Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi 9 (1): 23-27,2016 ISSN: , E-ISSN: ,

Transkript

1 Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi 9 (1): 23-27,2016 ISSN: , E-ISSN: , Türkiyede Kaliteli Kaba Yem Kaynaklarını Mevcut Durumu Uğur ÖZKAN 1 Nurdan ŞAHİN DEMİRBAĞ 1 1 Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Dışkapı 06110, ANKARA *Sorumlu Yazar: Uğur ÖZKAN Geliş Tarihi: 13 Ocak 2016 E-posta:ugurozkan@ankara.edu.tr Kabul Tarihi: 22 Şubat 2016 Özet Kaliteli kaba yem üretimi yem bitkileri ve hayvancılık endüstrisinin gelişimi için kilit rol oynamaktadır. Bununla birlikte hayvancılık endüstrisinde üretim aşamasında %70 gibi büyük bir kısmını kaplayan yem ve besleme masrafları işletmenin karlılığını önemli ölçüde etkilemektedir. İşletmenin karlılığını verim ve kalite gibi hususların etkilediği düşünüldüğünde, hayvanların kaliteli kaba yemler ile beslenmesi büyük bir zorunluluktur. Yem bitkileri ve hayvancılığı gelişmiş olan ülkelerde kaliteli kaba yem üretimi konusunda bir problem görülmez iken, ülkemizde kaliteli kaba yem üretim potansiyeli yeterli olmamakla birlikte, yıldan yıla artış göstermeye başlamıştır. Bu makalede, ülkemizin mevcut hayvan varlığının ihtiyacı olan kaliteli kaba yem üretiminin an itibariyle durumu, kaliteli kaba yem ihtiyacı ve bu problem için çözüm önerilerine değinilmeye çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Hayvancılık, kaba yem, yem bitkileri, üretim Status Quo of Quality Roughage Resources in Turkey Abstract Quality roughage production and forage plants play a key role for the development of livestock industry. In addition to this, feed and feeding costs which cover as big a part of the production phase as %70 in livestock breeding, have a considerable impact on the profitability of the establishment. When the fact that issues such as efficiency and quality affects the profitability of the establishment is taken into consideration, it is an absolute necessity to feed the livestock with quality roughage. While the countries that have developed forage plant and livestock industries do not seem to have a problem concerning quality roughage production, the potential of quality roughage production of our country is inadequate. That being said, it has shown a year-on-year increase. This article will attempt to address the current state of quality roughage production that is a necessity for the existing livestock population of our country, quality roughage demand and solution offers. Keywords: Livestock farming, roughage, forage crops, production GİRİŞ İnsanoğlunun dengeli ve yeterli beslenmesi açısından hayvansal ürünlerin önemi büyüktür. Hayvansal ürünler içinde ise ruminantlar olarak adlandırılan sığır, koyun ve keçiden elde edilen et, süt vb. gibi ürünler ön plana çıkmaktadır. Bahsedilen bu ürünlerin üretim aşamasında yapılan masrafların yaklaşık % 70 lik kısmını oluşturan yem ve besleme masrafları işletmenin karlılığını önemli ölçüde etkileyebilmektedir. Bu konuda hem nispi olarak ucuz olan, hem de ruminantların sindirim faaliyetlerini olumlu yönde etkileyen kaba yemler, bu yemlerin kaynakları ve alternatif kaba yem kaynakları ön plana çıkmaktadır. Kaba yem; doğal halde % 14 ten daha fazla su içeriğine ya da kuru maddede % den daha yüksek ham selüloz içeriğine sahip olan her tür materyaldir [1]. Hayvancılık için en önemli ve en ucuz yem kaynağı kaba yemler otçul hayvanların rasyonlarının ana kısmını oluşturan doğal şartlarda yetişen düşük enerjili yemlerdir. Aynı zamanda kaba yemler; geviş getiren hayvanların beslenme fizyolojilerine uygun olup hayvanlarda mekanik tokluk sağlaması tarafıyla büyük öneme sahiptir. Son yıllardaki nüfus artışı, iklim değişikliği, kuraklık, su kaynaklarının azalması, tarıma elverişli toprakların imara açılması, şehirleşme gibi olumsuz etkenler kaba yem üretiminin azalması ve buna paralel olarak ta ürünlerde birim fiyat artışına sebebiyet vermişlerdir [2]. Çayır ve meralar hayvan beslenmesinde çok önemli kaba yem kaynaklarıdır. Aynı zamanda flora ve fauna çeşitliliğinin ve gen kaynaklarımızın gelecek nesiller için korunması, tarımsal faaliyetlerin ve hayvancılığın etkili bir şekilde sürdürülmesi için, korunması ve geliştirilmesi mutlak suretle gerekli olan alanlardır. Ülkemizde çayır ve mera varlığının yıllar arasındaki değişimi tablo 1 de sunulmuştur. Ülkemizde çayır mera alanları diğer tüm dünya ülkelerinin çoğunda olduğu gibi tarım alanlarının büyük bir kısmını içermektedir. Ülkemizde çayır mera alanları 14.6 milyon hektar ile toplam ülke alanının yaklaşık %18.7 lik bir kısmını kaplamaktadır [3]. Son 10 yıldaki 2.2 milyon hektarlık mera alanındaki artışın 4342 Sayılı Mera Kanunu kapsamında yapılan tespit ve tahdit uygulamalarından kaynaklandığı söylenebilir. Fakat çayır ve mera olarak kullanılan ve tespit edilen arazilerde amaç dışı kullanım, ağır otlatma gibi sebepler günden güne bu alanların kalitesini azaltmaktadır. Dolayısıyla kaliteli kaba yem açığı ve ona olan ihtiyacı karşılama durumu çok daha zor hale gelmektedir. Çayır ve meralar; ülkemizin genelde kurak bir iklime sahip olmasında ötürü orta ve düşük kalite özellikleri gösteren, yıllık yağış miktarları istenilen düzeyin altında ve daha çok koyun merası olarak değerlendirilebilecek alanlardır [4]. İyimser bir bakış açısıyla meralarımızın yaklaşık 80 kg/ da kuru ot üretimi gerçekleştiğini düşünürsek 14.6 milyon hektarlık çayır ve mera alanlarımızdan yaklaşık 11.7 milyon ton kuru ot üretim kapasitesine sahip olduğu görülmektedir [5].

2 U. Özkan ve N. Şahin Demirbağ/DERLEME, 9 (1): 23-27, Tablo1. Türkiye de Çayır ve Mera Varlığının Yıllara Göre Değişimi (Milyon Hektar) Yıllar Çayır ve Mera Alanı Kaliteli kaba yem kaynaklarından bir diğeri de tarla tarımı içerisinde bulunan yem bitkileridir. Hayvansal üretim ve tüketimin artışı ülkenin gelişmişlik düzeyi ile paralel olmakla birlikte, bu artış hayvan sağlığı ve performansı ile yakından ilişkilidir [6]. Hayvancılığı gelişmiş olan ülkelerde yem bitkilerinin ekiliş oranı toplam tarla arazisinin, Almanya da %36 sında, Hollanda da %31 inde, İtalya da %30 unda, Fransa ve İngiltere de %25 ni kaplamaktadır [7] yılında %3.41 olan bu oran 2015 yılında %9.01 olmasına rağmen bu oranın yetersizliği yıldan yıla artan kaliteli kaba yem açığının önemli bir kanıtıdır yılı rakamlarına göre milyon hektar ekiliş alanı ve yaklaşık 42 milyon ton kadar bir üretim söz konusudur. Ekim alanının gelişmiş ülkelerdeki gibi %25 seviyelerine çıkabilmesi ile ekim alanı yaklaşık 5.2 milyon hektara çıkabilecek, üretim potansiyeli ise milyon ton yeşil ot arasında olabilecektir. Kuru ot/ yeşil ot oranı ⅓ ¼ olarak kabul gördüğünden; kuru ot üretim potansiyeli milyon tona çıkacağından kaliteli kaba yem açığı çok düşük seviyelere inecektir. üretim miktarları da tablo 3. te sunulmuştur. Hayvancılığı gelişmiş olan ülkelerde tarımı en fazla yapılan bitkiler yonca ve silajlık mısırdır. Bu bitkiler hayvanların ham protein ihtiyacının karşılanmasında çok önemli yer tutarlar. Ayrıca silajlık mısır içerdiği kolay sindirilebilen karbonhidrat içeriğine sahip ve başarılı bir şekilde silolanabilen bir yem bitkisidir [8;9]. İyi özellikleri ve avantajlarından dolayı ülkemizde 2015 yılı üretim potansiyeli olarak yonca yaklaşık 14 milyon ton, silajlık mısır yaklaşık 20 milyon tonluk üretim ile toplam yem bitkileri üretiminin %80 i gibi büyük bir kısmını karşılamaktadır. Tarım arazilerinin toplulaştırılmasını öngören Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu ve Türk Medeni Kanununda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun Tasarısı, TBMM Genel Kurulu nda tarihinde kabul edildi. Ancak bu tarihe kadar miras hukukundan kaynaklı tarım arazilerinin bölünerek tarım yapılamaz hale gelmesi, hem üretimi hem de mekanizasyonu ve ürün maliyetlerini etkilemiştir. Dünyanın hiçbir gelişmiş ülkesinde Türkiye deki gibi bir toprak rejiminin olmadığı, ortalama tarım işletmesi büyüklüğünün İngiltere de 53.8, Fransa da 52.1, Almanya da 45.7, İspanya da 23.8 hektar olduğunu, Türkiye de ise bu rakamın 5.9 olduğunu belirtilmektedir [10]. Türkiye nin böyle bir durumda diğer ülkelerle tarım sektöründe rekabet etmesi güçtür. Tablo 2. Türkiye de İşlenen ve Yem Bitkileri Tarımı Yapılan Arazi Varlığı ( ) [3]. Yıllar Ekilen Alan (1000 ha) (A) Tarla Alanı Nadas Sebze Bahçesi İşlenen Alan (B)Yem Bitkileri Ekilişi (1000 ha) B/A (%) Ülkemizde yem bitkileri tarımcılığında ön planda olan bitkiler sıralaması ile tablo 3. te gösterilmiştir. En fazla yetiştiriciliği yapılan yaklaşık ha ile yonca (Medicago sativa L.) olur iken, yoncayı yaklaşık ha ile silajlık mısır ve yaklaşık ha ile adi fiğ (Vicia sativa L.) takip etmektedir [3]. Ülkemizde tarımı yapılan fakat yonca, mısır gibi ekim alanı bulamayan bitkilerin

3 25 U. Özkan ve N. Şahin Demirbağ/DERLEME, 9 (1): 23-27,2016 Tablo 3. Türkiye de 2015 Yılı Türlere Göre Yem Bitkileri Üretimi [3]. Ürün adı Ekilen alan Üretim Ürün adı Ekilen alan Üretim Yonca (Yeşil Ot) Tritikale (Yeşil Ot) Mısır (Silajlık) Yem Şalgamı Adi Fiğ (Yeşil Ot) Yemlik Bezelye (Yeşil Ot) Tablo 4. Türkiye de yılları arası hayvan varlığı (baş) [11]. YILLAR (Kültür) (Kültür melezi) (Yerli) Manda Büyükba Koyun (Yerli) Koyun (Merinos) Keçi ( Kıl) Korunga (Yeşil Ot) Burçak (Yeşil Ot) Fiğ(Diğer)(YeşilOt) Arpa (Yeşil Ot) Yulaf (Yeşil Ot) Hayvan Pancarı Macar Fiği (Yeşil Ot) Sorgum (Yeşil Ot) Mürdümük (Yeşil Ot) İtalyan çimi Buğday (Yeşil Ot) Çavdar (Yeşil Ot) Mısır (Hasıl) Üçgül (Yeşil Ot) TOPLAM TOPLAM TÜİK, 2015 ten alınan en son veriler ışığında türlere göre toplam yem bitkileri üretimi ton dur. TÜİK, 2015 ten alınan en son veriler ışığında türlere göre toplam yem bitkileri ekim alanı hektar dır. Keçi (Tiftik) Küçükbaş Hayvan Türkiye 2015 yılı toplam hayvan varlığımız baş (büyükbaş + küçükbaş) olarak belirtilmiştir [12] yılından bu yana hayvan varlığımız baş ile %27,5 artış göstermiştir yılında büyükbaş sayımız iken, 2015 yılında %35,1 lik artış ile baş olmuştur. Küçükbaş sayısından bahsedilecek olunursa; 2000 yılına göre %25.1 ile artış göstererek 2015 yılında başa yükselmiştir yılları arası büyükbaş ve küçükbaş hayvan sayılarımız ayrıntılı bir şekilde tablo 4. te sunulmuştur. 500 kg canlı ağırlığındaki bir sığır (1BBHB) için yaşama payı ham protein (HP) gereksinimi 370 gr metabolik enerji gereksinimi kcal dir. Buna göre 1 BBHB nin yaşama payı besin madde gereksinimini karşılamak için 4 kg/gün kaliteli kuru ot ve 10 kg/gün kaliteli yeşil ot veya silaj(mısır) gerekmektedir [13]. Bundan hareketle üretilen kaba yem kaynakları ile bu kaynakların hayvanların gereksinimlerini karşılama düzeyi tablo 5 te verilmiştir. Alınan verilere göre; 2015 yılı toplam kaliteli kaba yem ihtiyacı 83.9 milyon ton, kaliteli kaba yem açığı 30.2 milyon ton olarak hesaplanmıştır. Bu açık 2012 yılından beri yaklaşık 30 milyon ton civarındadır. Her yıl belli oranda artış gösteren hayvan sayısına bağlı olarak yem bitkileri ekim alanları veya üretiminde artış sağlanamadıkça kaliteli kaba yeme olan ihtiyaç daha da fazla olmaya başlayacaktır.

4 U. Özkan ve N. Şahin Demirbağ/DERLEME, 9 (1): 23-27, Tablo 5. Türkiye de yılları arası Büyükbaş Hayvan Birimi (BBHB) Değerleri YIL- LAR Büyükbaş Hayvan Birimi (BBHB) Yıllık Kaliteli Kaba Yem İhtiyacı 1 (milyon ton) Büyükbaş Küçükbaş Kuru Ot Yeşil Ot Çayır ve Mera Yem Üretimi 2 (milyon ton) Yem Bitkileri Kaliteli Kaba Yem Açığı (milyon ton) TÜİK, 2015 verileridir. Tek tırnaklılar dahil edilmemiştir. 1 Sap, saman ve anız artıklarından kaynaklı üretim dahil edilmemiştir. 2 TÜİK, 2015 verileridir. Kaliteli kaba yem kaynakları olan çayır mera ve yem bitkileri dışında yem değeri düşük yem kaynakları da bulunmaktadır. Bu kaynakların ortak özellikleri ham selüloz, lignin ve hemiselüloz oranı yüksek, enerji içerikleri, ham protein oranları ve sindirilebilir organik madde düzeylerinin düşük oluşudur [14]. Bu ürünlerin sindirimi zor olduğundan uzun süre sindirim sisteminde kalarak, hayvanlara mekanik tokluk hissi vermektedirler ancak hayvanların ihtiyacı olan kaliteli yem ve enerji gereksinimlerini karşılayamamaktadır. Türkiye de serin iklim tahıllarından elde edilen sap saman miktarı %40 hasat indeksine göre 40 milyon tondur ve bunun yaklaşık 10 milyon tonu hayvan beslenmesinde dolgu maddesi olarak kullanılmaktadır [15]. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının verilerine göre de yılları arasında sap, saman ve anız artıkları üretimi ortalama 10 milyon ton olarak belirtilmiştir [16]. Orman alanları; sap, saman ve anız artıkları dışında yem üretme potansiyeline sahip olan alanlardır. Ormanlık ve fundalık alanlar; çalı özelliği olan ve özellikle keçiler tarafından otlanabilen alanlardır. [17] ye göre çalılı alanlarda hayvanların kullanabileceği ot miktarı dekara 120 kg olarak belirtilmiştir. Bu alanların düzgün bir şekilde ıslahı sağlanabilir ise; özellikle keçi otlatmasında kullanılabilecek 10.2 milyon ton luk yem üretim potansiyeline sahip olunabilmektedir [17]. SONUÇ Alınan verilere göre; Türkiye de hayvan varlığımızın yeterli, dengeli ve verime yönelik beslenemediği ortaya çıkmaktadır. Ülkemizde tarım politikaları denildiğinde en önemli ve yerine getirilmesi gereken husus kendine yeterlilik olmalıdır. olarak üretilen kaliteli kaba yemin, hayvan varlığımızın ihtiyacını karşılayamadığı ve açığın yaklaşık % 60 lara vardığı yapılan hesaplamalardan anlaşılmıştır. Hayvan sağlığı, performansı ve bununla birlikte üretimi ve tüketimin artmasını sağlayacak olan kaliteli kaba yemler yerine sap, saman ve anız artıklarını hala daha ülkemizde etkin bir şekilde kullanılmasının olumsuz etkilerini hayvancılık ve yem endüstrisinde görmekteyiz. Sektör, kaba yem açığını, sap saman ve anızla karşılamaya çalışmaktadır. Hayvancılık sektörünün ihtiyaç duyduğu kaliteli kaba yemin karşılanması için yem bitkileri ve silaj üretiminin artırılması yanında, Türkiye nin en önemli kaynaklarından biri olan mera, yaylak ve kışlakların ıslah edilerek otlatma kapasitelerinin artırılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Ürün artışı miktarı ekim alanı artışı ile orantılı değil ise bunun; birim alandan alınan verim artışı ile orantılı olduğu anlamına gelmektedir. Verim artışının nedenlerinin başında ise tohumluk gelmektedir. Yem bitkileri tarımımızın en önemli sorunlarının başında yeterli ve kaliteli tohumluk temininde yaşanan sıkıntılar gelmektedir. Tohumluk sorunu çözülmeden ekim alanlarının artırılması mümkün olmamaktadır. Yem bitkisi üreticileri ekim zamanında uygun fiyata istediklerin tür ve çeşitlerin tohumlarını yeterince bulabilmelidir. Tarım alanlarımızda ekimi yapılan yem bitkilerinde çeşit sayısı oldukça azdır. Bunun için ülkemiz ekolojisi için üretimi son derece kolay olan birçok yem bitkisi tohumunun üretimi yaygınlaştırılmalı ve üreticilerin sertifikalı tohumluk kullanımı özendirilmelidir. Tohumluk darboğazının aşılması için kısa ve uzun vadeli planlamalar yapılmalıdır. Kısa vadede mevcut tür ve çeşitlerin üretimi teşvik edilirken diğer yandan da orta ve uzun vadede çeşit geliştirilmesi yoluna gidilmelidir. Çoğu baklagil ve buğdaygil yem bitkisinin tohumlarının bulunmasında sorunlar yaşanmaktadır. Bu nedenle bölgesel olarak uyum gösteren kaliteli yem bitkisi çeşitleri geliştirilmeli ve tohum üretimleri arttırılmalıdır. Çiftçiler yem bitkileri yetiştiriciliğinin önemi ve bilimsel yetiştirme teknikleri hususunda bilinçlendirilmelidir. Sonuç olarak tüm bu faaliyetler için yem bitkileri yetiştiriciliğinin desteklenmesi çeşitlendirilerek ve arttırılarak devam ettirilmelidir. Yem bitkileri tarımında mekanizasyonun yaygınlaştırılması gerekmektedir. Geniş alanlarda ekimi yapılan yonca gibi bitkilerde halen serpme

5 27 U. Özkan ve N. Şahin Demirbağ/DERLEME, 9 (1): 23-27,2016 ekim uygulanmaktadır. Daha az tohum ile daha sağlıklı yonca tarlalarının kurulabilmesi için pnömatik mibzerlerin kullanılması gerekmektedir. Bu sıkıntıların aşılması için arazi toplulaştırması ve küçük işletmelerin birlik ve kooperatif çatıları altında birleştirilmesi gerekir. Diğer bir yandan; -Üreticilerin hayvan besleme, yem kalitesi, yem bitkileri tarımı, önem, ve tekniği konularında eğitim imkanların sunulmalıdır. Bu konudaki tarımsal yayımların her kademedeki üreticilere ulaştırılması ve üreticilerin bilgilendirilmesi gerekmektedir. -Silajlık yem bitkisi yetiştiriciliği, silajı hakkında çiftçilerimize eğitim imkanları sunulmalıdır. Bununla birlikte silaj bitkisi yetiştiriciliği için verilen destekler artırılmalıdır. -Çayır ve meraların aşırı, zamansız, düzensiz bir şekilde otlatılmasının önüne geçilmelidir. Uymayanlar hakkında yaptırımlar uygulanmalıdır. Bu alanların ıslahının üzerine ciddi bir şekilde gidilmesi mutlak bir zorunluluktur. -Ekim nöbeti içerisinde yem bitkilerine daha çok yer verilmelidir. -Desteklerin kademeli olarak artırılması gerekmektedir. -Bölgelerin ekolojilerine uygun yeni ve yem üretimine destek verebilecek alternatif yem bitkileri üretimine destek verilmelidir. -Çalı formuna sahip olan alanlar mera sınıfına dahil edilmeli, ıslahının üzerine ciddiyetle gidilip kullanım amacı otlatma olmalıdır. [14] Jeroch H, Flachowsky G, Weissbach F Futtermittelkunde. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart [15] Sancak C Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü. agri.ankara.edu.tr: [16]Anonim, Bitkisel-Uretim/Cayir-Mera-ve-Yem-Bitkileri/Cayir-Mera- Desteklemeleri [17] Gökkuş A, Alatürk F, Özaslan-Parlak A Çanakkale de otlatma alanlarının hayvancılıktaki önemi. Çanakkale Tarımı Sempozyumu, Ocak 2011, Çanakkale, s KAYNAKLAR [1]Anonim, php/turkiyede-kaba-yem-ve-ab-kurutulmus-kaba-yem-ortak-piyasa-duzenine-uyum-i/. [2]Anonim, [3] TÜİK, Bitkisel Üretim İstatistikleri. biruni.tuik.gov.tr/bitkiselapp/bitkisel.zul [4] Hanoğlu H Türkiye`de Meralar ve Kaliteli Kaba Yem Üretimi. Tarım ve Mühendislik Dergisi, Sayı: 107, s [5] Ak İ. 2013b. Türkiye de Kaba Yem Sorunu ve Çözüm Öneriler, VII. Ulusal Hayvan Besleme Kongresi, Eylül 2013, s. 1-12, Ankara. [6] Ozkan U Toxic substances arise from forage plants and solution proposals. Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi 8 (2): [7]Açıkgöz E, Hatipoğlu R., Altınok S, Sancak C, Tan A, Uraz D Yem Bitkileri Üretimi ve Sorunları, Türkiye Ziraat Mühendisliği VI. Teknik Tarım Kongresi, 3-7 Ocak s , Ankara [8] Mc Donald The biochemistry of silage. J.W. Publ. Manchester. [9] DLG Bewertung von Grünfutter, Silage und Heu. Merkblatt 224. DLG-Verlag. [10]Anonim, aspx?ogeid=412&liste=haber [11]TÜİK, Hayvansal Üretim İstatistikleri. biruni.tuik.gov.tr/hayvancilikapp/hayvancilik.zul [12]TÜİK, Bultenleri.do?id=18852 [13] Alçiçek A, Kılıç A, Ayhan V, Özdoğan M Türkiye de Kaba Yem Üretimi ve Sorunları. Türkiye Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi Ocak 2010, Cilt:2, s , Ankara.