TÜRKİYE DE GIDA TÜKETİM YAPISININ GELİŞİMİ VE TÜKETİM EĞİLİMLERİNDEKİ DEĞİŞİM. KSÜ Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü-K.Maraş

Transkript

1 TÜRKİYE DE GIDA TÜKETİM YAPISININ GELİŞİMİ VE TÜKETİM EĞİLİMLERİNDEKİ DEĞİŞİM Arş. Gör. Mücahit PAKSOY Öğr. Gör. Ahmet TAN KSÜ Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü-K.Maraş ÖZET Türkiye geleneksel tarım tipi gıda tüketim yapısına sahip bir ülke konumundadır. Ancak gıda tüketim yapısı nüfus artışı, şehirleşme, gelir düzeyinde artış, marjinal gelirin tüketime yansıması, dış ticaret ve turizm gibi geniş boyutlu sosyo-ekonomik faktörlerin etkisiyle değişime uğramaktadır, özellikle son on yıl içinde globalleşen dünya pazarlarının etkisiyle farklı tüketim yapılarına ait besin maddelerinin (fast food, dondurulmuş gıda vb.) Türkiye'ye girdiği gözlenmektedir Bu çalışmada Türkiye de mevcut gıda tüketim yapısının gelişimi ve meydana gelen değişimler analiz edilecek, ayrıca dünya ve AB ülkeleri ile karşılaştırmalı olarak incelenecektir. ABSTRACT Turkey is on a location, which has traditional agricultural type food consumption structure. But, food consumption structure has changed with effects of socio-economic factors like population increase, urbanization, increase of income, effect of marginal income on consumption, external trade, tourism. Especially in last ten years, with effects of globalized world markets, it is observed that foods participated in different consumption structures like fast food and frozen food, enter Turkey. İn this study, development of present consumption structure and changes in Turkey is analyzed and compared with world an EU countries GİRİŞ Dünyanın özellikle belirli kesimlerinde beslenme sorunu giderek önem kazanmakta, buna karşılık sorunun çözümü gittikçe güçleşmektedir Çünkü sorun sadece artan nüfusun beslenmesi değil, aynı zamanda mevcut nüfusun zaman geçtikçe çeşitlenen gıda ve diğer tarım kökenli ihtiyaç maddeleri ile değişen tüketim alışkanlıklarına da cevap verebilmesidir (Erkuş ve ark., 1995). Günümüzde hızlı şehirleşme ve endüstrileşme, batı kültürüne açılma, ev dışında çalışan kadın sayısının artması, yemek hazırlamaya ayrılan zamanın azalması, kitle iletişim araçlarının etkisi, reklamlar ve daha rahat yaşama isteği gibi etmenler besin tüketiminde değişime yol açmakta, tüketimde ürün çeşitliliğine ve hazır besinlere olan istemi artırmakta, besin tüketiminde ev araçlarına uyum ve kullanım kolaylığı (ısıtma, dondurma, mikrodalga) aranmaktadır. Bunun yanı sıra oteller, restoranlar, hastaneler, okullar, ordu ve fabrikalar gibi toplu tüketim yerlerinde sağlıklı, kaliteli, standart ve ucuz beslenme sistemlerinin önemi giderek artmaktadır (Yücecan, 1991). 249

2 2. TÜRKİYE DE GIDA TÜKETİM YAPISI Ülkemizde 20 yıllık bir dönemde kişi başına yıllık gıda tüketimi Çizelge 1'de incelenmiştir. Bu dönemde toplumun gıda tüketiminde olumlu değişiklikler olmuştur. Tahıllar, kuru baklagiller, patates, şeker, meyve, süt ürünleri, yumurta, tüketimi artmış, et, sebze ve balık tüketimi pek değişmemiştir. Çizelge 1 incelendiğinde, Türkiye'de gıda tüketiminde bitkisel ürünlerin ağırlıkta olduğu, hayvansal ürün tüketiminin ise yetersiz kaldığı görülmektedir. Bu bakımdan ülkemizde dengeli beslenmenin olduğu söylenemez. Dengeli beslenmede toplam günlük proteinin %60'ının bitkisel, %40'ının da hayvansal kaynaklı olması gereklidir. Oysa ülkemizde 1995 yılında kişi başına düşen toplam proteinin %74,4'ü bitkisel proteinden, %25,6 sı hayvansal proteinden oluşmaktadır. Çizelge 1'de görüldüğü gibi kişi başına en fazla tüketilen besin maddeleri tahıllar, sebze ve meyvelerdir. Hayvansal gıda maddelerinin (et, süt, yumurta vb.) tüketimleri ise yetersiz düzeydedir. Çizelge 1. Türkiye'de Kişi Başına Yıllık Gıda Tüketimi (kg) Gıda Maddeleri Tahıllar 216,5 218,6 170,2 190,5 224,9 Pirinç 4,3 3,6 4,2 4,5 8,0 Patates 53,6 51,0 66,6 63,3 62,0 Şeker 22,9-26,1 23,1 28,6 K. Baklagiller 9,9 7,9 14,6-14,7 Sebze 176,1 132,0 190,0 187,0 192,2 Meyve 80,2 104,8 85,8-149,8 Et 23,8 21,0 24,8 24,1 20,7 Süt ve mamulleri1 127,5 123,4 143,5 137,5 144,4 Yumurta 3,9 5,4 4,7 6,0 8,1 Balık, su ürün. - 8, ,9 1Toplam eşdeğer süt olara k. Kaynak: FAO, OECD, 1988 ve Eurostat, DPT, 1984 Kişi başına ortalama kalori tüketiminin yetişkinlerde olması gerekmektedir. Türkiye bu açıdan genelde yeterli görülmektedir. Ancak kalori tüketimi bitkisel ağırlıktadır. Gelişmiş ülkelerde proteince zengin hayvansal kaynaklı besinlerin daha fazla tüketildiği, gelişmişlik düzeyi düşük olan ülkelerde ise bitkisel kaynaklı besinlere ağırlık verildiği görülmektedir. Gıda tüketimi toplumların geleneklerine göre değişebiliyorsa da, dengeli beslenme açısından tüketilmesi gereken et, süt gibi hayvansal gıda maddelerinin pahalı olmaları yüzünden az gelişmiş ülkelerde yeteri kadar tüketilmediği de bir gerçektir (İnan, 1994). 250

3 Çizelge 2'de AB Ülkeleri, ABD ve Türkiye'de kişi başına gıda maddeleri tüketimi verilmiştir. Görüldüğü gibi AB Ülkeleri ve ABD'de gıda tüketiminde hayvansal ürünler ülkemizde ise bitkisel ürünler ağırlıktadır. Ülkemizde tüketim açısından en önemli açık hayvansal gıda maddelerindedir. Türkiye'de kişi başına tüketim; AB ülkelerindeki et tüketiminin %22'si, ABD nin ise %25 i; süt ürünleri tüketiminin %44,5'i, ABD nin ise %54,5'i; yumurta tüketiminin %62,3'ü ve ABD'nin ise %59,1'i kadardır. Buna karşılık tahıl tüketiminde AB ülkelerinin 2,7 ve ABD'nin 2,6 katı; baklagiller tüketiminde AB ülkelerinin 6 7 katı ve ABD nin 1,9 katı; sebze tüketiminde ise AB ülkelerinin 1,6 katı ve ABD nin 1,1 katı tüketilmektedir. Çizelge 2. AB Ülkeleri, ABD ve Türkiye'de Kişi Başına Yı lık Gıda Tüketimi (kg) Gıda 995 Maddeleri AB Ülkeleri* ABD Türkiye Tahıllar 85,0 87,2 224,9 Pirinç 4.0-8,0 Patates ,0 Şeker 33,7 29,7 28,6 K. Baklagiller 2.2 7,7 14,7 Sebze 117,0 172,1 192,2 Meyve 61,0 101,5 149,8 Et 94,2 80,5 20,7 Süt ve mamulleri1 324,1 264,9 144,4 Yumurta 13,0 13,7 8,1 Balık, su ürün. - 6,8 7,9 *AB meyve, sebze tüketimi değer eri 1991 yılına aitl 1Toplam eşdeğer süt olarak. Kaynak: Eurostat, 1998, FAO, 1998, USDA, GIDA TÜKETİM EĞİLİMLERİ 3.1. Dondurulmuş Gıda Ürünleri Tüketimi Ülkemizde dondurulmuş gıda maddelerinin yurt içi talebi son yıllarda gelişmeye başlamış ve üretici firmalar, değişik tür ürünlerle derin dondurucu üniteleri olan market ve mağazalarda ürünlerini pazarlamaya başlamışlardır. Dondurulmuş gıdanın tüketiciler tarafından benimsenip yaygınlaşmasında hızlı şehirleşme, kadının iş hayatında daha aktif olmaya başlaması, ev hayatında kolaylıklar araması, gelir düzeyindeki artış, derin dondurucu kullanımının artması vb. nedenler etkili olmuştur (Vuruş, 1997). Ancak bu gelişmelere rağmen ülkemizde kişi başına dondurulmuş gıda tüketimi gelişmiş ülkelerle karşılaştırıldığında oldukça düşük düzeydedir. Nitekim, bugün ülkemizde kişi başına dondurulmuş gıda tüketimi yaklaşık 500gr iken, Avrupa ülkelerinde bu değer 22,9 kg ve ABD'de 51 kg olarak gerçekleşmiştir (Çizelge 3) Dondurulmuş gıda toplam iç tüketiminde de bir artış olduğu gözlenmektedir. 1992'de dondurulmuş gıda iç tüketimi ton iken bu değer 1993 te

4 ton, 1994'te ton olarak gerçekleşmiştir. Turistik tesisler, tatil merkezleri ve yemek fabrikalarının dondurulmuş gıda ürünlerini kullanmaya başlamaları iç talebi artırıcı etken olmuştur. Çizelge 3. Kişi Başına Yıllık Dondurulmuş Gıda Tüketimi (1994) Ülkeler Tüketim Miktarı (kg/kişi) ABD 51,0 Avrupa Ort. 22,9 Danimarka 44,8 Ingiltere 35,4 İsveç 30,4 Almanya 23,1 İsviçre 21,7 Norveç 19,7 Avusturya 18,6 Hollanda 17,8 Ispanya 16,2 Belçika 14,0 Finlandiya 12,6 İtalya 8,0 Türkiye ' Kaynak: Madran, Ülkemizde dondurulmuş gıda sektöründe bugün çok çeşitli ürünler bulunmaktadır. Bu ürünleri dondurulmuş hamur işleri (pizza, mantı, milföy hamuru) su ürünleri (balık, karides), sebzeler (bezelye, fasulye vb ), meyveler (vişne, çilek vb ), et ürünleri (burger, çöp, şiş, köfte, biftek vb ), olmak üzere beş grup altında toplayabiliriz. Ülkemizde en fazla tüketimi gerçekleştirilen dondurulmuş ürünler sebze grubunda fasulye, bezelye, patates, meyve grubunda çilek; et ürünleri grubunda burger, hamur işleri grubunda pizza olarak belirtilebilir yılından itibaren de dondurulmuş gıdanın bir sonraki aşaması olan hazır yemek üretimi başlamıştır. İlk olarak bu konuda üretim yapan firma Pınardır. Daha sonra Dardanel vb. firmalar bunu izlemiştir Dondurulmuş hazır yemek ürünlerinin piyasa çıkıp yaygınlaşması tüketicilerin çeşitli sebeplerle dondurulmuş gıdaya olan talebini daha da artırmıştır Fast Food Tüketimi Batı kültürüne açı mada geleneksel beslenme biçimindeki değişiklerin önemli nedenlerinden biridir Günümüzde ayaküstü yenebilen pek çok pizza, hamburger, cips, sandviç, tost, sosis ve salam gibi besinleri satan küçük dükkanlar lokantaların yerini almıştır. Hızlı kentleşme ve endüstrileşme sonucu zaman yetersizliğine bağlı olarak ayaküstü atıştırma hızlı hazır yeme fast-food sistemini arttırmiştir Fast food veya hızlı hazır yeme sistemi, sınırlı menü ile çalışanların minumum zamanda maksimum sayıda müşteriye hizmet veren, standart yöntemlerle 252

5 hazırlanmış besinlerin servislerinin yapıldığı sistemdir Fast food olarak adlandırılan bu besinlerin tüketimi alışkanlığa dönüşmediği ve günlük diyete çeşitlilik ve dengeli beslenme ilkleri koruduğu sürece beslenme açısından önemli bir sorun olmamakla birlikte aşırı tüketimi büyüme çağındaki çocuklar ve gençler için beslenme sorunu yaratabilir (Yücecan, 1991)... Ülkemizde de bütün dünyada olduğu gibi özellikle 80'li yıllardan itibaren franchising uygulaması ile fast food sektöründe çalışan pek çok uluslararası zincir Türkiye'de kurulmuştur (Öztürk, 1998) Bunun ilk öncülüğünü 1986 yılında İstanbul'da açılan Mc Donalds yapmıştır. Daha sonra Burger King, Pizza Hut, Dairy Queen, Pizzadays, 7 Eleven, Sicily's Pizza, Domino's Pizza ve Wimpy gibi şirketler bunu izlemiştir Bu şirketler öncelikle İstanbul, Ankara, İzmir gibi büyük şehirlerde restoranlar açmışlar, daha sonra ise talep doğrultusunda diğer illere de yönelmişlerdir Bunun yanısıra yerli şirketlerinde bu sektöre girdiği gözlenmektedir. Bunların başında Mudurnu Piliç Restaurantları A Ş. ve Tatlıses Lahmacunları gelmektedir. Fast food restoranların yaygınlaşmasında kentleşme ve iş yaşamının yoğunlaşmasına paralel olarak çalışma ve yaşama mekanlarının farklılaşması da etkili olmuştur. Çalışanların özellikle öğlen yemeklerini dışarıda yemeleri zorunluluğu onları pratik, çabuk hazırlanıp çabuk yenildiği için zamandan tasarruf sağlayan bu tür yiyeceklere yöneltmiştir. Ayrıca tüketiciler günümüzde çalışma yaşamının getirdiği zorunluluk dışında sosyal ve eğlence amaçlı olarak da ev dışında yemek yemekte ve bu faaliyetler için dekor ve atmosferi ile geleneksel restoranlardan farklı olan fast food restoranları tercih etmektedirler (Bayraktar ve ark., 1995) Toplu alışveriş yapılan süpermarketlerin ve hipermarketlerin (Migros, Continent, Carrefour, Metro vb.) bünyesinde fast food restoranların açılması, tüketicilerin zaman kısıtlılığı içinde yemek ihtiyaçlarına pratik çözüm getirdiği için fast food restoranları tercih etmelerine sebep olmaktadır. Bu ise fast food tüketimini artırmaktadır. Fast food yiyeceklerin günümüzde artış eğilimi, evin dışında çalışan kadın sayısının artmasına, daha çok sayıda insanın yalnız yaşamasına, ailenin küçülmesi ile daha az formal (geleneklere bağlı) bir yaşam biçiminin yaygınlaşmasına, harcanabilir gelirin artmasına ve tüketicilerin rahatlık konusundaki taleplerine bağlanmaktadır (Bayraktar ve ark., 1995) Ülkemizde yapılan çeşitli araştırmalar fast food restoranları daha çok gençlerin, orta gelirlilerin, yalnız yaşayanların ve öğrencilerin tercih ettiklerini göstermektedir 4. SONUÇ Hızla artan ülke nüfusunun dengeli ve yaygın beslenebilmesi için, hayvansal ürünler üretiminin kısa dönemde artırılması ve gelir dağılım ındaki dengesizliklerin biran önce giderilmesi gerekir. Ülkemizde refah düzeyinin yükselmesi ile hayvansal ürünler tüketim in de artış görülecektir. Ancak talebin karşılanması için öncelikle 253

6 üretimin arttırılması ile mümkün olacaktır. Bu da hayvancılığın sorunlarının çözülmesi ile gerçekleşebilir. Ülkemize değişik faktörlerin etkisiyle giren fast food ve dondurulmuş gıda tüketim alışkanlıklarının toplum beslenmesindeki payı giderek artacaktır. Ancak bununla birlikte sağlıksız ve dengesiz beslenme sorunlarının ortaya çıkacağı görülmektedir. Kaynaklar Bayraktar, M., Babekoğlu, Y., Salman, M., Tüketicilerin Fast Food Restoran Tercihlerini Etkileyen Faktörler. Ankara Üniv. Zir. Fak. Yayınları No: 1400, Bilimsel Araştırma ve lncelemeler:780, Ankara. DPT, V. Beş Yıllık Kalkınma Planı, Ankara. Erkuş, A., Bülbül, M., Kıral, T., Açıl, A. F., Demirci, R., Tarım Ekonomisi. A.Ü. Ziraat Fak. Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Vakfı Yayınları No:5, Ankara. Eurostat, Basic Statistics of the Community, Luxembourg. Eurostat, ZPA1/Balance sheets, Datashop Eurostat Luxembourg. FAO, Food Balance Sheet, Rome. İnan, I.H., Tarım Ekonomisi. Genişletilmiş 3. Baskı. Hasad Yayıncılık, İstanbul. Madran, Türkiye de Dondurulmuş Gıda Sektöründe Bugünkü Durumu ve Gelecekteki Potansiyeli Üzerine Bir Değerlendirme, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Pazarlama Anabilim Dalı, Adana, Yayınlanmamış Doktora Tezi. OECD, Food Consumption Statistics, Paris. OECD, Food Consumption Statistics, Paris. öztürk, P., Soruda Franchising Modeli. Ekonomik Forum Dergisi, Yıl:5, Sayı:1, Ankara. USDA, Food Consumption, Prices, Expenditures. ( Vuruş, H., Dondurulmuş Gıda Tüketimi ve Tüketimi Belirleyen Sosyo-Ekonomik Faktörler-Adana İlinde Bir Yatay Kesit Çalışması. Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı, Adana, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Yücecan, S., Gıda Tüketimi ve Yeni Yönelişler. Gıda Sanayii Kongresi, Kasım 1991, Ankara. TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası.Sf: