem ve müteşâbih, 16-Kur ân ın üslûbu, 17-Kur ân ın i cazı ve bununla ilgili meseleler. Menâhil in şimdiye kadar telif edilenlerden farklı yanı ve getirdiği yeniliklerden biri, Vahiy konusuna detaylı bakışı ve konuyla ilgili şüpheleri ilmi gelişmeler ışığında açıklamasıdır. Vahyi ilim ve akıl yönünden ele almış ve modern ilimden faydalanarak bir takım deliller, öne sürmüş, ilmi gelişmelerle vahyi ispatlamaya çalışmıştır. Özellikle Kur ân ın iniş süreci, bu konudaki şüpheler, mucizevî oluşu, sebeb-i nüzûl hakkında oldukça geniş malumat dikkati çekmektedir. Eserin dikkat çekici diğer yönü, şüphe ve itirazları zikredip cevaplar vermesidir. Konular izah edilirken asrın ihtiyaçlarını ve şüphelerini de giderme gayreti içinde olunduğu görülmektedir. Yedi harf üzerine gelmesi, kıraatler ve nesh gibi ihtilaflı konularda tafsilata girmiş, akıllara gelebilecek şüpheleri yok etmeğe çalışmıştır. Birçok meselenin soru cevap şeklinde izah edilmesi bunun en iyi göstergesidir. Müellif bu şekilde, İslam ı ve peygamberini karalamayı hedef edinmiş olan batılı bilim adamlarının ve kendisini modernist gören birtakım aydınların Kur ân ın ilahi yönü hakkında ortaya attıkları çirkin iddiaları çürütmeye çalışmıştır. 10 Zürkânî, age., s Mertoğlu, Mehmet Suat, DİA, Zürkânî md., s Bekiroğlu, Harun, Tefsir Metodolojisi Açısından el-el-burhan ve el-itkan, Araştırma Yayınları, Ankara, 2013, s. 42; Vural, Faruk, Zürkânî nin Menâhilü l-irfân ı Üzerine Bir İnceleme, Bilimname, XXIX, 2015/2, Geliş Tarihi: , Yayın Tarihi:

7 Zürkânî nin bunu önemsediği şu ifadelerinde anlaşılmaktadır: Kur ân hakkında ortaya attığı şüphelere yaşadığımız asrımızı esir alan şüphe ve tereddütlere cevap veren, gerçeği arayan hak ve İslam âşıklarının yürüdükleri yollardaki engelleri bertaraf eden bir ilaçla tedavi etmeyi istedim. 13 Bu şüphelerin tedavisinde bir araştırmacıda olması gereken ve eleştirinin gereği olan bilimsel tavrı gösterdim. Özellikle de bu şüpheleri ortaya koyan bazı çağdaşların isimleri üzerine örtü örttüm, gizledim. Böyle davranmamın sebebi, dostluk ortamının oluşmasına katkı sağlamak, onların yanlışlarından dönmeleri beklentisi ve araştırmanın da güvenilirliğini sağlamaktı. Aynı zaman da taklit edilmesinler diye konumlarını göz ardı ettim. 14 Eser genel itibariyle, üniversite öğrencilerince kolayca anlaşılabilen, ortaya çıkan çeşitli itirazlara cevap verebilen, her fırsatta ilimle din arasındaki ilgiyi ortaya koyan, yeri geldikçe İslam Hukukunun sır ve hikmetlerini açıklayan, irşad ve davet için Kur ân ruhunu veren özelliklere sahiptir. 2. Eserlerin Üslup ve Muhteva Açısından Karşılaştırılması İlk anlardan itibaren Kur ân ilimleri çalışmaları, Kur ân ın anlaşılabilmesi adına çok önemli vazifeler üstlenmiştir. Her asırda âlimler, bulundukları mevcut şartları da göz önüne alarak, çeşitli çalışmalarda bulunmuşlardır. Bu çalışmaların ortaya çıkmasında ve şekillenmesinde dönemin siyasi, mezhebi hareketlerin de etkisi büyüktür. İlk dönemlerde yazılan eserler çok kıymetli olmalarına rağmen, gelişen modern ilimler ve insanlarda görülen fikri yapılanmalar, bu ilmin yeni bir üslupla ele alınması gereğini doğurmuştur. Günümüz insanının ihtiyacına göre ortaya çıkan eserler, aynı zamanda zihinlerdeki şüpheleri de bertaraf etme gayreti içinde olmuşlardır. Menâhilü l İrfan yakın dönemde yazılmış, Kur ân ilimlerini akıl ve modern ilimle delillendirerek ele almış, üslup bakımından farklı bir eserdir. İki dönemdeki farklılığı görebilmek için, ilk dönemlerin önemli ve hala değerini kaybetmemiş eserlerinden biri olan el-burhan ile karşılaştırmasını yapmak, geçmişle günümüzün kıyasını mümkün kılabilecektir. 90 Nitekim her iki esere de baktığımız zaman en çok dikkati çeken husus üslup farklılığıdır. Eserlerden birisinin ilk asırlara ait olması, diğerinin ise çok yakın bir geçmişte yazılmış olması bunun en büyük sebebidir. Alışılmışın dışında bir üslup kullanılan Menâhil de müellif, her konuda meselenin aslını izah ettikten sonra soru-cevap usulü şeklinde insanların özellikle günümüzde ihtilafa düştükleri hususları açığa kavuşturmaya ve bunları izale etmeye çalışmıştır. Böyle bir üslûbu ve yazım şeklini el-burhan da görmek mümkün değildir. İki eseri karşılaştırdığımızda el-burhan da daha fazla konuya temas edildiğini görmekteyiz. Faziletler, vücuh ve nezair gibi konular el-burhan da ele alınmış olmasına rağmen Menâhil de mevcut değildir. Ayrıca el-burhan da Arap lügatinin özellikleri, Garib ül-kur ân konusu da ele alınmıştır. Buna karşılık Menâhil de daha çok günümüzde ihtilafa sebep olan konular ele alınmış ve daha modern bir üslupla işlenmiştir. İncelenen her bir konu geniş bir bakış açısıyla okuyucuya sunulmaya çalışılmıştır. el-burhan a bakıldığında konuların genelde tek bir ana bölüm altında ele alındığı görülmektedir. Menâhil de ise her bir konunun altında alt başlıklar oluşturularak meselenin farklı yönleri irdelenmeye çalışılmıştır. el-burhan ın dönemi itibariyle toplayıcı bir eser olduğu görülmektedir. Bu sebeple kendisinden sonra gelen birçok esere kaynaklık etmiş, günümüze kadar da öneminden pek bir 13 Zürkânî, age., s Zürkânî, age., s. 14.

8 şey kaybetmemiştir. Özellikle ilk dönemden itibaren tefsir usulü ilminin seyrini görmek isteyenlerin el-burhan dan uzak kalmaları mümkün değildir. Fakat bunun yanında değişen toplum yapısı ve Kur ân ilimlerine karşı gelişen olumsuz tavır, konunun farklı yöntemlerle ele alınması ve insanların ileri sürdükleri bazı olumsuz iddialara karşı Kur ân ın savunulmasını da gerektirmektedir. Bu yönüyle Menâhil çok önemli bir misyon üstlenmiştir. Çünkü o bir bakıma bu iddialara cevap gibidir. Özellikle bu dönemde çalışma yapan ilim ehli insanlar için farklı bir bakış açısı oluşturmuş, önemli konulara temas etmiştir. Bu sebeple günümüz için de çok önemli bir kaynak olduğu söylenebilir. 3. Eserlerin Bölümleri Açısından Karşılaştırılması Bir önceki bölümde eserlerin üslup ve muhteva açısından genel bir karşılaştırması yapılmışken, bu bölümde ise eserlerdeki bölümler tek tek ele alınarak birbirleriyle ortak olan yönleri ve farklılıkları daha ayrıntılı olarak işlenecektir Eserlerde Ortak Olan Bölümler 1. Kur ân ilimleri hakkında genel bilgi el-burhan da Kur ân ilimleri hakkında bilgi, eserin ilk başında yer alan, bir nevi mukaddime olan tefsir ilmi başlıklı bölümde geçmektedir. Kur ân ilimleri derken ne anlaşılması gerektiğine işaret etmiş, bu konuda bazı görüşleri de zikretmiştir. Daha çok Kur ân ın ihtiva ettiği ilimler hakkında çok kısa bilgi vermekle yetinmiştir. 15 Zürkânî bölümlere ilim ve Kur ân kelimelerini kavramsal olarak inceleyerek başlamıştır. Fıkıh, Kelâm ve dil ilimlerinden gelen tanımlamayla ilgili farklı görüşlere yer verip ulûmu l-kur ân tarihini ikinci mebhasta incelemiştir. Ali b. İbrahim el-havfî (ö. 430/1038) nin bu sahada ilk eser yazan kişi olması üzerinde ısrarla duran Zürkânî, tedvin öncesi, tedvin dönemi ve tedvin sonrası olarak üç başlıkta ulûmu l-kur ân tarihini ele almıştır Sebeb-i Nüzûl el-burhan da müellif sebeb-i nüzûlü bilmenin öneminden bahsetmiş, sebepleri bilmenin neyin niçin haram veya niçin helal kılındığının bilinmesine de yardım edeceğine işaret etmiştir. Bu konuda uzun bilgiler veren müellif sebeb-i nüzûl sayesinde ayetin umumiliğinin veya hususiliğinin de bilinebileceği üzerinde durmuştur. Bazı ayetler için birden fazla nüzûl sebebi olduğunu da söyleyen müellif, bazı ayetlerin birden fazla nazil olmuş olabileceği görüşünü de ifade etmiştir. 17 Menâhil de de, konuyu uzun bir şekilde izah eden müellif, önce sebeb-i nüzûlün bilmenin faydalarını birkaç alt başlık altında ele almıştır. Ayrıca sebeb-i nüzûlü bilme yolları, sebeb-i nüzûlü belirtirken kullanılan tabirler üzerinde de durmuştur. Birden fazla sebebin olması durumunda nasıl davranılması gerektiği konularına açıklık getiren müellif, her durumu ayrı başlık altında incelemiş, izahta bulunmuştur. Sebebin hususiliği ile lafzın umumiliği arasında nasıl bir alaka olduğuna da işaret etmiştir. Menâhil deki izahların el-burhan a göre daha fazla olduğu görülmektedir Zerkeşî, age., I/ Zürkânî, age., s Zerkeşî, age., I/ Zürkânî, age., s

9 3. Mekki-Medeni Bilgisi el-burhan da ayetlerin hangisinin Mekki, hangisinin Medeni olduğu açıklanmış, Mekke de indiği halde Medeni hükmü olan ayetler, Medine de indiği halde Mekki hükmü olan ayetler üzerinde durulmuştur. Müellif, Cuhfe de inen, Mescid-i Aksa da inen, Taif te inen ayetler, gece inen, gündüz inen ayetler şeklinde bir ayrım yapmıştır. Zerkeşî bu rivâyetlerin çoğunun İbn Abbas a (68/687) dayandığını söyler. Ayrıca Zerkeşî, Mekkî ve Medenî sûrelerin özelliklerini belirleyen kriterlerin genel geçer (umumî) kaideler olmayıp, genellemeye dayalı kaideler olduğunu belirtir. 19 Menâhil de önce Mekki-medeni hakkında bilgi veren müellif, daha sonra bunları bilmenin ne gibi faydaları olduğuna işaret etmiştir. Mekki-Medeni yi tanıma yollarını da ayrıca ele almıştır. Bunun yanında, Mekki-Medeni ayetlerin bariz özelliklerinden bahsederek, aralarındaki farklara işaret etmiştir. Müelliflerin, kaç surenin Mekki, kaç surenin Medeni olduğu hakkında verdikleri bilgiler birbirinden farklıdır İlk ve Son İnen Ayetlerin Bilgisi el-burhan da müellif sadece ilk inen ve son inen ayetler hakkındaki rivayetleri ve farklı görüşleri zikreder. 21 İlk ve son nazil olan âyetleri ayrı bir mebhas/bölümde inceleyen Zürkânî nin ise bu konuya ayrı bir önem verdiği görülmektedir. İlk inen âyetler hususunda dört görüş olduğunu belirtirken, kanaatimizce, genel kabule ulaşmış bir bilgi olduğu için, bu defa ilk sıraya kendi tercihini koyar. 22 Buna göre ilk inen Alak Sûresi nin ilk beş âyetidir. İlgili rivâyetin 23 merfu muttasıl olması, diğer rivâyetlerde ise senetleriyle alakalı birtakım problemlerin olması Zürkânî nin görüşünü desteklemeye yardım etmektedir. Zürkânî son inen âyetler hakkında da on farklı görüşe yer verir. İlk sıradaki görüş yine kendi tercih ettiği görüştür. Tercihine iki yönden de delil getirir. Zürkânî bu bölümde el-burhan dan farklı olarak içki ayeti ve cihad ayetleri üzerinde durmuş, bu konuda da önce ve sonra inen ayetlere işaret etmiştir Kur ân ın Yedi Harf Üzere Nazil Olduğu Hakkında Bilgi el-burhan da, Kur ân ın yedi harf üzere inmiş olmasından ne anlaşılması gerektiği hakkında bilgi veren müellif, bu hususta Hz. Ömer ile Hakîm b. Hizam arasında geçen hadiseye işaret ederek konuya açıklık getirmeye çalışmıştır. Bu konu hakkında çok da fazla açıklama yapmayan müellif, bir alt başlık altında da kıraatler konusunu işlemiştir. Müellifin kıraatler konusunu yedi harf meselesinden daha geniş ele aldığı görülmektedir. 25 Menâhil de bu konudaki delilleri zikrederek, Kur ân ın yedi harf üzere inmesinin ne demek olduğunu izah etmeye çalışan müellif, farklı okuyuş şekillerine de işaret etmiştir. Diğer maddelerde olduğu gibi yedi harf meselesinde de hadislere epeyce yer vermiştir. O aynı zamanda yedi harf ile kıraatlerin birbirlerinden bağımsız veya birbirinden tamamen ayrı konular olduklarını düşünmemektedir. Ancak tamamen birbiriyle örtüşen meseleler olduğunu da kabul etmez. Kur ân ın yedi harf üzere okunmasından kastedilenin, kıraatlere göre okunmasından 19 Zerkeşî, age., I/ Zürkânî, age., s Zerkeşî, age., I/ Zürkânî, age., s. 64; Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Usulü, T.D.V. Yayınları, Ankara, 2007, s Buharî, Bed u l-vahiy, Zürkânî, age., s. 67.

10 daha genel olduğunu ifade eder 26 Ona göre yedi harf yedi kıraate göre daha geniş bir kolaylığı ifade etmektedir. Kıraat meselesini ayrıca geniş bir şekilde ele aldığı için, burada o meseleden pek bahsetmemiştir. 6. Vahyin İniş Keyfiyeti el-burhan da vahyin geliş süreci hakkındaki ihtilafları zikreden müellif, Kur ân ın toptan mı yoksa parça parça mı indiği konusunu izah etmeye çalışmıştır. İndirilen vahyin mana olarak mı, yoksa lafız olarak mı indirildiği meselesine de değinen müellif, bu konudaki görüşleri zikrederek vahyin manen ve lâfzen Allah kelamı olduğunu ispatlamaya çalışmıştır. 27 Menâhil in diğer bölümleri gibi bu bölüm de oldukça geniş tutulmuş, alt başlıklar altında vahiy ve Hz. Peygamber in (s.a.s) vahiy karşısındaki durumu çarpıcı bir dille ele alınmıştır. Müellif el-burhan da olduğu gibi önce Kur ân ın indiriliş safhaları üzerinde durmuş, Kur ân-ı Kerim in parça parça indirilmesini izah ederken, bu gerçeği ispatlama yoluna gitmiş, birkaç maddede bunun hikmetleri üzerinde durmuştur. 28 Sadece Kur ân ın iniş safhalarını ele almamış, aynı zamanda vahyin ne olduğu hakkında bilgiler vermiştir. Vahyi ispat etmeye çalışırken de bunu akılla nasıl bağdaştırılabileceği üzerinde durmuştur. Zürkânî kendisinin de izlediği bir hipnoz konferansında yaşadıklarını iddiasına delil olarak getirir. 29 Konuyu ispat ederken akılla ve modern ilimler vasıtasıyla ispatlama yoluna gittiği ve bu konudaki şüpheleri gidermeye çalıştığı görülmektedir. 7. Kur ân ın Toplanması ve Sahabe Tarafından Muhafazası el-burhan da Kur ân ın toplanması meselesi ele alınırken, Hz. Ebubekir zamanındaki Mushaf haline getirme çalışmalarından, Hz. Osman dönemindeki çoğaltma faaliyetlerden bahsedilmiştir. Zerkeşî Mushafların sayısı hakkında bilgi verir. Ona göre mushafların sayısı dörttür. 30 Menâhil de özellikle Kur ân ın cem i konusunda oldukça geniş bilgi verilmektedir. Müellif, el-burhan daki gibi sadece Hz. Ebubekir döneminden başlamamış, Hz. Peygamber döneminden itibaren Kur ân ın ezberlenmesi, yazılması muhafaza edilmesi meselelerine dikkat çekmiştir. Daha sonra ise Kur ân ın Mushaf haline getirilişi, Hz. Osman döneminde yazma ve çoğaltılma işlemleri ele alınmış, sahabenin bu konudaki gayreti ortaya konulmuştur. Zürkânî ye göre 31 Kur ân Hz. Ebû Bekir döneminde sayfalar halinde suhuf olarak cem edilmiştir. Bu cem esnasında âyetlerin tertibi tam olmakla beraber sûrelerin tertibi tam değildir. Hz. Osman döneminde ise Mushaf olarak cem edilmiş olan Kur ân-ı Kerim in âyet ve sûreleri de tam olarak tertib edilmiştir. 32 Mushafların adedi üzerinde de bilgilendirilmeler yapmıştır. Arasındaki imlâ farklılıklarına yer veren rivâyetler esas alındığında sayılarının en az altı olduğu anlaşılır. Zürkânî ye göre en kabule şayan görüş budur. 33 Ayrıca söz konusu mushaflarda nokta, hareke vb. unsurların bulunmaması da sahih isnadlarla Resûl-i Ekrem e (s.a.s.) ulaşan farklı okuyuşlara Zerkeşî, I/ Zürkânî, age., s Zerkeşî, I/ Zürkânî, age., s Zürkânî, age., s Zerkeşî, I/ Zürkânî, age., s Zürkânî, age., s. 235.

11 imkân hazırlamıştır. 34 Menâhil de daha sonra sahabenin ümmi oluşundan hareketle, okumayazma bilmeyen insanların Kur ân a sahip çıkma çabaları hakkında oluşabilecek şüpheler giderilmeye çalışılmıştır. 8. Surelerin Taksimi, Tertibi, Ayet Sayıları Hakkında Bilgi Müellif el-burhan da, Kur ân daki surelerin ve ayetlerin tertibi altında sure ve ayet sayısı hakkında bilgi vermiştir. Ayrıca alt başlıklar halinde sure ve ayet bilgisinin faydaları üzerinde durmuştur. Mushaf taki dizilişin özelliği üzerinde de duran müellif, Tevbe suresinde besmele bulunmayışının sebebini izah etmeye çalışır. Âyetlerin tertibini, sûrelerin tertibinden belirgin çizgilerle ayırarak inceleyen Zerkeşî ye göre âyetler sûrelerin birer parçasıdır. Dolayısıyla âyetler sıralanırken sûreler de aynı zamanda oluşur. Vahyî bir bilgiye dayanarak âyetleri düzenleyen Hz. Peygamber, sûreleri de düzenlemiş olmalıdır. Ona göre âyet ve sûreler arasında tenasüp sûrelerin tertibinin tevkîfîliğini gerektirecek şekilde Allahu Teâlâ dan sadır olduğunun bir delilidir. 35 Menâhil de bu bölümde önce ayetin ne manaya geldiği üzerinde durulmuştur. Ayeti tanıma yollarından bahseden müellif, daha sonra Kur ân daki ayet sayıları, içeriği ve isimleri hakkında ilgi vermiş, bu konudaki farklı rivayetlerin nereden kaynaklandığını, neden farklı farklı ayet sayısı olduğunu izah etmeye çalışmıştır. 36 Kur ân ın cem edilmesi meselesinde şiddetli tartışmalara giren Zürkânî nin, âyetlerin tevkîfîliği hususunda kıyasî olduğunu beyan edenlere karşı itirazlara cevap verirken daha sakin davrandığı görülmektedir. 37 Sahabenin imam mushafının tertibini kabul edip, kendi mushaflarına riâyet etmemelerini fitne ve münakaşalardan uzak kalmak, ümmetin birliği ve selametini tesis etmek olarak açıklamaktadır Kıraatler el-burhan da müellif, daha önce kısa bir alt başlık halinde değindiği kıraatler konusunu, ana başlık halinde tekrar ele almıştır. Kıraatler hakkında genel bir bilgi veren müellif daha sonra şaz olan kıraatlerin hangileri olduğu üzerinde durmuştur. Zerkeşî yedi kıraati mütevâtir olarak kabul etmektedir. 39 Menâhil de Zürkânî, Kur ân ve kıraatinin temel iki umdesinin rivâyet ve telakki olduğunu belirtir. 40 Kıraatlerin sayısındaki fazlalık ve farklılığın Rasûlüllah veya kurraya değil Kur ân ın indirildiği yedi harfin sınırlarına ait olduğunun göz ardı edilmemesi gerektiğini ifade eder. 41 Kıraatlerin nasıl ortaya çıktığı hakkında bilgi veren müellif, bunların sayısından, tabakalarından, tevatür derecelerinden bahsetmiş, daha sonra da her bir kıraat âlimi hakkında kısa bilgiler vermiştir. el-burhan da bu kadar teferruatlı bilgi mevcut değildir. Ayrıca Menâhil in bu bölümünde de müellif, şüpheleri izale etmek üzere birkaç başlık altında bazı meselelere işaret etmiştir. Zürkânî uzun bir tahkikakattan sonra, on kıraati mütevâtir olduğunu kabul etmiştir Zürkânî, age., s Maşalı, Mehmet Emin, Mushaf, DİA, XXXI, 244, İstanbul, 1998; Zürkânî, age., s Zerkeşî, age., I/ Zürkânî, age., s İbn Hanbel, Müsned, I, 57; Ebû Dâvud, Sünen, Salât, 122; Tirmizî, Tefsîru l-kur ân, Zürkânî, age., s Zerkeşî, I/ Zürkânî, age., s Zürkânî, age., s Zürkânî, age., s. 270.

12 10. Kur ân ın Resmi Hattı el-burhan da, oldukça uzun bir bölümde Kur ân yazısının hususiyetleri üzerinde duran müellif, yazıdaki inceliklere ve dikkat edilmesi gereken hususlara işaret etmiştir. Kur ân yazısındaki bazı harflerin düşmesine (elif, vav ve yâ gibi) ve bunun sebeplerine değinmiştir. 43 Menâhil de ise müellif konuyu izah ederken yine Hz. Peygamber in asrından itibaren ele almıştır. O dönemdeki Kur ân yazısının nasıl olduğu, Arap yazısının aslının nereden geldiği üzerinde durmuş, şu anda kullanılan yazının tevkifi olup olmadığı, Rasûlüllah ın (s.a.s.) ümmîliği hususunu izah etmeye çalışmıştır. Zürkânî ümmî olduğuna dair delillerin daha kesin olduğunu ama diğer delillerin de önemli olduğunu vurgulayarak -kendi genel tutumuna uygun bir davranışla- her iki görüşün ortasını bularak hareket etmenin daha isabetli olacağını ifade etmektedir. 44 Bu bölümde tekrar ilk Mushaflar ve yedi harf meselesini ele alan Zürkânî, Kur ân yazısının ve şeklinin bunlarla olan ilgisine dikkat çekmiş sonra da, özellikle bu konu hakkında insanların sahip olduğu şüpheleri ele almış ve gidermeye çalışmıştır. 11. Nesh Meselesi Müellif el-burhan da Kur ân daki nesh konusunu da ele alırken, öncelikle neshin cevazı hususunu işlemiştir. Neshedilen ayetlerin hangisi olduğu ve bu konudaki görüşler üzerinde de duran müellif, konuyu nesh ile alakalı ayeti izah ederek açıklama yoluna gitmiştir. Fakat bu konu üzerinde çok da fazla durmadığı görülmektedir. Zerkeşî, Zürkânî gibi nesh in sem an ve aklen caiz olduğu görüşündedir. 45 Menâhil e bakıldığında müellifin nesh konusunu oldukça geniş ele aldığı görülmektedir. Neshin ne olduğunu açıkladıktan sonra, Kur ân da neshin mevcudiyeti üzerinde durulmuş, neshin aklen nasıl caiz olabileceği konusuna değinilmiştir. Fakat müellif el-burhan dan farklı olarak konuyu geniş açıdan ele almış, aklen ispatlama yoluna gitmiştir. Ayrıca neshedilmiş olduğu ifade edilen yirmi iki ayeti de konu sonunda tek tek ele alan müellif, bunlar hakkında bilgi vermeye çalışmıştır. Nesh konusunda oluşabilecek şüphelere işaret ederek, ihtilaflı meseleleri giderme yoluna başvurduğu da görülmektedir. Müellifin, özellikle son dönem için ihtilaflı sayılan meseleler üzerinde daha çok yoğunlaştığı düşünülürse, nesh konusundaki bu geniş izahları çok normal karşılanacaktır. Zerkeşî ye göre sünnetin hiçbir çeşidi Kur ân ı neshedemez. Bu anlamda İmam Şafiî ile paralel düşünür. 46 Nesh sadece emir ve nehiylerde olur. 47 Zerkeşî ye göre bu bağlamda sünnetin görevi, Kur ân daki bir hükmü açıklamaktan ibarettir. Zerkeşî nin nesh e yaklaşımı ilk asır ulemasının yaklaşımına daha yakın gözükmektedir. 48 Zürkânî ise mütevatir veya kudsî hadislerin ayetleri nesh edebileceğini ifade etmektedir Muhkem ve Müteşâbih, Sıfatlarda Müteşâbihlik el-burhan müellifinin müteşâbih konusunu üç ana başlık altında incelediği görülmektedir. Müellif, ilk bölümde müteşâbih konusunu genel olarak, fasıllar şeklinde Zerkeşî, I/ Zürkânî, age., s Zerkeşî, age., II/ Zerkeşî, age., II/ Zerkeşî, age., II/ Sahabe ve Tabiînin nesh anlayışları için bkz. Şatıbî, Ebu İshak, el-muvâfakât, (thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen Âlu Selmân), Dâru İbn Affân, (ysz.), 1997, s Zürkânî, age., s. 412.

13 incelemiş, her bir fasılda fertte olan müteşâbih, iki harfte olan, üç harfte olan müteşâbih şeklinde izahlar yapmıştır. Müellif daha sonra muhkem ve müteşâbih arasındaki farka dikkat çekmiş, bundan kastedilenin ne olduğunu açıklamaya çalışmıştır. 50 Son bölümde ise müellifin, daha özele inerek, konuya biraz daha detaylı yaklaşmak istediği görülmektedir. Bu bölümde sıfatlarda müteşâbihlik üzerinde duran müellif, dönemindeki kelami tartışmalara da yer vermeden geçememiştir. Sıfatlar konusunda Mutezile ve Ehl-i Sünnet arasındaki fikir ayrılığına yer vermiş, konuyu bu şekilde izah etmeye çalışmıştır. 51 Menâhil de müellifin konuya, muhkem ve müteşâbih terimlerini açıklayarak girdiği görülmektedir. Âlimlerin bu konudaki görüşlerine yer veren müellif, müteşâbihliğin nereden kaynaklandığını da izah etmeye çalışmış, kısımlara ayırarak sınıflandırmıştır. Müteşâbih kapsamında ele alınan huruf-u mukattaa bahsine geldiğinde, Mekkî Medenî ayetlerin sınıflandırmasında bundan bahsettiğini bildirmiştir. 52 el-burhan da olduğu gibi o da sıfatlarda müteşâbihlik konusunu ele almış, fakat sadece bununla yetinmeyerek, Kur ân da müteşâbih lafızların bulunmasının nasıl bir anlam zenginliği kazandırdığı üzerinde de durmuştur. Zürkani, Müteşâbihlerin faydalarını, akıl ve mantık yoluyla açıklamaya çalışan âlimlerden biridir. 53 Bu faydalardan biri de fazilet ölçüsünü ortaya çıkarması ve varlıkların derecelenmesine bir vesile olmasıdır. Çünkü ayetler hep muhkem olsaydı, tevile gerek kalmazdı. 13. Kur ân ın İ cazı el-burhan da müellif, i caz konusunu ele alırken önce i cazın ne olduğu üzerinde durmuş ve i caz vecihlerine işaret etmiştir. O nun insan kelamı olmayacağı üzerinde duran müellif aynı zamanda şiirden de üstün olduğunu göstermeye çalışmıştır. Zerkeşî, Kur ân ın şiire benzer yanlarının bulunduğunu kabul etmekle 54 beraber onun asla bir şiir olmadığını, Kur ân ın şair sözü olmadığını ayetlerle 55 ifade eder. 96 Menâhil müellifi de, Kur ân ın i cazı bölümünde, i caz yönlerine işaret ettikten sonra Kur ân ın kevni ilimler karşısındaki yeri ve durumuna değinmiş, sonra da el-burhan dan farklı olarak, gayb meselesini i caz yönüyle ele almıştır. Gaybın çeşitlerini inceleyen müellif, mucizeler konusunda da geniş bir izaha girmiştir. Bunun yanında Kur ân ile sünneti de üslup açısından kıyaslayan müellif O nun Allah kelamı olduğunda hiçbir şüphe olmaması gerektiği üzerinde de durmuştur. İlk asırlardan günümüze kadar, birçok sahada Kur ân ayetlerine meydan okumaya kalkışanların hezimetinden bahsetmiştir. 56 Özellikle son kısımda, Kur ân daki i caz O nun Allah kelamı olduğunu göstermez, O yine de Peygamber in sözüdür diyenlere karşı izahta bulunmuştur. 14. Tefsir ve Te vil Bilgisi el-burhan da bu bölüme özel bir yer veren müellif önce tefsir ile te vil arasındaki farka işaret etmiştir. 57 Zerkeşî tefsirin kısımlarına da kısaca değinmiş, Kur ân ın tefsiri yapılırken takip edilmesi gereken yol üzerinde bilgi vermiştir. Kur ân ın tefsirinin gelişigüzel 50 Zerkeşî, age., II/ Zerkeşî, age., II/ Zürkânî, age., s Boz, Halit, Kur an da Müteşâbih Ayetler ve Tefsircilerin Bu Konu İle Alakalı Görüşleri, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 23, Mart 2016, s Zerkeşî, age., II/ Yasin Sûresi, 69; Hakka Sûresi, Zürkânî, age., s Zerkeşî, age., II/

14 yapılamayacağına işaret eden müellif, bu konuda uyulması gereken kaidelerden de uzunca bahseder. Menâhil de bölümler içerisinde en uzun üzerinde durulanlardan biri de tefsir ve müfessirler bölümü olmuştur. Bu konuyu üç başlık altında inceleyen Zürkânî ilk olarak tefsir ve tevilin kavramsal boyutunu ele almıştır. Sonrasında ise tefsire duyulan ihtiyacı ifade etmiş, ardından da tefsir türlerini örnekleriyle beraber açıklamıştır. 58 el-burhan ın aksine o, tefsir konusunu salt bir şekilde ele almamış, tefsir hakkında bilgi verdikten sonra geniş bir şekilde tefsir ilminden ve tarihinden bahsetmiştir. 15. Üslûbu l Kur ân ve Belağat İlmi el-burhan da bu bölümde, te kidin kısımları üzerinde duran müellif, te kid edatlarını da incelemiş, sıfatlar üzerinde durmuş, dilin hususiyetlerine dikkat çekmiş, atf-ı beyan, âmm ve hâssın kullanım şekilleri üzerinde durmuştur. Ayrıca kelimelerin ait olduğu vezinler de ayrıca ele almıştır. Kur ân ın üslûbu konusuna oldukça önem veren müellif, üçüncü cildi tamamen bu konuya ayırmıştır. el-burhan ı kaleme almasının ana gayelerinden biri olarak da Kur ân ın genel üsluplarını ortaya koymak olduğunu belirtir. Ona göre Kur ân üslubunun farkında olmak, kasidedeki anlamın gizli olduğu beyti fark etmek gibi önemlidir. 59 Üslûbu incelerken birkaç ana başlık oluşturan müellif hazf meselesi ve edebi sanatlar hakkında da önemli bilgiler vermiştir. İstiare, teşbih, iltifat, mübalağa, mukabele üzerinde durduğu sanatlardan bazılarıdır. Menâhil de de müellif konuyu işlerken, Kur ân ın üslûbundaki farklılığa dikkat çekmiş, meseleleri izah etmedeki üstünlüğünü dile getirmiştir. Önce üslup hakkında bilgi veren müellif, üslûbun müellifin eserini yazarken kelime ve terkipleri seçme ve sunma metodu olduğunu ifade ederek 60 Kur ân üslûbundan kastedilenin ne olduğu üzerinde durmuştur. Ayrıca terkipler arasındaki üslup farklılıklarına da işaret etmiştir. Kur ân Üslûbunun özelliklerini de ayrı başlıklar altında tek tek ele almıştır Eserlerden Sadece Birisinde Geçen Bölümler el-burhan zamanına göre toplayıcı, ansiklopedik bir eser olduğu için Kur ân ilimleriyle alakalı bütün mevzulara yer verdiğini yukarıda belirtmiştik. Menâhil de ise sınırlı sayıda bölüm olduğunu ifade etmiştik. Bu sebeple el-burhan da Menâhil den farklı birçok konunun bulunması da kaçınılmazdır el-burhan ın Tek Başına Aldığı Bölümler Bu bölümde el-burhan da olup da Menâhil de olmayan konular ele alınacaktır. Bölüm sayısı bir hayli fazla olan eserin, Menahil den daha kapsamlı olduğu, onun temas etmediği birçok konuyu ele aldığı görülmektedir. 1. Ayetler Arasındaki Münasebet Eserin ikinci bölümünde münasebet ilmini ele alan müellif, münasebet ilminden kastedilenin ne olduğunu açıkladıktan sonra bunun en güzel örneklerinden birinin Kevser ile Maun sureleri arasında görüldüğünü söylemiştir. Bir diğeri münasebeti İsra ve Kehf sureleri arasında kuran müellif, sureleri birbirine tesbih ve tahmid yönüyle irtibatlandırmış, birisinin Sübhanallah, diğerinin ise Elhamdülillah diye başladığını, bunu ise aralarındaki münasebete 58 Zürkânî, age., s Zerkeşî, age., II/

15 işaret ettiğini söylemiştir. Rahmetin yanında azabın zikredilmesi gibi, ayetler arasındaki irtibatın çeşitleri adı altında bir de alt başlığı mevcuttur. Müellif zıt olanları zikretmenin de bir münasebet şekli olduğunu söylemiştir. Ayrıca bir konu zikredildikten sonra onunla alakalı fiillerin de bu münasebet kapsamına gireceğini söylemiştir Sureler Arasındaki Fasıla Bilgisi Bu konuda âlimlerin görüşlerine yer veren müellif, konunun surelerin son ayetleri ile ilgili olduğunu söylemiştir. Ona göre bu fasılalarda da bir münasebet vardır. Zerkeşî ye göre fasıla, konuşurken nefes alma anında sözü güzelleştirmek için yapılır. Kur ân ın bu şekilde okunuşu diğer sözlerden Kur ân ı ayıran bir yoldur. Buna fasıla denilmesinin nedeni, fasıla yapılınca cümle ikiye ayrılır. Zerkeşî ye göre bu terimin kaynağı Kur ân-ı Kerim de geçen fussilet sözcüğüdür. 62 Konuyu oldukça geniş incelemiş olan müellif, araya alt başlıklar açmış, en sonunda da tenbih adı altında incelemelerde bulunmuştur Vücuh ve Nezair Vücuh ve nezair ilminden bahseden müellif, kısa bir bilgi verdikten sonra, Kur ân daki vücuh ve nezair örnekleri üzerinde durmuş, bu konudaki görüşleri aktarmış, kelimeler hakkında bilgiler vermiştir. 64 Elliye yakın örnekte kelime ve kavramların farklı anlamlarını sıralamıştır. 4. Müphemat ilmi Müellifin bu konuda çok kısa bilgiler verdiği görülmektedir. Zerkeşî mübhemât konusunu daha çok Kur ân-ı Kerim de mübhemlerin bulunmasının nedenleri bağlamında ele almıştır. Asıl konuyu izah ettikten sonra tenbihat başlığı altında Kur ân da müphemat kapsamına girebilecek hususları ele almış, insanların da bilebileceği mübhemât ile yalnızca Allah ın bilebileceği mübhemât olarak iki açıdan incelemiştir Sure Başlangıçları Surelerin ne şekilde başladığı üzerinde durulmuştur. Bu başlangıçlar hakkında izah yapılmış, her bir başlangıç incelemeye tabi tutulmuştur. Mesela; övgüyle başlanması, tehecci harfleriyle başlanması, nidayla, haber cümlesiyle, yeminle, şartla, emirle, soruyla, duayla, ta lil ile başlaması gibi. Huruf-u mukataaya da değinen müellif anlamları ve ayet olup olmaması meselesinden de bahsetmiştir. Sûre hangi harf veya harflerle başlamışsa, ayette geçen birçok kelimede de aynı harf veya harflere yer verildiğine işaret etmiştir. Meselâ nun harfiyle başlayan Kalem Suresi nde fasılaların hep nun harfini barındırması gibi Sure Sonları Bilgisi Surelerin başlangıcı ile sonları arasındaki münasebeti incelemiş, bir surenin başı ile ondan önce gelen surenin sonu arasında bir irtibat olduğunu göstermeye çalışmıştır. Cümlelerin başı ve sonu, anlamlı bütünü oluşturması gibi, sûrelerin başı ve sonu da anlamlı bir bütünü oluşturur. Meselâ Mü minun Sûresi nin mü minlerin kurtuluşunu ifade etmesiyle başlayıp 60 Zürkânî, age., s Zerkeşî, age., I/ Fussilet Sûresi, Zerkeşî, age., I/ Zerkeşî, age., I/ Zerkeşî, age., I/ Zerkeşî, age., I/

16 kâfirlerin asla kurtuluşa eremeyeceklerini ifade ederek sona ermesi gibi. Zerkeşî bu tezini güçlendiren birçok örneğe yer vermiştir Kur ân ın İsimleri Hakkında Bilgi Kur ân nın isimleri hakkında bilgi veren müellif aynı zaman da bu isimlerin tefsirini de yapar. Diğer bazı meselelerde olduğu gibi burada da bunları bilmenin faydaları üzerinde durur Hicaz Lügati Dışındakiler, Arap Lügati Dışındakiler, Garip Kelimeler Bu bölümlerde Kur ân da geçen farklı, alışılmamış, ya da o güne kadar duyulmamış olan kelimeler hakkında bilgiler vermiş, bunların nasıl anlaşılması gerektiği üzerinde durmuştur. Zerkeşî ye göre Kur ân da, Arapça dışında, başka bir dile ait kelime yoktur. 69 Yabancı dilden olduğu iddia edilen kelimeler ona göre, sosyoekonomik sebeplerle dile giren kelimelerdir. Bunlar kendi özelliklerini kaybedip artık Arapçalaşmıştır. Bu sebeple onlara yabancı kelime denmesi doğru değildir. 9. Tasrif Bilgisi Bu bölümde ise müellif Kur ân da kullanılan kelimelerin farklı sigalarda kullanıldığına işaret ederek, bunu bilmenin önemi hakkında ve bu sigaların nasıl bir anlam zenginliğine yol açtığı konusunda kısaca bilgi vermiştir. Belagat kısmında açıklamalarda bulunacağı için gramer konularından detaylı olarak bahsetmemiştir Nahiv Bilgisi Müellif bu bölümde irab ve mana hakkında bilgi verir, kelamın mertebelerini beyan eder. İrab farklılığının manada ne gibi değişiklikler meydana getireceği üzerinde durur. Nahivle alakalı konuları daha çok Belagat konusunda yapacağı açıklamalara bırakmıştır Fesahati Hakkında Bilgi Müellif burada, Kur ân ın lafız ve terkip açısından güzelliği ve fesahati üzerinde durmuştur. Müfessirlerin de O ndaki nazmın güzelliğini göz ardı etmemeleri gerektiğini söylemiştir. Belaagat ve kısımları olan Bedi, Beyân, Meânî ilimlerine örneklerle açıklamalarda bulunur Lafızlardaki İhtilaflar Lafızlardaki ihtilaflara değinen müellif ihtilafın ne olduğu ve neden kaynaklandığını izah ederek bu meseleyi yedi kıraatle çözme yoluna gitmiştir. Kur ân ı okuyan kişinin bir harfi okurken şüpheye düşmesi halinde ne yapması gerektiği üzerinde de durmuştur Vakıf ve İbtida Müellif bu bölümde vakıf ve ibtidadan kastedilenin ne olduğu üzerinde durmuş, vakfın kısımlarından bahsetmiştir. Hangi durumlarda nasıl vakıf yapılacağı hakkında bilgi veren müellif, bu konudaki kaidelere de işaret etmiştir. Zerkeşî vakıf ve ibtidânın ilgili olduğu bu Zerkeşî, age., I/ Zerkeşî, age., I/ Zerkeşî, age., I/ Zerkeşî, age., I/ Zerkeşî, age., I/ Zerkeşî, age., I/ Zerkeşî, age., I/