GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DIŞ TİCARET EĞİTİMİ ANABİLİM DALI

Transkript

1 GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DIŞ TİCARET EĞİTİMİ ANABİLİM DALI TIBBİ TURİZM AMACI İLE ANKARA YA GELEN HASTALARIN ANKARA YI TERCİH ETME NEDENLERİNİN VE MEMNUNİYET DURUMLARININ BELİRLENMESİ; KAMU SAĞLIK KURULUŞLARINDA BİR ARAŞTIRMA YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Osman HASTÜRK Ankara Aralık-2011

2 Osman HASTÜRK Aralık, 2011 TIBBİ TURİZM AMACI İLE ANKARA YA GELEN HASTALARIN ANKARA YI TERCİH ETME NEDENLERİNİN VE MEMNUNİYET DURUMLARININ BELİRLENMESİ; KAMU SAĞLIK KURULUŞLARINDA BİR ARAŞTIRMA

3 GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DIŞ TİCARET EĞİTİMİ ANABİLİM DALI TIBBİ TURİZM AMACI İLE ANKARA YA GELEN HASTALARIN ANKARA YI TERCİH ETME NEDENLERİNİN VE MEMNUNİYET DURUMLARININ BELİRLENMESİ; KAMU SAĞLIK KURULUŞLARINDA BİR ARAŞTIRMA YÜKSEK LİSANS TEZİ Osman HASTÜRK Danışman: Yrd. Doç. Dr. Cemalettin AKTEPE Ankara Aralık-2011

4 JÜRİ ÜYELERİ ONAY SAYFASI Osman HASTÜRK ün Tıbbi Turizm Amacı ile Ankara ya Gelen Hastaların Ankara yı Tercih Etme Nedenlerinin ve Memnuniyet Durumlarının Belirlenmesi; Kamu Sağlık KuruluĢlarında Bir AraĢtırma baģlıklı tezi 03/02/2012 tarihinde, jürimiz tarafından DıĢ Ticaret Eğitimi Ana Bilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiģtir. Adı Soyadı Ġmza BaĢkan: Yrd. Doç. Dr. R. Pars ġahbaz... Üye (Tez DanıĢmanı): Yrd. Doç. Dr. Cemalettin AKTEPE... Üye: Yrd. Doç. Dr. Hakan KOÇ... i

5 ÖNSÖZ Osman HASTÜRK Tez konusunun seçimi ve literatür taraması sırasında benden yardımlarını esirgemeyen ilk tez danıģmanım Sayın Yrd.Doç.Dr. Bilgehan GÜLCAN hocama, Kendisinin yurtdıģına çıkmasından sonra danıģmanlığımı devir alan ve tezin kalan bölümlerinde sürekli destek olan ve yönlendiren, sıkıntıya düģtüğüm zamanlarda sakin ve tecrübeli tavırlarıyla problemlerime çözüm üreten Sayın Yrd.Doç.Dr. Cemalettin AKTEPE hocama, Tez içeriğinin hazırlanması sırasında yardım talep ettiğimde beni kırmayıp elinden gelen yardımı gösteren Sayın Prof.Dr. Dilaver TENGĠLĠMOĞLU hocama, Hayatımın her döneminde benden desteklerini esirgemeyen anneme, babama, eģim Meryem ġafak HASTÜRK ve kızım Halime Duru HASTÜRK e, Gerek anket çalıģmalarım sırasında gerekse çeviri ve analizlerimde her zaman yanımda olan ve yardımlarını esirgemeyen Sadullah Eren GENÇ, Mehmet SAYILIR, Eda GÜVEN, Ferda AKÇA, Emrah EREN e, Tez çalıģmam sırasında iģyerimde gerekli konularda her zaman sabır ve anlayıģ gösteren idareci ve mesai arkadaģlarıma, Anket çalıģmalarım sırasında her konuda ellerinden geldiği kadar yardımcı olan hastane yöneticilerine ve çalıģanlarına, TeĢekkürü bir borç bilirim. ii

6 ÖZET TIBBĠ TURĠZM AMACIYLA ANKARA YA GELEN HASTALARIN ANKARA YI TERCĠH ETME NEDENLERĠNĠN VE MEMNUNĠYET DURUMLARININ BELĠRLENMESĠ; KAMU SAĞLIK KURULUġLARINDA BĠR ARAġTIRMA HASTÜRK, Osman Yüksek Lisans, DıĢ Ticaret Eğitimi Ana Bilim Dalı Tez DanıĢmanı: Yrd. Doç. Dr. Cemalettin AKTEPE Aralık-2011, 124 sayfa Bu araģtırmanın amacı Sağlık Bakanlığına bağlı hastanelere yatılı tedavi için Ankara dıģından gelen hastaların tercih nedenlerinin ve memnuniyetlerinin tespiti, bu bağlamda bu hastanelerin ülkemiz için oldukça önemli bir gelir kaynağı halini almıģ tıbbi turizmden nasıl daha fazla pay alabileceğinin ortaya çıkarılması olarak açıklanabilir. AraĢtırmanın evreni Ankara Ġli dıģında ikamet eden ve rahatsızlığı sebebi ile Ankara Ġlindeki Sağlık Bakanlığı na bağlı hastanelerde yatılı olarak tedavi gören hastalardır. Örneklem ise uzman görüģleri alınarak seçilen hastanelerde yatılı tedavi görürken anket uygulaması yapılan hastalardır. AraĢtırmada veri toplama tekniği olarak Anket tekniği kullanılmıģtır. Birincisi 23 (Tercih Sebepleri Anketi), (Ek-1) ikincisi ise 17 (Memnuniyet Anketi), (Ek-2) sorudan oluģan iki adet anket formu oluģturulmuģtur. Anket uygulaması uzman görüģleri doğrultusunda seçilen ve ilgili makamlardan gerekli izinleri alınan hastanelerde 2011 yılı Mayıs ayı içerisinde rastgele seçilen örneklem kitlesine uygulanmıģtır. Verilerin analizinde SPSS bilgisayar paket programı kullanılmıģtır. Yapılan çalıģma sonucunda elde edilen verilere göre; hastaların Ankara ilindeki tedaviden ve hastane Ģartlarından genel olarak memnun olduğu ortaya çıkmıģtır. Sonuç olarak tıbbi turizmin Türkiye de geliģmesi için Devletin özel hastanelerle ortak hareket etmesi, tanıtım ve pazarlama alanında destek vermesi ve genel olarak hastanelerin akreditasyona önem vermesi gerekmektedir. Ayrıca son dönemde Devlet iii

7 hastanelerinin tıbbi turizme açılmasının; (bu hastanelerdeki belli eksikliklerin tespit edilip giderilmesi durumunda) ülke turizm gelirine çok ciddi katkı sağlayacağı düģünülmektedir. Anahtar Kelimeler: Sağlık Turizmi, Medikal Turizm iv

8 ABSTRACT DETERMINING THE REASONS OF PREFERRING ANKARA FOR MEDICAL TOURISM AND ASSESING THE SATISFACTION DEGREE OF THE PATIENTS FROM ABROAD; A SURVEY STUDY AMONG THE HEALTHCARE ORGANIZATIONS HASTÜRK, Osman Yüksek Lisans, DıĢ Ticaret Eğitimi Ana Bilim Dalı Tez DanıĢmanı: Yrd. Doç. Dr. Cemalettin AKTEPE Aralık-2011, 124 sayfa The aim of this study is determining the prefering motives of the patients from other cities come to hospitals affiliated to Ministery of Health for inpatient treatment and assesing the patients satisfaction level, and in this context, evaluating how these hospitals gets more portion from medical tourism which have been an important source of income for our country. The population of the survey is the inpatients who dwell outside Ankara province and undergoing a treatment in hospitals affiliated to Ministery of Health in Ankara. Sample is the inpatients which are conducted questionnaire in the hospitals selected by experts view. Questionnaire technique is used for data collecting in this survey. Two types of questionnaire are formed, one of which (Reasons for Choice, Appendix-1) is composed of 23 questions, and the other (Satisfaction Questionnaire, Appendix-2) 17 questions. Questionnaires are conducted to randomly selected inpatients receiving a treatment in the hospitals choosen by experts views in May 2011 with permissions of the competent authorities. SPPS software is used for analyzing. According to the results of the study, overally, patients are pleased with the treatments and general conditions of hospitals in Ankara province. v

9 As a conclusion, for improvement of the medical tourism in our country, government should work with private hospitals, be supportive in field of advertising and marketing and generally pay importance to accreditation of hospitals. Furthermore, it should be taken into account that opening of the govermental hospitals to the medical tourism (after determining and overcoming the deficiencies of these hopitals) will make a major contribute to tourism of our country. Key Words: Health Tourism, Medical Tourism vi

10 İÇİNDEKİLER JÜRİ ÜYELERİ ONAY SAYFASI ÖNSÖZ ÖZET ABSTRACT İÇİNDEKİLER TABLOLAR LİSTESİ ŞEKİLLER LİSTESİ KISALTMALAR LİSTESİ i ii iii v vii ix xii xiii 1- GĠRĠġ Problem Durumu AraĢtırmanın Amacı AraĢtırmanın Önemi AraĢtırmanın Sınırlılıkları AraĢtırmanın Varsayımları Tanımlar 7 2-KAVRAMSAL ÇERÇEVE Sağlık Turizmi Sağlık Turizmi Nedir? Sağlık Turizminin Kapsamı Nedenleri ve ÇeĢitleri Medikal/Tıp Turizmi Termalizm/Termal Turizm Klimatizm Üvalizm Sağlık Turizminin Tarihi Dünyada ve Türkiye de Sağlık Turizmi Sağlık Turizminin Özellikleri ve Yararları Tıbbi (Medikal) Turizm Tıbbi (Medikal) Turizm Nedir? Tıbbi Turizminin Nedenleri Tıbbi Turizminin Faydaları Tıbbi Turizmin Avantajları Tıbbi Turizmin Olumsuz Yönleri ve Zararları Tıbbi Turizmde Akreditasyon Kavramı ve Önemi Uluslararası Ortak Komisyon (JCI - Joint Commission International) Uluslararası Ortak Komisyon (JCI) Standartları Uluslararası Ortak Komisyon (JCI) Akreditasyonu nun Tercih Sebepleri Uluslararası Standardizasyon Birliği (International Organization for Standardization - ISO) Dünyada Tıbbi Turizm Tıbbi Turizm de Örnek Ülke Ġncelemeleri Hindistan da Tıbbi Turizm Tayland da Tıbbi Turizm Singapur da Tıbbi Turizm 63 vii

11 Malezya da Tıbbi Turizm ABD de Tıbbi Turizm Türkiye de Tıbbi (Medikal) Turizm Türkiye de Tıbbi Turizmin Üstün Yönleri Türkiye de Tıbbi Turizmin Zayıf Yönleri Tıbbi Turizmde Türkiye nin KarĢısındaki Fırsatlar Avrupa Ülkeleri Açısından Fırsatlar Ortadoğu ve Müslüman Ülkeler Açısından Fırsatlar Avrupa da YaĢayan Türk VatandaĢları Açısından Fırsatlar Tıbbi Turizm de Türkiye nin KarĢısındaki Tehditler Stratejik Avantajlar Nasıl Ekonomik Katma Değere DönüĢtürülmelidir? Türkiye de Tıbbi Turizm Standartları Türkiye de Sağlık Kurumlarında Akreditasyon Ankara Özelinde Türkiye de Tıbbi Turizmin GeliĢmesi Ġçin Yapılması Gerekenler Türkiye de Tıbbi Turizmle Ġlgili Dernekler Türkiye de Sağlık Kurumları ve Tıbbi Turizmle Ġlgili Ġstatistiki Veriler 86 3-YÖNTEM AraĢtırma Modeli Evren ve Örneklem Veri Toplama Teknikleri Verilerin Analizi 94 4-BULGULAR VE YORUMLAR 95 5-SONUÇ VE ÖNERĠLER 109 KAYNAKÇA 113 EKLER 120 viii

12 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1 :Sağlık Turizmi Türleri 13 Tablo 2 :Sağlık Turizmi ÇeĢitleri 13 Tablo 3 :Sağlık ve Wellness Turizminin Ekonomik Etkileri 19 Tablo 4 :Sağlık Turizminin Büyümesini Etkileyen Ġç ve DıĢ Faktörler 24 Tablo 5 :Türkiye Cumhuriyeti VatandaĢlarının YurtdıĢına GidiĢ Nedenleri 25 Tablo 6 :Avrupa daki Kaplıca Merkezlerindeki Konuk Sayıları 28 Tablo 7 :Tıbbi Turistler Ġçin Fiyat Kıyaslaması ($) Tablo 8 :Küresel Tıp Turizminde Öne Çıkan Tedaviler 35 Tablo 9 :Ülkelere Göre Tıbbi Hizmet Ücretlerinin Dağılımı ($) 51 Tablo 10 :Avrupa Ülkelerinde Bekleme Süreleri 52 Tablo 11 :Küresel Tıp Turizminde Öne Çıkan Ülkeler 53 Tablo 12 :ÇeĢitli Dünya Ülkelerinde Sağlık Turizminin Yapısı 54 Tablo 13 :Hindistan Sağlık Turizmi Hizmetlerinde Uygulanan Ücretler 61 Tablo 14 :Tayland Sağlık Turizmi Hizmetlerinde Uygulanan Ücretler 63 Tablo 15 :Singapur Sağlık Turizmi Hizmetlerinde Uygulanan Ücretler 64 Tablo 16 :Malezya Sağlık Turizmi Hizmetlerinde Uygulanan Ücretler 66 Tablo 17 :ABD de Sağlık Turizmi Hizmetlerinde Uygulanan Ücretler 69 Tablo 18 :2009 Yılında YurtdıĢından Türkiye ye Gelen Hastalar ve Geldikleri BranĢlar 87 Tablo 19 :Türkiye de Ġkinci ve Üçüncü Basamakta Yataklı Tedavi Hizmeti Veren Hastaneler ve Yatak Sayılarının Kurumlara Dağılımı (2006) 88 Tablo 20 :Ankara Ġlindeki Hastaneler Ġle Ġlgili Veriler (2010) 88 Tablo 21 :KMO Geçerlilik Analizi 92 Tablo 22 :Maddelerin Faktörlere Dağılımı 92 Tablo 23 :Maddelerin Faktörlere Dağılımı 93 Tablo 24 :Tercih Edilen Hastanelerin Oranları 95 Tablo 25 :Ankete Katılan Hastaların Cinsiyet Profili 96 Tablo 26 :Ankete Katılan Hastaların Rahatsızlarının Profili 96 Tablo 27 :Ankete Katılan Hastaların Geldikleri ġehirler 97 Tablo 28 :Ankete Katılan Hastaların Sağlık Güvencesi Durumu 98 ix

13 Tablo 29 :Ankete Katılan Hastaların Daha Önce BaĢka Ġlde Tedavi GiriĢimi Durumu 98 Tablo 30 :Ankete Katılan Hastaların Daha Önceki Tedavi GiriĢiminden Memnuniyet Durumu 99 Tablo 31 :Hastaların Cinsiyetleri ile BaĢka ġehirlerden Ankara ya GelmiĢ Hastaların Tercih Nedenlerin Arasındaki iliģkinin Bağımsız Örnek t Testi Sonuçları 100 Tablo 32 :Hastaların YaĢlarının BaĢka ġehirlerden Ankara ya GelmiĢ Hastaların Tercih Nedenlerini Etkileyip Etkilemediğini Ölçen Tek Yönlü ANOVA Sonuçları 100 Tablo 33 :Hastaların GeçirmiĢ Olduğu Rahatsızlıkların BaĢka ġehirlerden Ankara ya GelmiĢ Hastaların Tercih Nedenlerini Etkileyip Etkilemediğini Ölçen Tek Yönlü ANOVA 101 Tablo 34 :Genel Anlamda Memnuniyet Düzeyi 103 Tablo 35 :Hastaların Cinsiyetleri ile Yardımcı Sağlık Personellerine ĠliĢkin Memnuniyetleri Arasındaki iliģkinin Bağımsız Örnek t Testi Sonuçları 104 Tablo 36 :Hastaların Cinsiyetleri ile Doktorlarına ĠliĢkin Memnuniyetleri Arasındaki ĠliĢkinin Bağımsız Örnek t Testi Sonuçları 104 Tablo 37 :Hastaların Cinsiyetleri ile Hastanelere ĠliĢkin Memnuniyetleri Arasındaki ĠliĢkinin Bağımsız Örnek t Testi Sonuçları 105 Tablo 38 :Hastaların YaĢlarının Yardımcı Sağlık Personeline ĠliĢkin Memnuniyetlerini Etkileyip Etkilemediğini Ölçen Tek Yönlü ANOVA Sonuçları 105 Tablo 39 :Hastaların YaĢlarının Doktorlara ĠliĢkin Memnuniyetlerini Etkileyip Etkilemediğini Ölçen Tek Yönlü ANOVA Sonuçları 106 Tablo 40 :Hastaların YaĢlarının Hastaneye ĠliĢkin Memnuniyetlerini Etkileyip Etkilemediğini Ölçen Tek Yönlü ANOVA Sonuçları 106 Tablo 41 :Hastaların GeçirmiĢ Oldukları Rahatsızlıkların Ġle Yardımcı Sağlık Personeline ĠliĢkin Memnuniyetlerini Etkileyip Etkilemediğini Ölçen Tek Yönlü ANOVA Sonuçları 107 Tablo 42 :Hastaların GeçirmiĢ Oldukları Rahatsızlıkların Ġle Doktorlara ĠliĢkin Memnuniyetlerini Etkileyip Etkilemediğini Ölçen Tek Yönlü ANOVA Sonuçları 107 x

14 Tablo 43 :Hastaların GeçirmiĢ Oldukları Rahatsızlıkların Ġle Hastanelere ĠliĢkin Memnuniyetlerini Etkileyip Etkilemediğini Ölçen Tek Yönlü ANOVA Sonuçları 108 xi

15 ŞEKİLLER LİSTESİ ġekil 1 :Sağlık Turizmi ÇeĢitleri 14 ġekil 2 :Konukların Kullanım Amaçları Temelinde Turizm, Sağlık Turizmi, Termalizm ve Termal Turizm Arasındaki ĠliĢki 15 ġekil 3 :Dünya Genelinde Sağlık Harcamalarının GSYH Ġçerisindeki Yüzdesi 26 ġekil 4 :Yıllara Göre Kamu ve Özel Sağlık Harcamasının GSYĠH Ġçerisindeki Payı (%) 26 ġekil 5 :Rinoplasti Operasyonunun Bazı Ülkelerde Maliyeti ($) 50 ġekil 6 :OECD Ülkeleri Sağlık Harcamaları GSYĠH Payı ġekil 7 :Dünya Sağlık Harcamaları Kompozisyonu (2004) 56 ġekil 8 :OECD Ülkeleri KiĢi BaĢına Sağlık Harcaması ve Kamu Payı ġekil 9 :2009 Yılı Gelen Sağlık Turistlerinin Ülkelere Göre Dağılımı 86 ġekil 10 :2009 Yılı Medikal Turizm Kamu Özel Dağılımı 87 ġekil 11 :Ankete Katılan Hastaların YaĢ Dağılımları 95 ġekil 12 :Ankete Katılan Hastaların Cinsiyet Profili 96 ġekil 13 :Ankete Katılan Hastaların Eğitim Düzeyi 98 ġekil 14 :Ankete Katılan Hastaların TeĢhis Konduktan Sonra Ankara ya GeliĢ Süresi 99 ġekil 15 :YaĢ Aralıklarının Ana Faktöre Göre Ortalamaları 101 ġekil 16 :Rahatsızlıkların Ana Faktöre Göre Ortalamaları 102 xii

16 KISALTMALAR LİSTESİ ABD : Amerika BirleĢik Devletleri AHD : Akredite Hastaneler Derneği ANSI : Amerikan Milli Standardizasyon Enstitüsü DEĠK : DıĢ Ekonomik ĠliĢkiler Kurulu DPT : Devlet Planlama TeĢkilatı EFI : European Federation For Immunogenetics EMR : Elektronik Medikal Kayıt GSMH : Gayri-Safi Milli Hasıla GSYH : Gayri-Safi Yurtiçi Hasıla HIPAA : Sağlık Sigortası TaĢınabilirlik ve Sorumluluk Yasası ISO : International Organization for Standardization IVF : In Vitro Fertilizasyon JCAHO : Joint Commission on Accreditation of Health care Organization JCI : Joint Commission International KDV : Katma Değer Vergisi KKTC : Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Ko :Kareler Ortalaması Kt :Kareler Toplamı NHS : Ġngiliz Ulusal Sağlık Sistemi OECD : Ekonomik Kalkınma ve ĠĢbirliği Örgütü OHSAD : Özel Hastaneler ve Sağlık KuruluĢları Derneği Sd :Serbestlik Derecesi Sh :Standart Hata SPA : Salus Per Aquam SS :Standart Sapma TÜRKAK : Türk Akreditasyon Kurumu TÜROFED :Türkiye Otelciler Federasyonu TÜRSAB :Türkiye Seyahat Acenteleri Birlği TÜSĠAD :Türk Sanayicileri ve ĠĢ Adamları Derneği TTB :Türk Tabipleri Birliği vb yy :Ortalama :ve benzeri : yüzyıl xiii

17 1 1. GİRİŞ Gerek Türkiye de gerekse tüm dünyada ağırlıklı turizm türü klasik tatil turizmi anlayışına dayanan kitlesel turizmdir. Turizme ilişkin verilere göre, Türkiye ye gelen yabancıların %50 den fazlası tatil-dinlenme-gezme görme amaçlı ziyaretçilerden oluşmaktadır ve diğer amaçlar oldukça düşük yüzdelerde kalmaktadır (İçöz, 2009: 2258). Fakat dünyada özellikle son yıllarda turizm altyapısının ve ulaşım imkanlarının gelişmesi ile turizmde ciddi gelişmeler olmuştur. Artık turizm kavramı eski şekli olan deniz, kum, güneş kavramlarından ibaret değildir. Bunun sonucunda alternatif turizm kavramı ortaya çıkmıştır. Kültür ve Turizm Bakanlığı nın yaptığı tanıma göre Alternatif Turizm kısaca sosyal ve ekolojik uyuma, yerel ve yabancı girişimcilerin işbirliğine ve gelişmede yerli malzeme kullanılmasına öncelik verme amacını güden turizm çeşididir (Hacıoğlu ve Avcıkurt, 2008: 8). İnanç turizmi, av turizmi, yayla turizmi, golf turizmi, sağlık turizmi gibi turizm çeşitleri alternatif turizm kapsamında değerlendirilmektedir. Alternatif turizm çeşitlerinin en önemlilerinden biri olan Sağlık Turizmi nin de gelişimi tıpkı diğer alternatif turizm çeşitlerinde olduğu gibi son yıllarda oldukça hızlı biçimde gerçekleşmektedir. Sadece yurtdışından değil, ülkenin çeşitli yerlerinden tedavi olmak veya farklı bir sağlık hizmeti almak amacıyla seyahati ifade eden sağlık turizminin bir alt dalı olan tıbbi turizm gerek tedavi ücretleri arasındaki ülkeler arası farklılıklar, gerekse belli bölgelerdeki tıbbi altyapı yetersizlikleri nedeniyle tüm dünyada son derece popüler bir turizm türü halini almıştır. Sağlık turizmi turistik ürün çeşitleri arasında sayılan ve esasen sağlık amaçlı yapılan seyahatler olarak bilinmektedir. Sağlık turizmi meditasyondan saç ektirmeye, estetik operasyonlardan tüp bebek uygulamalarına varıncaya kadar her türlü tıbbi uygulamanın yanında kaplıca, bitkisel tedavi, yaşlı bakımı gibi uygulamaları da kapsamaktadır (Selvi, 2008: 275). Tıbbi turizm ise uzmanlaşmış cerrahi ve diğer tedavi şekillerine ihtiyaç duyan hastalar için turizm sanayisiyle işbirliği içinde düzenlenen özel tıbbi tedaviler olarak

18 2 genişçe tanımlanabilir ( ism_about.htm). Tıbbi turizmin gelişmesindeki en önemli etkenler düşük tedavi giderleri ile birlikte, gidilen ülkedeki gelişen tıp teknolojisi, kısa bekleme süreleri, düşük ulaştırma giderleri ve internet pazarlaması gibi etkenlerdir. Tıbbi turizmin yükselişi kişisel sağlık hizmetlerinin gelişimini vurgulamaktadır, teknolojiye artan bağımlılık ise sağlık kaynaklarına eşit erişimi, sağlık hizmetleri ve turizmin küreselleşmesini hızlandırmıştır (Connell, 2006: 1093) yılında küresel tıp turizminden brüt olarak 60 milyar $ elde edilmiştir. McKinsey & Company'nin yaptığı bir araştırmaya göre bu rakamın 2012'de 100 milyar $ a çıkması beklenmektedir. Tıp turizmine ilişkin sınırlı araştırma ve veri bulunmakla birlikte 2005 yılında 500 bin ABD vatandaşının tedavi amaçlı olarak gelişmekte olan ülkelere seyahat ettiği tahmin edilmektedir (TÜSİAD, 2009: 7). Türkiye de; son yıllarda göreceli olarak ucuz tedavi fiyatları, bekleme sürelerinin azlığı, güçlü teknolojik altyapısı, kaliteli yabancı dil bilen doktorları ve yardımcı sağlık personeli, jeopolitik konumu gibi nedenlerle dünyadaki tıbbi turizm pastasından pay almaya başlamıştır. Bunun yanında yurtdışından gelen tıbbi turistler ülkemizin tarihi ve doğal güzelliklerini görmek istemekte ve bundan dolayı tedavisi için Türkiye yi tercih edebilmektedir. Türkiye de tıbbi turizm ile hasta kabul eden hastaneler özellikle Ankara ve İstanbul illerinde yoğunlaşmıştır. Bununla birlikte Türkiye nin diğer bir çok ili de gerek turizm potansiyeli gerekse ulaşım imkanlarının kolaylığı ve sağlık altyapısı ile önemli tıbbi turizm potansiyeline sahiptir. Bu potansiyelin farkına varan birçok özel hastane tıbbi altyapı kalitesi, bekleme sürelerinin azlığı ve uluslararası standartta eğitim görmüş tıbbi personel varlığı ile bu pastadan çok ciddi ölçüde pay almaktadır. Bunun yanında ülkemizde Sağlık Bakanlığı na bağlı hastanelerin özellikle Eğitim ve Araştırma Hastanelerinin teknolojik imkanları, hekim kalitesi, bekleme sürelerinin kısalığı ve kapasite imkanlarıyla tıbbi turizmden daha fazla pay alması gerekirken şu anda bu pay oldukça düşük oranlardadır. Sağlık Bakanlığı ve Gazi Üniversitesi nin ortaklaşa yaptığı bir çalışmada bu payın özel hastaneler lehine zaman zaman %97 lere kadar ulaştığı görülmektedir. Yani belli durumlarda yurtdışından gelen 100 turistin sadece 3 ü Devlet Hastanelerinde tedavi görmektedir (Aydın vd., 2011: 14).

19 3 Yukarıda önemine kısaca değinilen Sağlık Turizmi ve Tıbbi Turizm kavramları çalışmanın da temelini oluşturmaktadır. Çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde; Sağlık Turizmi kavramı irdelenecek, sağlık turizminin kapsamı, nedenleri, çeşitleri, termal turizm, gibi kavramlar detaylı olarak açıklanacaktır. Bu sayede konu ile ilgili kavram kargaşası ortadan kaldırılmaya çalışılacaktır. Daha sonra sağlık turizminin Türkiye ve Dünya daki durumundan bahsedilip istatistiki bilgilere yer verilecektir. Son olarak sağlık turizminin özelliklerinden ve yararlarından bahsedilecektir. İkinci bölümde; Sağlık turizminin bir alt dalı olan tıbbi (medikal) turizmin tanımı, nedenleri, özellikleri, faydaları açıklanacak, sonrasında ise tıbbi turizmin olumsuz yönlerine ve tıbbi turizmde akreditasyon kavramına değinilecektir. Daha sonra dünyada tıbbi turizmin durumu ele alınacak ve çeşitli istatistiki verilerden faydalanılacaktır. Son olarak dünyada tıbbi turizmde öne çıkmış belli ülkelerin incelemelerine yer verilecektir. Üçüncü bölümde Türkiye de tıbbi turizmin yapısına, tıbbi turizmde Türkiye nin karşısındaki fırsatlara ve tehditlere değinilecek ve Türkiye de tıbbi turizm için yapılması gerekenlerden bahsedilecektir. Daha sonra ülkemizde sağlık turizmi ve tıbbi turizm ile ilgili kurulmuş dernekler hakkında bilgiler verilecek ve Türkiye de tıbbi turizm ile ilgili istatistiki veriler detaylandırılacaktır. Son olarak anket çalışması ile tespit edilen Ankara İlindeki Sağlık Bakanlığına bağlı hastanelere yatılı tedavi için şehir dışından gelen hastaların tercih sebepleri ve memnuniyet durumları, hastanelerin mevcut durumunu görmek, hastaların tercihini etkileyen faktörleri ve tıbbi turizm ile yurtdışından gelecek hastalara daha iyi nasıl hizmet verilebileceğini ortaya koymak amacı ile analiz edilecektir. Sonuç kısmında ise literatür kısmında yapılan açıklamalar ve anket çalışması sonucu elde edilen veriler analiz edilecek ve çeşitli önerilerde bulunulacaktır Problem Durumu Araştırmanın problemi Sağlık Bakanlığı na bağlı hastanelere şehir dışından yataklı tedavi için gelen hastaların beklentileri ile mevcut durum arasındaki ilişkinin tespiti ve bu hastanelerin tıbbi turizmde daha fazla pay almalarını sağlayacak şartların neler olduğunun tespit edilmesidir. Bu kapsamda araştırmanın problem cümleleri

20 4 Sağlık Bakanlığına bağlı hastaneler, şehir dışından yataklı tedavi için gelen hastaların beklentilerini karşılamakta mıdır? ve Sağlık Bakanlığına bağlı hastaneler tıbbi turizmden nasıl daha fazla pay alabilirler? şeklinde ifade edilebilir. Bunun yanında araştırmanın alt problemi de Ankara İli, hastanelerdeki teknolojik olanakların yanında doktor sayısı ve kalitesi olarak bir sağlık ve tıbbi turizm merkezi olabilecek kapasiteye sahipken bu konuda potansiyelini kullanabilmekte midir? şeklinde ifade edilir Araştırmanın Amacı Bu araştırmanın amacı; Sağlık Bakanlığına bağlı hastanelere yataklı tedavi için Ankara dışından gelen hastaların tercih nedenlerinin ve memnuniyetlerinin tespiti, bu bağlamda bu hastanelerin ülkemiz için oldukça önemli bir gelir kaynağı halini almış tıbbi turizmden nasıl daha fazla pay alabileceğinin ortaya çıkarılmasıdır. Bunun yanında araştırmanın hipotezleri aşağıdaki gibi sıralanabilir: 1. Hastaların cinsiyetleri başka şehirlerden Ankara ya gelmiş hastaların tercih nedenlerini etkilememektedir. 2. Hastaların yaşları başka şehirlerden Ankara ya gelmiş hastaların tercih nedenlerini etkilememektedir. 3. Hastaların geçirmiş oldukları rahatsızlıklar, başka şehirlerden Ankara ya gelmiş hastaların tercih nedenlerini etkilememektedir. 4. Hastaların yardımcı sağlık personellerine ilişkin memnuniyetleri cinsiyetlerine göre fark göstermemektedir. 5. Hastaların doktorlarına ilişkin memnuniyetleri cinsiyetlerine göre fark göstermemektedir. 6. Hastaların hastanelere ilişkin memnuniyetleri cinsiyetlerine göre fark göstermemektedir. 7. Hastaların yardımcı sağlık personeline ilişkin memnuniyetleri yaşlarına göre fark göstermemektedir. 8. Hastaların doktorlara ilişkin memnuniyetleri yaşlarına göre fark göstermemektedir. 9. Hastaların hastaneye ilişkin memnuniyetleri yaşlarına göre fark göstermemektedir.

21 5 10. Hastaların yardımcı sağlık personeline ilişkin memnuniyetleri geçirmiş oldukları rahatsızlıklara göre fark göstermemektedir. 11. Hastaların doktorlara ilişkin memnuniyetleri geçirmiş oldukları rahatsızlıklara göre fark göstermemektedir. 12. Hastaların hastanelere ilişkin memnuniyetleri geçirmiş oldukları rahatsızlıklara göre fark göstermemektedir Araştırmanın Önemi Sağlık turizminin bir alt dalı olan tıbbi turizm, tüm dünyada son yıllık süreç içerisinde önemli gelişmeler kaydetmiştir. Kendi ülkelerinde sağlık maliyetlerinin yüksekliği ve uzun bekleme süreleri ile karşılaşan hastalar, ulaşımın da giderek ucuzlaması ile başka ülkelerde tedavi olmayı tercih etmektedirler. Bu çalışmada ulaşılacak tespitler ile tıbbi turizm kapsamında hasta kabul eden hastanelerin üstünlük ve eksikliklerinin belirlenmesi sağlanabilecektir. Bu sayede üstünlükleri maksimize etmede ve eksiklikleri de minimize etmede önemli bilgilere ulaşılabilecektir. Bunun yanında çalışma sonuçları halihazırda tıbbi turizm kapsamında faaliyet gösteren hastane işletmeleri için yatırım ve pazarlama stratejilerinin geliştirilmesine ve güncellenmesine katkı sağlayabilecektir. Bu çalışma tıbbi turizm ile hasta kabul etmeyi düşünen Kamu hastaneleri için, yatırımlar, istihdam gibi unsurların belirlenmesinde yardımcı olabilecektir. Bunun yanında çalışmanın devletin turizm ve sağlık gelirini artırmak amacıyla neler yapabileceği ve hangi noktalarda eksikliklerinin olduğu konularında bilgi sahibi olunması açısından faydalı olabileceği düşünülmektedir. Ayrıca bu çalışmada tespit edilen sonuçların hastane işletmeleri tarafından dikkate alınması ile ülkeye daha çok sayıda tıbbi turist gelebilecektir. Bu durum daha fazla turizm geliri elde edilebilmesi açısından önem arz etmektedir. Son olarak bu çalışma özellikle Türkiye de kısıtlı bir literatürü olan tıbbi turizm konusuna farklı bir bakış açısıyla bakabilecektir. Bunun yanında bu çalışma ileriki zamanlarda tıbbi turizm konusunda yapılacak çalışmaların ortaya çıkmasına yardımcı olabilecektir.

22 Araştırmanın Sınırlılıkları Bu araştırmada belirlenen sınırlılıklar şunlardır: Bu araştırmada anket uygulanan kişilerin verdiği cevapların tam olarak gerçeği yansıttığı kabul edilmiştir. Bu araştırma bütün çabalara rağmen tıbbi turizm potansiyeli yüksek özel hastanelerde gerekli izinler alınamadığından dolayı yapılamamıştır. Ancak Ankara İli dışında ikamet eden ve rahatsızlığı sebebi ile Ankara İlindeki Sağlık Bakanlığı na bağlı hastanelerde yatılı olarak tedavi gören hastalara ulaşmak mümkün olduğu için bu hastalarla anket çalışması düzenlenmiştir. Bu araştırma Sağlık Bakanlığına bağlı hastanelerin yurt içi ve yurt dışından hasta çekme potansiyelini ve mevcut durumu analiz etmek amacı ile yapılmıştır. Bu araştırma Sağlık Bakanlığı ndan alınan izinler ve uzman görüşleri doğrultusunda Ankara Onkoloji Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Dışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Ankara Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Ankara Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Ankara Etlik İhtisas Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Yüksek İhtisas Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Ankara Göğüs Hastalıkları ve Göğüs Cerrahisi Eğitim ve Araştırma Hastanesi nde gerçekleştirilmiştir. Ankara İline şehir dışından gelen hastalarla ilgili herhangi bir istatistiki veriye ulaşılamamıştır. Çalışmada, yurtdışından tedavi amaçlı gelen yabancı turistlerle ilgili gerekli izinler alınamadığı için görüşmeler ve anketler yapılamamıştır. Ancak, büyük potansiyele sahip olduğu düşünülen Ankara ya şehir dışından gelen hastalarla görüşmeler yapılarak çalışma yapılmıştır. Bu araştırma tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir Varsayımlar Bu araştırmada kabul edilen varsayımlar şunlardır: İnsanların tıbbi tedavi için başka destinasyonlara hareketi tıbbi turizmi doğurmaktadır. Tıbbi turizm sağlık turizminin bir alt dalıdır. Seçilen örneklem evreni temsil edecek niteliktedir.

23 Tanımlar Destinasyon: Destinasyon kelimesinin sözlük anlamı Varılacak olan yer dir. Turizm Destinasyonu ise turist toplumunun yerel toplum içinde bulunduğu coğrafi bir yer ya da bölge olarak tanımlanmaktadır (Özdemir, 2007: 1). Sağlık Turizmi: Ev dışında ikamet etmek koşulu ile boş zamanlarda sağlık amaçlı yapılan gezilerdir (Akdu, 2009:17). Tıbbi (Medikal) Turizm: Hastaların, sağlıklarını iyileştirmek ya da en azından sağlık durumlarını bir düzene sokmak amacıyla, 24 saatten az olmamak ve en fazla 1 sene sürmek koşulu ile çalışmak ya da yaşamak gibi bir amaç güdülmeksizin başka bir ülke veya bölgeye gitmektir (Harahseh, 2002: 24).

24 8 2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE 2.1. Sağlık Turizmi Sağlık Turizmi Nedir? Son yıllarda küreselleşme ile birlikte birçok sektörde olduğu gibi turizm sektöründe de önemli gelişmeler olmaya devam etmektedir. Gelişen ulaşım ve haberleşme olanakları ile insanlar çok uzak coğrafyalar hakkında bilgi sahibi olabilmekte ve istedikleri anda bu coğrafyalara ulaşımlarını sağlayabilmektedir. Dünyada ülkeler arasındaki sınırlar bir anlamda kalkmış, dünya global bir köy olma yönünde hızla ilerlemektedir. Bu gelişmelerden sağlık sektörü de oldukça ciddi düzeyde etkilenmiştir. Ulaşım ve haberleşme olanaklarının kolaylaşması ile oluşan turizm sektöründeki bu değişme ve gelişmeler sonucunda klasik olarak yaz aylarında deniz kıyısındaki tatil bölgelerinde yılın belli dönemlerinde yapılan klasik turizm kavramı çeşitlenmiş ve farklı turizm türleri ortaya çıkmıştır. Bu farklı turizm türlerinin ortaya çıkması ile turizm faaliyetlerinden elde edilen gelirlerde yılın tamamına yayılmıştır. İşte bu yukarıda açıklamaya çalışılan gelişme ve değişmelerin sonucunda Sağlık Turizmi kavramı ortaya çıkmıştır. Sağlık turizmi, sanayileşme ile birlikte insanın ruh ve beden sağlığını bozan olumsuz etkilere karşı kür ve tedavi amacıyla yapılan ulusal ve uluslararası seyahatler şeklinde ortaya çıkan bir turizm türüdür. Sağlık turizmine dünyada her yıl milyonlarca kişi dahil olmakta ve bu konuya ilgi sürekli artmaktadır (Gülbahar, 2009: ). Sağlık turizminde amaç gerek rehabilitasyon gereksinimi olanlara yönelik ve gerekse diğer hastalara olumlu çevre koşullarında sağlığı koruma ve kaliteli ve daha ekonomik tedavi programları sunmaktır. (Tengilimoğlu, 2005: 90) Literatürde sağlık turizmi kavramının pek çok tanımı vardır. Sağlık turizmi kısaca kendi yaşadığı yerden başka yerlere sağlık amacı ile seyahat eden insanların oluşturduğu turizmdir (İçöz, 2009: 2260).

25 9 Bir başka tanıma göre; sağlığı koruma, iyileştirme amaçlarıyla belirli bir süre için (genellikle 21 gün) yer değiştiren insanların doğal kaynaklara dayalı turistik bir tesise giderek kür uygulaması, konaklama, beslenme ve eğlence gereksinimlerini karşılaması sonucu doğan hareketlerdir (Doğan, 2000: 4). Weiler ve Hall a göre sağlık turizmi; Diğer turistik faaliyetlerin yanı sıra, sağlığa yönelik hizmet veren tesislerde, önceden planlanmış promosyon çalışmaları ile müşteri çekmek için yapılan faaliyetlerdir (Gümüş ve Büyük, 2008: 433). Magablih e göre ise sağlık turizmi, hastaların, sağlıklarını iyileştirmek ya da en azından sağlık durumlarını bir düzene sokmak amacıyla, 24 saatten az olmamak ve en fazla 1 sene sürmek koşulu ile çalışmak ya da yaşamak gibi bir amaç güdülmeksizin başka bir ülkeye gitmektir. (Harahsheh, 2002: 24). Sağlık turizmi, kür ve tedavi amacıyla belirli bir zaman için yer değiştiren insanların gittikleri yerlerde konaklama, beslenme, dinlenme ve eğlenme ihtiyaçlarının karşılanmasıdır (Tunç ve Saç, 1998: 22 ). Bir başka tanıma göre sağlık turizmi seyahat etmek sureti ile ikamet ettiği yerleşmenin dışında konaklayarak sağlığını korumayı veya yeniden kazanmayı amaçlayan insanların gerçekleştirdiği turizm çeşididir (Kiremit, 2008: 4). Kültür ve Turizm Bakanlığının yaptığı tanıma göre sağlık turizmi; kısaca tedavi amacı ile yapılan seyahatlerdir. Başka bir ifadeyle, sağlık turizmi, fizik tedavi ve rehabilitasyon gereksinimi olanlarla birlikte uluslararası hasta potansiyelini kullanarak sağlık kuruluşlarının büyümesine olanak sağlayan turizm türüdür ( gov.tr/tr/genel/belgegoster.aspx?f6e10f cff03077ca1048a f3b 0746F34B3). Turizm Bakanlığının Turizm Terimleri Sözlüğüne göre sağlık turizmi; birtakım hastalıkların iyileştirilmesi için içmeler, kaplıcalar, ılıcalar, denizler, dağlar, mağaralar, sanatoryumlar, prevantoryumlar ve benzeri tesislerden yararlanmak üzere yapılan bir turizm çeşididir (Gümüş ve Büyük, 2008: 433). Tüm bu tanımlardan sonra sağlık turisti kavramını açıklamakta da yarar olduğu düşünülmektedir. Sağlık Turisti; sağlık hizmetlerinin yanı sıra boş zaman, eğlence, spor ve eğitim gibi faaliyetler yoluyla ev ve iş meşguliyetlerini ortadan kaldırırken, eski sağlıklarını koruyacak ya da mevcut sağlık sorunlarını ortadan kaldıracak ürün ve hizmetleri satın alır (Kostak, 2007: 117).

26 Sağlık Turizminin Kapsamı, Nedenleri ve Çeşitleri Çalışmamızın başında belirtildiği gibi son yıllarda akıl almaz derecede gelişen ulaşım ve haberleşme imkanları sağlık turizmi kavramının kapsamını da genişletmektedir. Mesela, önceki dönemlerde termal turizm ağırlıklı olarak yapılan sağlık turizminde, son yıllarda ulaşım ve haberleşme imkanlarının gelişmesi ile tıp turizminin önemi giderek artmaktadır. Sanayileşme ve kentleşme sonucu gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde çevre sorunları, insan sağlığını bozan, beslenme bozukluklarına sebep olan, sinirsel yorgunlukları artıran ve işgücü verimini azaltan bir yaşama ortamına neden olmaktadır. Halk sağlığını ve işgücü verimini korumak için kaplıca, deniz ve iklim kürleri gibi uygulamalar iç ve dış turizm ile bütünleşerek sağlık turizmine temel teşkil etmiştir (Tunç ve Saç, 1998: 21). Sağlık turizmi hastaların ve hasta ailelerinin rahatlığını sağlamak için tıbbi seçenekleri sunmayı hedeflemektedir. Gelişmiş ülkelerdeki eğitim ve refah seviyesinin yüksek olmasına paralel olarak sağlık hizmetleri sunumu da yüksek maliyetli olmaktadır. Gelişmiş ülkelerde yaşlanan nüfusun sağlık ihtiyaçları ve sağlık giderlerinin payı her geçen gün artmaktadır. Sosyal güvenlik maliyetlerinin artan giderleri sosyal güvenlik kurumlarını zorlamaktadır. Bu sıkıntıları aşmak için, gelişmiş ülkelerde bulunan sosyal güvenlik kurumları ve özel sigorta kurumlarının kaliteli tıbbi hizmet sunan ve yakında yer alan ülkelerle paket anlaşmalar yaparak sağlık hizmetlerini düşük maliyetli alma çabaları görülmektedir ( aspx?f6e10f cff03077ca1048a f3b0746f34b3). Son yıllarda başta ABD ve İngiltere gibi gelişmiş ülkeler olmak üzere tüm dünya ülkelerinde sağlık hizmetlerinde ciddi miktarlarda harcama artışı söz konusu olmuştur. Sağlık hizmetlerinde meydana gelen harcama artışının nedenleri aşağıdaki gibi sıralanabilir (Sur, 2011: 6-7): Sağlık teknolojilerindeki büyük gelişmeler (tıp bilimindeki son 50 yıldaki gelişmelerin ondan önceki 10 bin yıldaki gelişmelerin tamamından daha büyük olduğu bildiriliyor), Teknolojideki büyük gelişmelerin getirdiği uzmanlıklar ve bilgi/ beceri birikimi (eğitim çok pahalı bir birikimdir ve tıp hizmetlerinde uzun yıllar eğitimden geçmemiş kişiler belirli uygulamalardan başka bir şey yapamaz hale geldiler),

27 11 İletişim olanaklarındaki gelişmeler (dünyanın neresinde ne gibi bir yenilik varsa bunu bütün ülkeler kısa sürede duydu ve vatandaşları bu yenilikleri talep eder oldu), Ulaşım olanaklarının çok genişlemesi (dünyanın bütün ülkeleri birbirine bağlanmış oldu ve iletişimle öğrenilen hizmet uygulamalarını talep etmek üzere ulusal ve uluslararası yolculuklar büyük artış gösterdi), Bütün ülkelerde beklenen ömürler uzadı ve yaşlanmayla birlikte gelen kronik hastalıkların hem toplam sayısında hem de hastalık yükü içinde sayısı/payı arttı (kronik hastalıklar uzun süre öldürmeden kişileri hizmetlere bağımlı hale getirdi, bu hizmetler genellikle en pahalı hizmet kalemlerinden oluştu). Sağlık hizmetlerinin koruma, tedavi ve rehabilitasyon olmak üzere üç boyutu vardır. Bu üç boyut içinde hizmet veren sağlık tesisleri şunlardır (Güvercin Göçmen, 2008: 38): Hastaneler Klinikler-Poliklinikler Özel Saglık Merkezleri Rehabilitasyon Merkezleri-Sanatoryumlar Fizik Tedavi Hastaneleri, Merkezleri Fizyolojik-Psikolojik Teşhis Tedavi Merkezleri Alternatif Tıp Merkezleri (Akupunktur, Kiropraktik, vb.) Van Spielen sağlık turizminin bileşenlerini aşağıdaki gibi beş başlık altında toplamıştır (Smith ve Puczko, 2009: 4): Güneş ve eğlence aktiviteleri. Temel amacı sağlık olmayan sağlık aktiviteleri. (yürüyüş, bisiklet veya golf gibi macera ve spor turizmi faaliyetleri) Temel nedeni sağlık olan seyahatler. (deniz gezisi veya farklı iklimlere yapılan seyahatler) Sauna, masaj ve diğer sağlık faaliyetleri için seyahat. (SPA tesisleri) Tıbbi tedavi.

28 12 Sağlık turizminde sunulan hizmetler genel olarak üç ana başlık altında toplanabilmektedir (Gonzales vd., 2001: 20): 1. Sağlığı Geliştirmeye Yönelik Hizmetler. (Kaplıca, bitkisel tedavi, masaj vb.) 2. Tedaviye Yönelik Hizmetler. (Estetik ameliyat, kalp ameliyatı, göz ameliyatı, kanser tedavisi vb.) 3. Rehabilitasyon Hizmetleri. (Diyaliz, bağımlılık programı, yaşlı bakım programı gibi) Yukarıda açıklanan kavramların yanında kişilerin sağlık turizmi ile bulundukları coğrafyanın dışına çıkma nedenleri de ayrı bir tartışma konusudur. Akbaş a göre sağlık turizmi nedenleri aşağıdaki gibi sıralanabilir (Akbaş, 2008:2): Kendi yaşadıkları yerlerde sağlık imkanlarından yararlanabilecekleri yeterli sağlık kurum ve kuruluşları yoktur. Kendi yaşadıkları yerlerde sağlık hizmetleri çok pahalıdır. Yaşadıkları yerlerdeki sağlık kuruluşlarında çalışan doktorların mesleki donanımları tatmin edici değildir. Çeşitli nedenlerle bazı insanlar ameliyatlarının duyulmasını istemezler ve bu konuda bir gizlilik isterler. Bir yakınlarının tedavi gördüğü ve çok memnun kaldığı ve netice olarak tavsiye ettiği bir yeri tercih edebilirler Sağlık turizminin çeşitleri konusunda ise literatürde farklı farklı ayrımların yapıldığı göze çarpmaktadır. Smith ve Puczkó (2009) ya göre sağlık turizmini aşağıdaki tabloda görüldüğü gibi bölümlere ayırmıştır:

29 13 Tablo 1. Sağlık Turizmi Türleri Kaynak: Smith ve Puczko, 2009:7 G Gonzales, Brenzel ve Sancho (2001) ya göre ise sağlık turizmi aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi bölümlere ayrılabilir: Tablo 2. Sağlık Turizmi Çeşitleri Sağlık-Güzellik Tedavi Rehabilitasyon Turizmi SPA Elektif Cerrahi Diyaliz Doğal Turizm Plastik Cerrahi İlave Programlar Ekoturizm Eklem Replasmanı Yaşlı Bakımı Programları Kitle Turizmi Kardiyotorasik Servisler Bağımlılık Tedavileri Bitkisel Tedaviler Diagnostik Servisler Tamamlayıcı Tedavi Kanser Tedavisi İnfertilite Tedavisi Kaynak: Gonzales vd., 2001: 20

30 14 Son olarak Gümüş ve Büyük te (2008:433) sağlık turizmini aşağıdaki şekilde bölümlere ayırmışlardır: Şekil 1. Sağlık Turizmi Çeşitleri Kaynak: Gümüş ve Büyük, 2008: 433 Sağlık turizmi ile ilgili diğer konulara geçmeden önce sağlık turizmi çeşitlerini tanımlamakta fayda vardır Medikal/Tıp Turizmi Tıp turizmi konusu çalışmamızın asıl konusu olduğundan çalışmamızın ilerleyen bölümlerinde detaylı şekilde açıklanacaktır Termalizm/Termal Turizm Su, yüz yıllardır yaşamın temel öğesi olmuş ve yaşam insanların suyu kullanması ile başlamıştır. Efsanelere göre şifalı sular rastlantısal olarak, hasta

31 15 hayvanların bu sulardan yararlandıkları görülerek ve suların etrafa yaydıkları koku, tortu, renk ve ısılarının dikkat çekmesiyle keşfedilmiştir. Suların tedavi edici gücü tanrıların gücüne bağlanmış ve suların bulundukları yerlere zamanla tapınaklar yapılmıştır. Latincede sıcak anlamına gelen "thermos" kelimesinden türemiş "term" kelimesinin, Romalılar döneminde halk banyoları, daha sonraları su alınan yer anlamında kullanıldığı bilinmektedir. Günümüzde, doğal sıcak sular için thermal, bu suların sağlık amacı ile kullanılmasına da thermalisme denmektedir (Güvercin Göçmen, 2008:58). Şekil 2. Konukların Kullanım Amaçları Temelinde Turizm, Sağlık Turizmi, Termalizm ve Termal Turizm Arasındaki İlişki Kaynak: Çelik, 2009: 20 Termalizm, sağlık turizmi kapsamında değerlendirilir. Çünkü sağlık turizminin yelpazesinde yer alan değerlerden sadece termal su ve iklim değerlerinden, belli kurallara bağlı kalarak faydalanmayı amaçlayan, insanların en az 21 gün süre ile yer değiştirmesi ve bu geçici durumdan kaynaklanan ihtiyaçlarının karşılanmasıyla ilgili faaliyetler sonucu meydana gelen ticari veya sosyal amaçlı turizm hareketidir (Çelik, 2009: 19). Termal turizm ise termomineral su banyosu, içme, inhalasyon, çamur banyosu gibi çeşitli türdeki yöntemlerin yanında iklim kürü, fizik tedavi, rehabilitasyon, egzersiz, psikoterapi, diyet gibi destek tedavilerinin birleştirilmesi ile yapılan kür (tedavi) uygulamaları yanı sıra termal suların eğlence ve rekreasyon amaçlı kullanımı ile meydana gelen turizm türüdür şeklinde tanımlanır ( gov.tr/belge/ /genel-tanimlar.html)

32 16 Bir başka tanıma göre termal turizm, insanların sürekli yaşam alanlarından geçici olarak ayrılarak, sağlıklarını tekrar kazanmak, sağlıklı yaşam felsefesi doğrultusunda sağlıklı tatil yapmak gibi amaçlarla termal turizm hizmeti sunan işletmelere giderek oradaki kaplıca, deniz ve iklim değerleriyle birlikte sunulan konaklama, yiyecek içecek, rekreasyon ve diğer turizm hizmetlerinden faydalanmaları sonucunda ortaya çıkan bir turizm çeşididir (Çelik, 2009:19). Bir başka tanıma göre ise termal turizm doğal şekilde belirli bir sıcaklığa sahip olarak yer üstüne çıkan ve faydalı mineralleri içeren şifalı suların ve şifalı çamur ve buharların bulunduğu yörelerde, yöreye özgü iklim şartları içerisinde gerçekleşen turizm türüdür (Öztürk ve Yazıcıoğlu, 2002: 191). Daha kapsamlı bir tanıma göre ise termal turizm, mineralize termal sular ile çamurların, kaynağın yöresindeki çevre ve iklim faktörleri bileşiminde, insan sağlığına olumlu katkı sağlamak üzere, uzman hekimlerin denetim ve programında, fizik tedavi, rehabilitasyon, egzersiz, psikoterapi, diyet gibi destek tedavilerle koordineli kur uygulamaları için yapılan turizm hareketidir (Turizm Bakanlığı, 1993: 13). Termal turizmin kaynağını oluşturan termal sular, yer altı çıkışlı, içerisinde erimiş maddeler bulunan, sıcaklığı 33 o C üstünde olan ve çok çeşitli rahatsızlıkların tedavisinde etkili olan sulardır. Bu kaynak sular, yerin derinliklerinden gelen batık suların derinlere inerek ısınması, maden eriyikleri ile yüklenip basınç kazanarak tekrar yeryüzüne çıkması ile oluşur (Bastem, 1997: 14). Günümüzde termal turizmde; termal sularla ve çamurlarla tedavi, iklim ve deniz tedavileri, mağara tedavileri ve güneş tedavileri ile bütün bunların yanında diğer destek ve sağlıklı insanların talep edebilecekleri rekreasyon hizmetleri bir bütün olarak arz edilmektedir (Kostak, 2007: 17). 18): Ülkemiz için termal turizmin önemi şu şekilde sıralanabilir (Bastem, 1997: 17- Termal turizm ülkemizin geri kalmış yörelerinin kalkınmasında önemli rol oynayacak potansiyele sahiptir. Termal turizm insanlarımıza yeni iş alanları sağlar ve emek yoğun niteliği ile bu alanlarda istihdam imkanları yaratılabilir. Termal turizm atıl durumdaki taşra sermayesini harekete geçirebilir.

33 17 Termal turizm diğer turizm çeşitleri ile çok kolay entegrasyona gidilebilen bir alandır. Dolayısıyla termal turizm ülkemizde turizm mevsiminin tüm bir yıla yayılmasını sağlayarak ülke ekonomisine canlılık getirir. Termal turizm en başta ülke vatandaşlarının sağlığı açısından önemlidir. Dinlenen, ağrılarından arınan insanlar işlerinde daha verimli olabilirler. Türkiye de termal kaynak potansiyeli oldukça fazladır. Bu termal kaynak potansiyeli özellikle iç ve dış turizmi canlandırmada önemli arz kaynaklarımızdır. Bu arz kaynakları ülkemize termal turizm kanalıyla daha fazla mali kazanç sağlayabilecektir. Ülkemizde termal turizmin gelişmesi için ise yeni konseptlere ihtiyacımız vardır. Termal kaynaklar yoğunlukla İzmir, Afyon, Sivas, Antakya, Kütahya, Balıkesir çevresinde yer almaktadır. Bunların tanıtımı için her şey dahil paketler, güzellik paketleri, geriatri paketleri hazırlanmalıdır. Türkiye nin sahip olduğu 1800 adet termal kaynak iyi planlanır ve yönetilirse; yılda 20 milyar $ gelir temin etme potansiyeline sahiptir termal kaynaktan sadece 600 kadarı açıktır. Bu kaynakların tam kullanımı halinde, bulunduğu bölgede yatak kapasitesi gerekmektedir. Ancak sadece yatak kapasitesi mevcuttur. Bu yetersizliğin ötesinde mevcut yatak kapasitesinin sadece 1500 ü niteliklidir. Termal turizm amacıyla kullanılan yatak kapasitesinin %10 u yabancılar, kalan %90 lık kısım hafta sonu tatili şeklinde yurtiçi turizminde kullanılmaktadır (Çevirme, 2008:10-11). Yukarıda tanımları yapılan termal turizm kendi arasında beş guruba ayrılır: Klimaterapi Speleoterapi Peloidoterapi Talassoterapi Spa/Wellness Klimaterapi: Hava sıcaklığı, nem, rüzgar şiddeti ve hızı, güneş ışınımı, ve benzeri iklimsel faktörlerin sistematik ve dozlanmış kür tarzında uygulanmasıdır. Bir başka deyişle insanların sağlıklı ve elverişli iklim ortamlarında bulunmasını ifade eder. Yani deniz seviyesinden oldukça yüksekte, dağ ve orman gibi doğal ortamlarda açık havanın insan ruh ve bedeni üzerindeki olumlu etkisine inanan kişilerin uyguladıkları bir tedavi şeklidir ve sağlıklı havada yapılan temiz iklim kürüdür (Selvi, 2008: 281).

34 18 Speleoterapi: Mağara ortamından yararlanılarak yapılan tedavi türüdür (Akdu, 2009:19). Peloidoterapi: Jeolojik ve biyolojik olaylar sonucu oluşan organik ve inorganik maddelerin oluşturduğu çamurların banyo, paket ve tampon şeklinde uygulanmalarıyla yapılan tedavi yöntemidir ( connection_id=&connection_table=1&content_type=7). Başka bir tanıma göre peloidoterapi; jeolojik ve/veya biyolojik olaylar sonucu oluşan organik ve/veya inorganik maddeler olan peloidlerin (çamur) bir balneoterapi yöntemi olarak kullanılmasıdır (Sağlık Bakanlığı, 2005:1). Spa/Wellness: SPA nın orjinal adı SALUS PER AQUAM`dır. Sudan gelen sağlık anlamına gelir. Romalıların bugüne kadar uyguladıkları su terapilerine denir. Amaç su ile iyileşme, su kullanılarak daha sağlıklı olma, suyun farklı şekillerde kullanılmasıyla dinlenme ve ferahlama duygularının elde edilmesidir. Genel olarak mineral sular ve deniz suyundan faydalanılır. SPA`nın binlerce yıllık geçmişi Mezopotamya'dan başlar Romalılar ve Osmanlılar tarafından geliştirildikten sonra Doğu Asya kültürüyle daha da güçlenmiştir ( Kelime anlamından daha geniş bir kapsama sahip olan SPA, günümüzde yalnızca su ve çamur terapilerini değil, sıcak su havuzu, çeşitli masaj terapileri, aroma terapileri güzellik ve bakım gibi sağlık kür hizmetleri veren tesislere verilen bir isim olup su ile iyileşme, suyun kullanımından gelen sağlık, suyun sıcak, soğuk ve farklı biçimlerdeki akıtma, damlama, duşlama, püskürtme gibi uygulamaları ile kazanılan dinlenme ve ferahlama duygularının edinildiği bütünleyici terapi anlamında kullanılmaktadır ( nimi-uygulama-alanlari.html). Günümüzde SPA hizmeti oldukça kapsamlı bir hal almıştır. SPA özünde rahatlamayı ve vücudun yenilenmesini hedefler. Bu yüzden öncelikle Batı Avrupa da SPA merkezlerinin içeriği oldukça genişlemiştir. Ülkemizde de SPA sektörü her geçen gün daha da kuvvetlenmektedir. Değişik türlerde masaj terapilerini, suyun sıcak soğuk ya da buhar olarak kullanılmasını, mineral ve doğal ürünler ile desteklenen terapileri, çeşitli spor aktivitelerini ve sağlıklı beslenme tavsiyelerini günümüz SPA etkinlikleri içerisinde saymak mümkündür (

35 19 Wellness kelimesi ise akıl, vücut, ruh ve ilişkilerde iyi ve zinde olmayı ifade etmektedir. Bu kapsamda insanın kendisini ruhsal, bedensel, zihinsel ve ilişkisel olarak iyi ve zinde hissetmesini sağlayan her türlü masaj, cilt bakımı, çamur ve yosun banyoları, küvet bakımları, thalassoterapi gibi doğa ve doğal ürünlerle sağlıklı yaşam yöntemleri ile yapılan vücut bakımları wellness kapsamına girmektedir ( ktbyatirimisletmeler.gov.tr/belge/ /spa-welness-tanimi-ve-uygulama-alanlari.html). Bir başka tanıma göre wellness; kişinin rahatlama, dinlenme, eğlence ve günlük gerginlikleri atma amacı ile bir SPA veya sağlık merkezinde tıbbi gözetim altında olmadan ve herhangi bir rahatsızlığı olmadan yaptığı tatil ve tedavidir (Harahsheh, 2002:26). Türkçede kısaca esenlik anlamına gelen wellness terimi ilk olarak Dr. Halbert L. Dunn tarafından 1961 yılında kullanılmıştır. Dr. Dunn wellnessi fiziksel ve psikolojik esenliği geliştirmeyi sürdürme çabası için bir yaşam süreci olarak görmüştür ( 65). Tablo 3. Sağlık ve Wellness Turizminin Ekonomik Etkileri Etkiler Pozitif yönler Negatif yönler İstihdam Kalifiye iş gücü Sınırlı mevsimsel işçi dalgalanması İthal iş gücü (diğer şehirlerden, hatta ülkelerden) Göç Ekonomi Yaşam koşulları Çoğaltıcı Etkiler (özellikle de istihdam çoğaltıcı) Kişi başına ortalama harcamadan daha yüksek Karmaşık harcama yapısı İthal teknoloji ve ürünler Sunulan hizmetlerin çoğalması Yerleşim imajı gelişir Altyapı gelişir Bağımlılık oluşması Sağlık ve wellness tesislerinde yoğunlaşmış harcama Bölgesel eşitsizliklerin artması İthal teknoloji ve ürünler Tek kültüre dayalı tedarik Fiyatlar artabilir Turistik ve turistik olmayan bölgeler arasındaki farklılıklar Kaynak: Smith ve Puczko, 2009:158

36 20 Talassoterapi: Talassoterapi; koruyucu ve tedavi edici ve/veya kür amaçlı olarak tıbbi gözetim ve denetim altında, deniz ve çevresine özgü tüm yararlı etkenlerin, yani deniz iklimi, deniz suyu, deniz çamurları, yosunlar, kum ve denizden elde edilen diğer maddelerin kombine olarak değişik yöntemlerle kullanıldığı bir tedavi sistemidir ( l?vurgu=talassoterapi). Isıtılmış deniz suyunun terapi amaçlı kullanımı antik çağlara dayanmaktadır. Termalizmde yüzyıllar süren doğal evrim, talasoterapiyi ortaya çıkarmıştır. Sadece deniz kıyılarında kurulabilen talasoterapi merkezleri, insan sağlığına gerekli olan iyileştirici gücünü denizden almaktadır. Talasoterapi zengin vücut ve yüz bakım programları ile deniz iklimi ve bol güneş sayesinde, vücudun ve zihnin tümüyle yenilenmesini, güzelleşmesini ve pozitif enerji depolamasını sağlamaktadır ( l?vurgu=talassoterapi) Klimatizm Klimatizm sağlıklı iklim ortamında bulunmayı ifade etmektedir. Klimatik kaynaklar; dağlar, mağaralar, vb. yerlerdir. Bir başka deyişle dağ istasyonundaki açık havanın sağlık üzerindeki şifa verici etkisinden yararlanmak için uygulanan bir tedavi sistemi ve sağlıklı iklimde yapılan temiz hava kürüdür ( m/arastirmalar/showquestion.asp?faq=5&fldauto=112). Sağlıklı iklim kuşağı deniz seviyesinden sekiz yüz metre yükseklikten başlayarak iki bin metreye kadar uzanan orta yükseklikteki dağlık yörelerle yoğun orman örtülerinin yayılış gösterdiği alanları ve rekreasyon alanlarını kapsar (Tunç ve Saç, 1998:22-23). Yukarıda tanımları yapılan klimatizm kendi arasında iki gruba ayrılmaktadır: Balneoterapi Hidroterapi Balneoterapi: Toprak, su ve iklim kaynaklı (şifalı) etkenlerin banyo, içme ve inhalasyon şeklinde, seri halde uygulanmaları ile yapılan, ortam değişimi de sağlayarak, bu yörenin iklim ve biyolojik ortamının da etkisi altında ve kür tarzında gerçekleştirilen bir tedavi yöntemidir (

37 21 Bir başka tanıma göre balneoterapi doğal iyileştirici etkenlerle yapılan banyo, içme ve inhalasyon (soluma) kürleri şeklinde uygulanan bir uyarı-uyum tedavisi yöntemidir. Kaplıca kürü çerçevesinde balneoterapide kullanılan doğal iyileştirici faktörler, yer altı kaynaklı doğal "şifalı" sular, çamurlar ve iklimsel etkenlerdir. Doğal iyileştirici etkenler arasında "şifalı sular" yani, termal ve mineralli sular en yaygın kullanılanlardır. Bunların yanında, doğal peloidler (çamurlar) ve gazlar (CO2, Radon ve H2S) da kaplıca tedavisinde kullanılan diğer etkenlerdir ( a-turkey.asp?id=1). Hidroterapi: İngiliz ve Amerikan tıbbında su içi egzersiz uygulamalarını anlatır. Her birey için özel olarak düzenlenen, eğitilmiş kalifiye personelin gözetiminde ve ideal olarak amaca uygun inşa edilmiş havuzlarda gerçekleştirilen, nöromüsküler-skletal fonksiyonları geliştirme-iyileştirme amaçlı bir havuz tedavi programıdır. Maden suyunun ağız yoluyla alınması, suda yıkanılması ve başka tedavilerin su içinde uygulanması olarak tanımlanmaktadır. Termal havuzlarda hamam veya soğuk su kaynaklarında jakuzilerde uygulanmaktadır. Sıcak su insanı rahatlatıp kasları gevşetir, duygu ve hislerin dışa vurumunu sağlarken soğuk su damarları sıkılaştırdığı gibi ödeme de iyi gelmektedir. Soğuk su enerji seviyesini de arttırmaktadır ( letmeler.gov.tr/belge/ /spawellnesssozlugu.html?vurgu=hidroterapi). Başka bir tanıma göre hidroterapi; termomineral sular ile yapılan yıkama, duş ve dökme gibi uygulamalardır. (Selvi, 2008: 281) Üvalizm Üvalizm, bazı yörelerin belli başlı ürünü olan meyve ve sebzelerle yapılan kür (tedavi) yöntemi ya da bu ürünlerin kullanımının bundan hoşlananlara sunulmasıdır ( Sağlık Turizminin Tarihi Sağlık turizminin tarihi dünyada ve Türkiye de termal turizm ile çok eski yıllara dayanmaktadır. Tedavi amaçlı sağlık turizmi ise dünyada yaklaşık yıllık geçmişi olan bir turizm türüdür.

38 22 İnsanların sağlıklarını korumak için seyahat etmesi kesinlikle yeni bir şey değildir. 17. yy. da Avrupa'dan varlıklı kişiler özel hastanelere ve Nil'e spa yani su ile tedavi olmak için gitmişlerdir. Bununla beraber, son zamanlarda tıbbi turizm sektörünün temelini oluşturan konaklama yapılan hastanelere destek sağlamak için seyahat sektöründe yeterli güvenlik, hız, düşük fiyat koşulları sağlanmaktadır (Burkett, 2007: 226). Bundan 2000 yıl kadar öncesinden Romalılar tarafından mineral sular içeren kaplıca merkezleri inşa edilmiş, XIX. Yüzyılda birçok kaplıca tatil yöreleri kurulmuş ve turizme hizmet etmeye başlamıştır. Bu dönemlerde bugünkü termal merkezlerin temelini oluşturan kaplıcalar, gelir seviyesi yüksek kişiler arasında popüler olmaya başlamıştır. Özellikle o dönemde İngiltere nin Bath bölgesindeki kaplıcalar sağlık amaçlı çok tercih edilen merkezlerdendir. Avrupa da, Kuzey Amerika da, Asya da ve dünyanın pek çok bölgesinde bugün hala faaliyet gösteren kaplıcalar ile Doğu Avrupa daki kaplıca merkezleri önemli sağlık turizm merkezleridir (Bastem, 1997:13). Anadolu'da ise termalizm ile ilgili Eti, Lidya ve Frigyalılara ait kaplıca kalıntılarına rastlanmakla beraber daha çok Roma, Bizans ve Selçuklulara ait kaplıcalar dikkati çekmektedir. Anadolu'ya göç eden Türkler de geleneksel yaşam kültürlerine uygun olan su kullanımını yapmış oldukları hamamlar ile yaşatmaya devam etmişler ve Anadolu'daki şifalı sular böylelikle her dönem kullanılır olmuştur. Anadolu'daki ilk kaplıca örnekleri de her ne kadar Romalılara ait olsa da, Türkler sürdürdükleri su kültürleri ile bunları dünyaya tanıtmışlardır. Roma, Helen, Bizans uygarlıklarındaki durgun suda banyo ve yüzme havuzları seklindeki uygulamalar, yerini zamanla Türklerin hamam ve akarsu tekniği şeklindeki uygulamalarına bırakmıştır (Güvercin Göçmen, 2008: 58-59). Osmanlı Devleti döneminde de termalizme ve termal tesislere önem verildiyse de Cumhuriyet döneminden sonra bu konuya verilen önem artmış ve termal turizm alanında ilk düzenli çalışmalara başlanmıştır. Son yıllarda bazı İl Özel İdareleri ve Belediyeler termal suların önemini, halk sağlığına olan etkilerini, yatırımların karlılığını, termal suların turizmde entegre olarak kullanılmasının ekonomikliğini anladıkları için Avrupai düzeyde yeni termal tesislerin yatırımlarına başlanmış ve bu yatırımlara hız kazandırılmıştır. Turistik termal otel ve sağlık tesisi olarak adlandırılan termal kür merkezleri için devletçe de gereken teşvik ve finansmanların sağlanmasıyla termal turizm özellikle son yıllarda atılıma geçmiştir (Özbek, 1991: 20-21).

39 Dünyada ve Türkiye de Sağlık Turizmi Son dönemde tüm dünyada turizm kavramı farklılaşmaya başlamıştır. Eskiden turizmin temel nedeni tatil iken son yıllarda kongre, spor, eğitim gibi nedenlerle çok sayıda insan bulundukları ülkenin dışına çıkarak bir turizm faaliyeti gerçekleştirmektedir. Sağlık turizmi de bu faaliyetler içerisinde önemli yer tutmaktadır. Özellikle son yıllarda sağlık turizmi alanında tüm dünyada bir kıpırdanma bir uyanma ve bu konuda bir öncelik alma konusunda arayışlar hızlanmıştır. Türkiye hem sahip olduğu doğal güzellikler, tarihi ve kültürel zenginlikler ve hem de sağlık alanında gelmiş olduğu gelişmişlik seviyesi nedeniyle dünyanın gözde ülkelerinden birisi oluştur (Akbaş, 2008:2). İstatistikler, Türkiye nin sağlık turizmi alanındaki gelirlerinde önemli artışlar olduğunu göstermektedir. Buna göre 2003 yılında 91 milyon $ olan Türkiye nin sağlık turizmi alanındaki gelirleri, 2009 yılında 225 milyon $ a yükselmiştir (Bahadır, 2011: 78). Sağlık Turizmi Derneği tarafından 2010 yılı içerisinde yapılan 3. Sağlık Turizmi Kongresinde ülkemiz açısından varılan sonuçlar sonuç bildirgesinde aşağıdaki gibi açıklanmıştır ( Ülkemiz, bölgesinde her alanda cazibe merkezi olduğu gibi sağlık turizmi alanında da cazibe merkezi olacaktır. Ülkemizde batı standartlarında her türlü ileri teknoloji ile donatılmış sağlık tesislerimiz vardır. Özel sağlık sektörü özellikle hastanelerimiz ve termallerimiz artık sağlık turizmine yönelmiştir. Türkiye de Devlet sağlık turizminde düzenleyici, denetleyici ve sektörün önünü açan rolde, özel sağlık tesisleri ve kaplıcalar ise hizmet sunucu rolde olacaktır. Sağlık turizmi her ülkede olduğu gibi bizim ülkemizde de çok ciddi bir alternatif turizm çeşidi olmuş, turizmin 12 aya yayılmasında ve döviz girdisi sağlanmasında çok önemli bir rol üstlenmiştir.

40 24 Yukarıdaki paragrafta bahsedilen sonuç bildirgesinde sağlık turizminin geneli hakkında elde edilen sonuçlar ise aşağıdaki gibi açıklanmıştır ( Ülkemizde ve Dünyada sağlık turizminin çeşitli bölümleri uygulanmasına rağmen tıp turizmi en ön sıradadır. Ancak bu bölümler arasında entegrasyon çok önemlidir. Ülkemizde doktor ve diş hekimi sayısı göz önünde bulundurulduğunda dental turizm çok daha önemlidir ve geliştirilmelidir. Termal ve yaşlı turizmi açısından ülkemizin birçok ili çok potansiyel birer pazardır. Ancak tıp turizminde İstanbul her zaman öncelikli ve önemli bir destinasyondur. Konuşmacıların sağlık turizmi konusundaki ortak mesajı; kaliteli, ileri teknoloji ile donatılmış, sürdürebilir, ekonomik, öncelikli olarak yakın pazara yönelik (Komşu ülkeler, Balkanlar, Kafkaslar, Kuzey Afrika, Ortadoğu Ülkeleri öncelikli Pazar olmalı) ciddi tanıtım çalışması yapılmasıdır. Aşağıdaki tabloda sağlık turizminin büyümesini etkileyen iç ve dış faktörler sıralanmıştır: Tablo 4. Sağlık Turizminin Büyümesini Etkileyen İç ve Dış Faktörler Dış faktörler Tıp Terapi ve tedavi Psikoloji Beslenme Hükümet politikası İç faktörler Moda ve gelenek Kişinin kendisiyle ilgili saplantısı ve şöhret Fitness ve spor Topluluk arayışı Zayıflama isteği Yeni ruhaniyete doğru gidiş Zaman fakiri, nakit zengini elitler Merak Kaynak: Smith ve Puczko, 2009:80 Aşağıdaki tabloda da Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının yurtdışına gidiş nedenleri gösterilmektedir:

41 25 Tablo 5. Türkiye Cumhuriyeti Vatandaşlarının Yurtdışına Gidiş Nedenleri Geliş Nedeni Geliş Nedeni Gezi, Eğlence Gezi, Eğlence sportif ve kültürel faaliyetler Kültür Akraba ve arkadaş ziyareti Sportif İlişkiler Eğitim, Staj Yakınları Ziyaret Sağlık ve tıbbi nedenler Sağlık Dini/Hac Dini Alışveriş Alışveriş İş amaçlı Toplantı, Diğer Konferans, Kurs, Seminer Görev Beraberinde giden Ticari İlişkiler Fuar Eğitim Diğer Beraberinde Giden TOPLAM Kaynak: Tablo 5 de de Türk vatandaşlarının yurtdışına çıkış nedenleri gösterilmektedir. Tablodan da anlaşılabileceği gibi Türkiye den yurtdışına çıkan kişi sayısında döneminde ciddi bir artış gözlenirken, sağlık nedeni ile yurtdışına çıkan kişi sayısında dalgalı bir seyir söz konusudur. Bu konuda 2009 yılına kadar bir artış sözkonusu iken 2010 yılında ciddi bir düşüş olmuştur. Bunun nedeni olarak, termal turizm konusuna son dönemde yapılan yatırımlarla tesis kalitelerinin iyileştirilmesi, Türkiye deki sağlık teknolojilerinin gelişmesi, uygun fiyat politikaları, reklam faaliyetlerinin gelişerek her vatandaşımızın ülkemizdeki sağlık teknolojilerinden haberdar olması, tıbbi personellerimizin mesleki bilgi ve becerilerinin artması gösterilebilir.

42 26 Şekil 3. Dünya Genelinde Sağlık Harcamalarının GSYH İçerisindeki Yüzdesi Kaynak: Akın, 2007:30 Yukarıdaki şekilde de belli ülke guruplarının sağlık harcamalarının GSYH içerisindeki payı gösterilmektedir. Şekilden de çok net anlaşılabileceği gibi ülkelerin gelişmişlik düzeyi azaldıkça sağlık harcamalarının GSYH deki payı da azalmaktadır. Bu durumun gelişmiş ülkelerdeki sağlık harcamalarının pahalılığından kaynaklandığı söylenebilir. Sağlık turizmi hareketlerinin oluşmasının temel nedenlerinden biride çalışmanın daha önceki bölümlerinde belirtildiği gibi gelişmiş ülkelerde sağlık hizmetlerinin pahalılığıdır. Şekil 4. Yıllara Göre Kamu ve Özel Sağlık Harcamasının GSYİH İçindeki Payı (%) Kaynak: Sağlık Bakanlığı, 2011:125

43 27 Yukarıdaki şekilde ise ülkemizde yıllara göre sağlık harcamalarının GSYH deki payları gösterilmektedir. Şekilden de anlaşıldığı gibi ülkemizde sağlık harcamalarının GSYH deki payı yıllar itibariyle ciddi bir yükselme eğilimi içerisindedir yılında sağlık harcamalarının GSYH ye oranı %4,76 iken; bu rakam yıllar içerisinde ciddi artışlar göstererek 2008 yılında %6,08 seviyelerine ulaşmıştır. Bu durumda yıllar içerisinde tıp teknolojilerin gelişmesi ile birlikte yeni tedavi olanaklarının ortaya çıkması ve ortalama yaşam süresinin uzamasının etkili olduğu savunulabilir. Dünyada çeşitli ülkeler termal turizmin insan sağlığında önemli bir yeri olduğu bilincinden hareketle termal turizm konusuna önem vermektedir. Termal turizm amaçlı olarak senede Almanya ve Macaristan'a 10 milyon kişi, Rusya'ya 8 milyon kişi, Fransa'ya yaklaşık 1 milyon, İsviçre'ye 800 bin kişi gitmektedir. 126 milyon nüfuslu Japonya'nın Beppu şehrine sadece 13 milyon kişi termal turizm amaçlı olarak gitmektedir (Aksu, 2009: 33). Buna karşın; in üzerinde kaplıcası, önemli bir seviyeye ulaşmış turizm yatak kapasitesi ve en önemlisi de dünya standartlarında hatta bazı durumlarda dünya standartlarının da üzerinde sağlık hizmetleri olanakları ile Türkiye çok önemli bir potansiyele sahiptir (Yıldırım ve Altunkaya, 2006: 2). Türkiye jeotermal kaynak zenginliği ve potansiyeli açısından Dünyada ilk yedi ülke arasında yer almakta olup, Avrupa da birinci sıradadır (Uygun, 2008: 13). Türkiye de bulunan bazı termal tesislerde, hem süre, hem de tedavi nedeniyle ekonomik faaliyet, yani gelir, diğer turizmin (deniz, kum, güneş) takriben iki misli daha büyük olmaktadır. Yani, yılda kişi başı ortalama $ gelir almak mümkündür. Termal turizm için ülkemize gelen kişiler üçüncü yaş gurubundandır. Bu yaş grubu, tedavi ve konaklama için yaptığı harcamaları sadece kendi sağlığı için yaptığından, bıraktığı döviz diğer turizm dallarında gelen turistlerin bıraktığı dövizden çok daha fazladır (Çontu, 2006: 38). Dünyadaki gelişmelere paralel olarak ülkemizde de termal turizm in yanında son yıllarda SPA Turizmi kavramı ile aktiviteleri de hızla gelişmektedir. Debi zenginliği açısından ön önemli 40 termal turizm kaynağında yapılan bir araştırmada ülkemizin termal turizmde yatağı geçen bir potansiyelinin olduğu ortaya çıkmıştır. Ülkemiz bu potansiyeli modern SPA merkezleri ile hayata geçirebilirse, %40 doluluk

44 28 kapasitesindeki ortalama 10 gece konaklayacak 6 milyona yakın SPA müşterisine sahip olacak ve bu alandan yıllık 8 milyar $ ın üzerinde bir gelir elde edebilecektir (Uygun, 2008: 15). Aşağıdaki tabloda Avrupa ülkelerindeki kaplıca merkezi sayıları ve yılları arasında ülkeye kaplıca turizmi amacıyla gelen turist sayısı gösterilmektedir. Tablo 6. Avrupa daki Kaplıca Merkezlerindeki Konuk Sayıları Ülkeler SPA Sayısı Bulgaristan Danimarka Almanya (İçme, Çamur Banyosu, İklim Kürü) Almanya (Deniz Kürü ve Banyosu) Estonya Fransa (Termal) Fransa (Thallasso) 30 Yunanistan 50 İzlanda (Reykjavik) 7 İzlanda (HNLFI) İzlanda (Blue Lagoon) 2 İtalya Letonya Litvanya Lüksemburg Hollanda 4 Portekiz Romanya İsviçre 21 Sırbistan Slovakya 21 İspanya Çek Cum Türkiye 100 Macaristan Kaynak: Yukarıdaki tablodan da anlaşıldığı gibi Avrupa ülkeleri arasında kaplıca turizmi açısından en fazla kaynağa sahip olan ve en fazla turist çeken ülkeler Almanya ve İspanyadır. Bunun yanında Litvanya ve Romanya da kaplıca turizminde Avrupa nın önde gelen ülkeleri arasında yer almaktadır.

45 29 Tüm dünyada teknolojinin gelişmesi ile birlikte turizm ve sağlık sektöründe de ciddi iyileşmeler söz konusu olmuştur. Tıbbi turizmde gelişmiş Avrupa ülkeleri ve ABD; Hindistan, Singapur ve Tayland gibi Asya ülkeleri ile teknolojik anlamda başa baş hale gelmiştir. Bunun yanında Asya ülkelerindeki fiyat avantajları, tıbbi personel kalitesi, kısa bekleme süreleri gibi unsurlar bu ülkeleri sağlık turizmi pastasından pay alma yarışında diğer ülkelerin birkaç adım önüne geçirmiş vaziyettedir. Aşağıdaki tabloda belli tıbbi operasyonların çeşitli ülkelerdeki maliyetleri gösterilmektedir: Tablo 7. Tıbbi Turistler İçin Fiyat Kıyaslaması ($)-2007 Prosedür Amerika Hindistan Tayland Singapur Kalp Bypass Kalp Kapak Replasmanı Anjioplasti Kalça Protezi Histerektomi Diz Protezi Spinal Füzyon Kaynak: Görüldüğü gibi ABD ve diğer ülkeler arasında maliyet anlamında çok ciddi farklılıklar söz konusudur Sağlık Turizminin Özellikleri ve Yararları Özalp e göre (2005: 98) özel bir turizm türü olan sağlık turizminin özellikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir:

46 30 Sağlık turizmi teknik donanım ve iş gücü gerektiren bir turizm türüdür. Sağlık turizminde, hizmeti sunan sağlık kuruluşunun uluslararası standartlara uygun hizmet sunması önem taşımaktadır. Hizmet sunan sağlık kuruluşunda, ortak yabancı dili bilen personelin mutlaka olması gerekmektedir. Hasta ve refakatçileri için farklı turizm türlerinin geliştirilmesini destekleyen, katma değeri yüksek bir turizm türüdür. Seçilmiş olan hedef pazara yönelik devlet destekli, farklı dillerde, tanıtım ve pazarlama faaliyetleri gerekmektedir. Yapılan bu tanıtımlarda hedef olarak öncelikle hastaların yurt dışında hizmet almasını destekleyecek sigorta ve sağlık kuruluşları seçilmelidir. Sağlık turizminin ülkelere sağladığı faydalar ise, somut faydalar ve soyut faydalar olarak iki ana başlıkta incelenmektedir (Yalçın, 2006: 40-41). Sağlık Turizminin Somut Faydaları Yabancı turistlerden kaynaklanan gelirler ülkelerin ekonomik refahına katkı sağlamaktadır. Sağlık turizmi, gelişmekte olan ülkelere, fiyat tarifelerinde gelişmiş ülkelere karşı maliyet avantajı sağlamaktadır. Ülkeler arasındaki bilgi paylaşımını arttırmaktadır. Ülke içinde veya dışında stratejik ortaklık sağlamaktadır. Ülkeler arasında teknoloji ve bilgi transferi sağlamaktadır. Yabancı hastalara sunulan fırsatlar, kendi ülkelerindeki hastalara da daha iyi hizmet sunulmasını sağlamaktadır. Sağlık Turizminin Soyut Faydaları Ülkelerin global sağlık bakım sunucusu olarak uluslararası kabulünü sağlamaktadır. Sosyal ve kültürel deneyimlerin paylaşılmasını sağlamaktadır. Uluslararası ilişkilerin gelişmesine katkı sağlamaktadır. Global pazarlama ve tıbbi ticareti sağlamaktadır. Ülkelere dünya düzeyinde sağlık bakım hizmeti sunduğu imajını kazandırmaktadır.

47 31 Rekabet avantajı sağlamaktadır. Hastane destek hizmetler arasında daha iyi koordinasyon sağlamaktadır. Kamu ve özel ortaklığı sağlamaktadır. Hasta memnuniyetini artırmaktadır. Bunun yanında sağlık turizminin bir alt dalı olan termal turizmin sağladığı olanaklar da aşağıdaki gibi sıralanabilir ( 12 ay turizm yapma imkanı, Tesislerde yüksek doluluk oranına ulaşılması, Yüksek istihdam oluşturulması, Diğer alternatif turizm türleri ile kolay entegrasyon oluşturarak bölgesel dengeli turizm gelişiminin sağlanması, Termal tesislerde insan sağlığını iyileştirici aktivitelerin yanı sıra sağlıklı-zinde insan yaratma, eğlence ve dinlenme olanaklarının da bulunması, Kür merkezi (tedavi) entegrasyonuna sahip tesislerin maliyetini çabuk geri ödeyen karlı ve rekabet gücüne sahip yatırımlar olmasıdır. Yukarıda sayılan tüm bu faydalarının yanında sağlık turizminin bazı olumsuz yönleri de bulunmaktadır. Bunlar ( caltourism.html): Hükümet ve bazı sağlık sigortaları yurt dışından alınan hizmetleri ödememektedir. Yani hastalar aldıkları hizmetin bedelini cepten ödemek zorunda kalmaktadırlar. Yurt dışında sunulan sağlık hizmeti sonrasında ortaya çıkan yan etki, komplikasyon veya ameliyat sonrası bakım ihtiyacı, hastanın kendi ülkesinde giderilmek zorundadır. Çünkü hasta genellikle operasyondan birkaç gün sonra ülkesine dönmektedir. Birçok ülkenin malpraktis * konusunda yeterli yasası bulunmamaktadır. Bu nedenle yanlış bir tedavi olması durumunda yerel mahkemelerden yeteri kadar yardım alınamamaktadır * Malpraktis: Tıpta yanlış, özensiz tedavi.

48 Tıbbi (Medikal) Turizm Tıbbi (Medikal) Turizm Nedir? Dünyada yaşanan küreselleşme süreci, ülke sağlık sistemlerinde yaşanan problemler, tüketicilerin bilinçlenmesi ve turizm sektörünün gelişmesi, ülkelerin sağlık hizmetlerinin maliyetlerini düşürmek için yeni arayışlara girmesine sebep olmuştur. Bunun sonucu olarak sağlık hizmetinin daha ekonomik ve kaliteli alınabilmesi için ülkelerarası hasta hareketliliği artmıştır. Bunun sonucunda genel olarak Sağlık Turizmi olarak tanımlanan; tıbbi, termal, yaşlı ve engelli turizmi gibi yan dalları da kapsayan yeni bir sektör oluşmuştur. (Çevirme, 2008: 9) Hiç kuşkusuz sağlık turizminin yan dallarından biri olan tıbbi (medikal) turizm de sağlık turizmi içerisinde çok önemli bir yer tutmaktadır. Tıbbi (Medikal) turizm kavramı, tüm dünyada son yıl içerisinde ortaya çıkmış ve çok ciddi gelişim göstermiştir. Tıbbi operasyonların gelişmiş dünya ülkelerinde çok pahalı oluşu, bazı operasyonların sosyal güvenlik kapsamına girmemesi, uzun bekleme süreleri gibi unsurlar insanların farklı destinasyonlara giderek tedavi olmaları gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Sağlık turizminin gelişiminde olduğu gibi sağlık turizminin bir alt dalı olan tıbbi turizmin gelişiminde de ulaşım ve haberleşme imkanlarının gelişmesinin önemli rol oynadığı söylenmelidir. Hastaların tedavi için seyahat etmelerinin farklı nedenleri bulunmaktadır. ABD deki hastalar kendi ülkesinde alacağı sağlık hizmetini farklı bir ülkede dörtte bir, hatta kimi zaman onda bir fiyatına alabileceğini bildiği için sağlık turizmine katılmaktadır. Kanada daki hastalar ise uzun bekleme sürelerinden şikayetçi oldukları için başka ülkelerden sağlık hizmeti almayı istemektedirler. Bangladeş gibi bazı ülkelerin hastaları ise kendi ülkelerinde gerekli tedavi imkanları bulamadığı için farklı bir ülkede tedavi olmaktadır ( urism.html) Tıbbi turizm son yıllarda daha çok ilgi gösterilen ve hızla büyüyen bir sektör olarak dikkat çekmektedir. Aslında insanların ihtiyaç duyduğu tedaviyi elde etmek amacıyla seyahat etmesi yüzyıllardır süregelen bir durumdur. Bu faaliyet 20. yüzyılın son çeyreğinde Tıbbi Turizm olarak tanımlanmaya başlamıştır (TÜSİAD, 2009: 3).

49 33 Avrupa Birliğine bağlı ülkelerde yaşayan insanlar, gerek turizmin ve gerekse medya, internet ve diğer iletişim araçlarının etkisi ile diğer ülkelerdeki alternatif tıp imkanları, kaliteli ve ekonomik sağlık hizmetleri konusunda daha fazla bilgi sahibi olmaktadır. Bilinçlenen hastalar, sigorta kuruluşları ve hükümetleri sağlık turizmi konusunda yeni arayışlara itmektedir (Tengilimoğlu, 2005: 91). Tıbbi (Medikal) Turizmin literatürde birden fazla tanımı yapılmıştır. Bu tanımları aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür: Tıbbi turizm, tıbbi, cerrahi veya diş hekimliğinin konusu içinde yer alan herhangi bir tedavi uygulamasını elde etmek amacıyla kişilerin kendi ülkelerinden farklı bir ülkeye seyahat etmeleri olarak ifade edilebilir (Kiremit, 2008:7). Tıbbi turizm bir ülkeden diğer bir ülkeye herhangi bir sebeple (tedavinin ekonomik oluşu, bekleme süresinin uzunluğu veya daha kaliteli sağlık hizmeti v.b.) özellikle tedavi için gidilmesidir. Tıbbi olarak gerekliliği raporla belirtilmiş kaplıca tedavileri için, bir ülkeden diğer ülkeye gidilmesi de bu tanım altında yer almaktadır (Aydın, 2008:6). Başka bir tanıma göre tıbbi turizm; tıbbi yollarla sağlık amacına uygun olarak, bulunduğu/ikamet ettiği yerin dışına giderek, buradaki tıp merkezlerinden faydalanma durumudur (Gümüş ve Büyük, 2008: 435). Tıbbi turizm, ameliyat veya diğer uzman müdahaleler gibi tıbbi tedaviler amacıyla seyahat etmek olarak tanımlanabilir. Tıbbi turizm cerrahi ve terapi olmak üzere iki temel başlığı kapsamaktadır. İkisi arasında belirgin bir fark vardır. Cerrahi mutlaka belirli ameliyatlar gerektirir oysa terapide buna şifa amaçlı terapatik yöntemlerde katılır. Terapi cerrahiden biraz farklıdır. Tıbbi muayene ve tanı gibi benzer yönleri de vardır, fakat bu tedavi cerrahiden farklı olarak daha uzun süreli ve devamlı kontrol gerektirmektedir (Smith ve Puczko, 2009: ). Geleneksel anlamda bir niş olarak tıbbi turizm şifa bulma, diş sağlığı, tıbbi bakım amaçlarıyla birlikte aynı zamanda tatil yapmak isteyen insanların oluşturduğu endüstrinin hızlı büyümesi sonucu ortaya çıkmıştır (Connell, 2006: 1094).

50 34 Bugünkü tıbbi turizmin popülaritesini etkileyen 3 ana faktör şudur: ( Daha düşük paralarla yüksek kaliteli bakıma ulaşma imkanı Bekleme listeleri olmaksızın kısa bekleme periodları Evin yakınında mümkün olmayan yeni tedavilere ulaşma imkanı Jones ve Keith e göre tıbbi turizm iki biçimde gerçekleşebilir. Birincisi zorunlu tıbbi turizm, ikincisi ise keyfi tıbbi turizmdir. Zorunlu olan tıbbi turizm, turistin/hastanın bulunduğu yerde tedavi edilememesi ya da tedavi biçiminin kanunsuz olması halinde gerçekleşir. Keyfi olan tıbbi turizm ise turistin/hastanın tedavisi bulunduğu yerde mümkün olsa bile, başka bir yerde daha kolay veya daha ucuz yapılabilmesi durumunda ortaya çıkar. (Gümüş ve Büyük, 2008: 435) Tıbbi turizmin önemli noktalarından birisi de yılın her zamanına denk düşen bir yapı arz etmesinden dolayı sezonluk olarak düşünülen turistik faaliyetlerden ayrılmasıdır. Ayrıca her zaman olmasa bile, hastalara refakat eden aile bireylerinin bulunması bu sektörün yarattığı ekonomik katkıyı büyütür (TÜSİAD, 2009: 3). Cohen e (2007:25-26) göre tıbbi turizm pazarı açısından turistler ya da ziyaretçiler 5 temel kategoride gruplandırılabilir (İçöz, 2009: 2261). Bunlar; Yalnızca turistler: Ziyaret ettikleri ülkede herhangi bir tıp hizmetinden yararlanmayan turistler ya da ziyaretçilerdir. Tatilde tedavi edilen turistler: Seyahati sırasındaki rahatsızlanma ya da kaza nedeni ile tıp hizmeti ve tedavi alan turistlerdir. Tatil ve tedavi amaçlı turistler: Bu turistler ziyaret ettikleri ülke ya da bölgeye tam anlamı ile tıbbi nedenlerle gitmezler. Ancak ziyaret ettikleri bölgede bazı rahatsızlıkları için tedavi olanakları olması tercih nedenidir. Diğer bir ifade ile tatilde tedavi amaçlı turistlerdir. Tatil yapan hastalar: Bu ziyaretçiler esasen bir bölgeye tedavi amaçlı giderler, ancak iyileştikten sonra, ya da tedavi sonrası gittikleri bölgede tatil de yapalar. Yalnızca hastalar: Bu gruptaki tıbbi turistlerin bir bölgeye gidiş amaçları yalnızca o bölgede tedavi olmak ya da operasyon geçirmektir. Tatil gibi bir amaçları yoktur. Tıbbi turizm ile kişilerin bulundukları yerden daha başka yerlere gitmelerini sağlayan tedaviler aşağıdaki tabloda gösterilmektedir:

51 35 Tablo 8. Küresel Tıp Turizminde Öne Çıkan Tedaviler Karmaşık Tedavi Gerektiren Hastalıklar Kanser Tedavileri Kalp ve Damar Tedavileri Nöroloji ve Beyin Cerrahisi Tüp Bebek Uygulamaları Tüm İleri Tanı ve Tedavi Yöntemleri (Pet bt, Gamma Knife, İleri Rapyoterapi) Transplant Ortopedi Nükleer Tıp Diyaliz Romatizma Ağrı Yönetimi Rehabilitasyon Estetik Tıp Hizmetleri Plastik Cerrahi Cilt Tedavisi Sağlık Kontrolü Kilo Formunu Geri Kazanma Masaj ve SPA Dengeli Beslenme (Teori-Pratik) Cilt Hastalıkları Kaynak: TÜSİAD, 2009:7 Diş Tedavisi İmplant Estetik Diş Hekimliği Gülme Hattı Tasarımı Lazer Tedavisi Diş Beyazlatma Seramik Dolgu Porselen Kaplama Kron ve Köprü Diş Eti Hastalıkları Diş Bakımı (Çocuklar ve Bebekler İçin) Görme Bozuklukları Tedavileri Lasik Ameliyatları Diğer Göz Hastalıkları Tıbbi turizm arenasındaki oyuncuların pek çoğu, lokal geleneksel tedavi metodlarının medikal servis standartlarını yükseltmiştir. Örnek olarak, Hindistan pazarlamaya SPA, yoga ve Ayurvedayı içeren Wellness Turizm i eklemiştir. Hindistan sağlık hizmetindeki eski bir sistem ve düşünce sistemine dayalı olan Ayurveda, kabaca yaşam bilgeliği veya uzun bir yaşam bilgisi olarak tercüme edilebilir yılında Hindistan da elde edilen 600 milyon $ tıbbi turizm geliri o dönemde ülkede patlama olarak tanımlanmıştır. Hindistan daki bu pazar, Hindistan, Tayland, Singapur, Malezya ve Filipinlerden oluşan Asya tıbbi turizm pazarının bir komponentidir. ( Tıbbi turizmin ana bölgesi Asya dır. Tayland 1970 lerde cinsiyet değiştirme konusunda isim yapmıştır ve sonrasında estetik operasyonlar konusunda da uzmanlaşmaya başlamıştır. Malezya ise 1998 de Asya da yaşanan ekonomik kriz sonrası ihtiyaç duyulan ekonomik çeşitlilik için bu alana giriş yapmıştır. Singapur, daha sonraları girdiği bu pazarda Tayland ve Malezya ile rekabet edebilmek için fiyatları bu ülkelerin aşağısına çekmiş ve hava alanlarına tıbbi turizm alternatifleri ile ilgili bilgi stantları yerleştirmiştir (Connell, 2006: 1095).

52 36 Günümüzde dünya sağlık turizminden en büyük payı alan ülkelerin başında Hindistan gelmektedir. Hindistan sağlık sektöründe her yıl %30 luk bir büyüme olduğu kaydedilmekte ve 2012 yılında yıllık sağlık turizm gelirinin 1,2 Milyar Pound olması beklenmektedir. Bu popülaritenin temel nedeni bu turizm potansiyelini önce görmeleri, düşük maliyetle çalışmaları ve iyi tanıtım yapmalarıdır. Ayrıca Hindistan ın son yıllarda genel olarak ekonomik anlamda göstermiş olduğu kayda değer gelişmeyi de göz ardı etmemek gerekir (Yıldırım ve Altunkaya, 2006: 1). Tıbbi turizm pazarında talep, Kuzey Amerika, Batı Avrupa ve Orta Doğu olarak üç bölgede yoğunlaşırken, bu bölgelerdeki talebin destinasyonlara dağılımına bakıldığında Avrupalı tıbbi ziyaretçilerin favori ülkelerinin Hindistan, Malezya ve Tayland olduğu görülmektedir. Malezya İslami referansı nedeni ile Ortadoğu pazarına hakim durumdadır. Singapur ise Japon pazarının temel destinasyonudur. Küba doğal olarak Orta Amerika pazarına yönelmiştir (İçöz, 2009:2263). Bu sektörde turizm endüstrisi ve hastane zincirleri bir anlamda entegre olmuşlardır. Singapur da faaliyet gösteren Raffles hastaneler grubu hava alanı transferleri, otel rezervasyonları ve yerel turlar düzenlemek gibi faaliyetleri de gerçekleştirmektedir. Malezya daki otellerde benzer bir biçimde hastanelerle dikey entegrasyon içine girmişlerdir. Aralık 2004 tsunami faciasından sonra Puket adasındaki oteller özel paketler (estetik cerrahi odaklı) sunarak turizm endüstrisini canlandırma gayreti içerisine girmişlerdir (Connell, 2006:1098). Tıbbi turizm alanında gelişim göstermek adına çalışmalar yürüten ülke sayısı giderek artmaktadır. Tıbbi turizmin Asya daki başarısı bu alana küresel düzeyde bir ilgi uyandırmıştır ve ülkelerarası rekabeti doğurmuştur. Örneğin, Singapur un, nispeten pahalı bir ülke olmasına rağmen, 2012 yılı için hasta çekme hedefi 1 milyondur ve böyle bir rakam 1,8 milyar $ gelir ve en az yeni işyeri anlamına gelmektedir (Connell, 2006: 1099) Tıbbi Turizminin Nedenleri Günümüzde tıbbi turizmi öne çıkaran temel dinamikler şunlardır (TÜSİAD, 2009:3): Tedavi masraflarından büyük miktarda tasarruf edilmesi,

53 37 Bir hastanın başka bir ülkede kendi ülkesine kıyasla daha kaliteli sağlık hizmeti alabilmesi, Gelişmiş pazarlarda, var olan standart sigorta paketi dışında kalan tedavilerin sigorta şirketi tarafından karşılanmaması nedeniyle ilgili masrafın hasta tarafından üstlenilmesi, Sigorta kapsamı dışında olan cerrahi müdahalelerin yaygınlaşması (estetik vs.), Ameliyat gerektiren tedavilerde, sıra beklemeksizin bir başka ülkede hızla hizmet alınabilmesi, Uluslararası sağlık standartlarının yaygınlaşması, teknoloji ve hizmet sunumunda gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş ülkelerin standartlarını yakalaması, Yeni ve farklı bir ülkeye gitmenin hasta üzerindeki pozitif psikolojik etkisi. Tüm bu unsurlar gelişmiş ülke vatandaşlarını, kendi ülkeleri dışında gelişen yeni alternatiflere yöneltmiş ve sağlık hizmetlerinde gelişmiş ülkelere doğru olan hareketliliği zaman içinde tersine çevirmiştir. Hastaları, kendi ülkeleri dışında başka bir ülkede tıbbi hizmet (sağlığı geliştirmeye yönelik hizmetler, tedaviye yönelik hizmetler ya da rehabilitasyon hizmetleri) almaya motive eden etkenleri Weihrauch şöyle sıralanmaktadır (Yalçın, 2006: 38): Başka bir ülkeden tedavi hizmeti almak bekleme süresini kısaltabilmektedir. Hastanın kendi ülkesinde hizmete ulaşımı başka ülkedeki tedavi hizmetine ulaşımından daha zor olabilmektedir. Örneğin kendi ülkesinde hizmet alması daha uzun bir yol gitmesini gerektirebilmektedir. Nadir hastalıklar için kaliteli sağlık bakım hizmeti, komşu ülkede daha uygun imkanlarla mevcut olabilmektedir. Hasta tatilde ya da iş seyahatindeyken sağlık bakımına ihtiyaç duyabilmektedir. Tıbbi seyahat edenleri yurtdışında tedavi aramaya iten nedenler bir başka şekilde aşağıdaki gibi sıralanabilir (Maini, 2008: 3): Yaşlanan nüfus. Gelişmiş ülkelerde pahalı sağlık hizmetleri. Tedavi hizmetleri için uzun bekleme süreleri. Anavatanda medikal altyapı eksikliği.

54 38 Büyük, kapsam dışı sigorta ve yetersiz sigortalı sağlık pazarı Tıbbi Turizmin Faydaları Constantinides, (2008: 2) tıbbi turizmin birkaç örnek faydasını aşağıdaki gibi sıralamıştır: (Güneydoğu Asya da) bazı şehirler tıbbi turizmden elde ettikleri geliri bütün hastaneleri finanse etmek için kullanmaktadır. Bu da hastanelere şehirde oturanlara bedava tıbbi bakım sunma olanağı vermektedir. Hindistan da bazı eyaletlerde tıbbi turizme uygulanan özel vergilerden elde edilen gelir, kamu sektörü hizmetlerinin temini ve gelişimi için kullanılmaktadır. Evde iyi maaş olasılığı, göze çarpan ve iyi eğitimli medikal ve diğer tıbbi bakım profesyonellerini ülkelerine geri çekmektedir. Şu anda özel sektöre hizmet veren birçok sağlık profesyoneli daha önce başka yerlerde sağlık hizmeti sunmuşlardır. Fazla ödeme yapan ve talepkar yabancı hastalar, hastanelerin teknolojik ve bilimsel gelişimine teşvik olmaktadır. Bu durum daha sonra yöre sakinleri için kullanılabilir olabilmektedir. Yurtdışına giden tıbbi turistlerin yerel tıbbi bakım bedellerini bilmesi ile şeffaflık ortaya çıkmakta ve rekabet artmaktadır. Coheur a göre ise tıbbi turizmin faydaları şöyledir (Yalçın, 2006: 39) Tıbbi turizm olası bekleme süreleri ve hizmete ulaşım mesafesini kısaltıp, tıbbi hizmetin ulaşılabilirliğini artırmaktadır. Tıbbi turizm, hastaların bölgesel, dinsel, kültürel farklılıklar konusunda daha iyi bilgi edinmesini sağlayarak ülkeler arasında bütünleşmeyi güçlendirmektedir. Ülkeler arasında hasta hareketliliği ile bilgi alışverişi arttığından, hastane personelinin deneyim ve eğitiminin gelişmesine katkı sağlanmaktadır Tıbbi Turizmin Avantajları 121) Tıbbi turizmin avantajları da aşağıdaki gibi sıralanabilir (Kostak, 2007: 120-

55 39 Fiyat avantajı: Pek çok prosedür, tedavi amaçlı gidilen ülkelerde daha ucuz olmaktadır. Hatta tedavi maliyetlerine ilave olarak, ulaşım, otel rezervasyonu dahil paket uygulamalarda bile hastalar, kendi ülkelerine göre daha düşük maliyetlerle karşılaşmaktadırlar. Planlama avantajı: Hastalar kendi ülkelerinde, bazı tıbbi müdahaleleri yaptırabilmek için, birtakım prosedürleri aşmak, ya da bekleme listelerine girmek zorunda kalmaktadırlar. Buna ilaveten toplumsal baskılar, inanışlar, örf ve adetler de hastalar açısından sıkıntı yaratmaktadır. Plastik cerrahi, tüp bebek uygulamaları bu duruma verilebilecek ilk örneklerdir. Tedavi amaçlı turizmde ise dünyanın değişik tıbbi turizm destinasyonları sayesinde, hastalar tedavi programlarını kendi insiyatifleri dahilinde planlayabilmektedirler. Tedavi ve tatil ihtiyacının aynı zamanda karşılanabilmesi avantajı: Tedavi hizmetlerinin yanında, eğlenme, dinlenme ve rehabilitasyon hizmetlerini de alabilen hastalar için, tedavi amaçlı turizm çok yönlü bir özellik taşır. Hastalar, destinasyon seçiminde kendi ihtiyaç ve tercihlerini göz önünde bulundurarak seyahatlerini planlama imkanına sahiptirler. Alışveriş yapmak, deniz-güneş-kum eksenli tatil yapmak, yeni tatlar ve yeni yerler keşfetmek gibi kişisel tercihler, destinasyon seçiminde etkili olmaktadır. Tedavi sırasında 5 yıldızlı hastane hizmeti alabilme avantajı: Altyapı, teknoloji ve tıp profesyonelleri açısından üst düzeyde hizmet alabilen hastalar, aynı zamanda çok konforlu ve 5 yıldızlı otelcilik hizmeti verebilen son derece lüks hastanelerde tedavi olabilme imkanına da sahip olabilmektedirler Tıbbi Turizmin Olumsuz Yönleri ve Zararları Bies ve Zacharia ya (2007: ) göre tıbbi turizmin zararları iki başlık altında değerlendirilebilir: 1. Uygulamanın ülke sağlık sistemine zararları Tıbbi turizm ile insanların ülke dışına çıkmaları ülkedeki hastanelerde gelir kaybına neden olabilir.

56 40 Ülke hastanelerinde altyapı yetersizliği olabilir. (Sadece belli alanlarda uzmanlaşıp diğer konuları tıbbi turizme bırakmak gibi nedenlerle) 2. Kişisel maliyetler (sağlık sisteminin pahalanması gibi) Acil operasyonlar yine sözkonusu ülkede yapılmak zorundadır. Kişi tıbbi turizmden faydalansa bile, operasyon sonrası gözetimi yine sözkonusu ülkede devam etmek zorundadır. Bhangele (2008: 368) de tıbbi turizmin olumsuzluklarını aşağıdaki gibi sıralamaktadır: Devletlerin sağlık sigortaları çoğunlukla tıbbi tedaviler için ödeme yapmamaktadır. Bu tür durumlarda hasta tedavi masrafını nakit olarak ödemek zorunda kalmaktadır. Hastaların takibi çok dikkatli yapılamamaktadır. Hasta genellikle tedavisinden sonra birkaç gün hastanede kalmakta ve evine dönmektedir. Komplikasyonlar ve operasyon sonrası bakımlar hastanın kendi ülkesinin sorumluluğunda olmaktadır. Tıbbi turizmin yoğun olduğu ülkelerde kanunlar yanlış tedavilerde çok zayıf kalmaktadır. Bundan dolayı tedavide hata yapılması durumunda hastanın başvurabileceği çok az mahkeme ve tıbbi heyet bulunmaktadır. Yabancı turist pazarında olan bazı medikal organizasyonlar yerel servisleri geliştirmeye yönelik adımlar atmasına rağmen özel sektörün tıbbi turizmin kaynaklarını ve personeli kar amacıyla yerel popülasyondan çektiğine dair giderek artan suçlamalar bulunmaktadır. Tıbbi turizmin hizmet talep edenler açısından dezavantajları aşağıda sıralanmıştır (Kostak, 2007: ): Mesleki hata davaları; teşhiste oluşabilecek hatalar ve tedavi sırasında oluşabilecek bir takım komplikasyonlar karşısında, oluşan zarar sigorta kurumlarınca kapsam dışında bırakılabileceği gibi, hukuki zeminde hak arama gayretleri de sıkıntılı süreçlere neden olabilir. Sigorta kapsam değişiklikleri; hastalar gidilecek destinasyon ve uygulanacak tıbbi prosedüre göre, kendi sigorta kapsamlarını tekrar sorgulamalılar.

57 41 Postoperatif tedaviler; pek çok tıbbi müdahale devamında rutin kontrolleri ve tamamlayıcı tedavileri gerektirir. Bu durum tedavinin yarım kalmasına ya da lokal sağlık hizmeti sağlayıcılara başvurmayı zorunlu kılabilir. Tek başına seyahatin zorlukları; tedavi amaçlı seyahatlerin en az iki kişi olarak planlanması hasta açısından bir konfor sağlayacağı gibi ilave maliyet anlamına gelmektedir. En uygun tedavi yolunu bulmakta zorluk; kendi ülkesinde hastaneye veya diş kliniğine şahsen başvurmak ve doktorlarla birlikte tıbbi prosedüre karar vermek şansına sahip olan hastalar, tedavi amaçlı sağlık turizminde, internet gibi teknolojileri kullanarak dolaylı yollardan doktorlarla görüşebilmektedirler. Bunun yanında sağlık ticaretinin sınırlayıcısı bazı etkenlerin olduğunu da belirtmek gerekir. Bunlar Chanda tarafından aşağıdaki gibi sıralanmıştır (İçöz, 2009: 2268); Yabancı sağlık kuruluşları tarafından empoze edilen sınırlamalar ve ülkelere giriş/ülkeden çıkış zorlukları. Özellikle sağlık kuruluşlarının akreditasyonu ve lisans sorunları. Sağlık alanında doğrudan yabancı sermaye girişi sorunları. Sigorta, eğitim ve telekomünikasyon alanındaki düzenlemeler. Özellikle yabancı ülkelerdeki tedavileri sınırlayan sigorta sistemleri. Yerli, düzenleyici, altyapısal ve kapasite ile ilgili sınırlamalar. Pazardaki yoğun rekabet. Bu zorlukları aşmak için yapılabilecek düzenlemeler ise; Uygun yasal düzenlemeler Seyahat formalitelerinin azaltılması Sağlık hizmet kalitesi, özellikle kalite garantisi Profesyonel(mesleki) lisanslama Teknoloji, yeni teknoloji girişine kolaylık sağlanması Vergilerde uyum Uygun ve nitelikli işgücü İletişim ve ulaştırma alanında alt yapı gelişimi şeklinde özetlenebilir.

58 42 Ayrıca, bazı ülkelerde illegal yöntemlerle ve etik dışı faaliyetlerin olduğu da İngiliz Independent gazetesi tarafından yapılan bir araştırmayla tespit edilerek basın yoluyla duyurulmuştur. Organ alım satımının gelişmiş ülkelerde yasak olmasına rağmen tıbbi turizm yapan bazı ülkelerde (Hindistan vb.) illegal yollarla yoksul insanlardan para karşılığı organ alımı yapılmaktadır yılında 10 İngiliz hasta Çin e yolculuk yaparak, böbrek nakli için idam edilen mahkumlardan organ almışlardır (The Independent; 2 Mayıs 2006) Tıbbi Turizmde Akreditasyon Kavramı ve Önemi Özellikle, son yıllarda hastaneler, verdikleri hizmeti kalite belgesiyle taçlandırmaktadırlar. Hasta memnuniyetine büyük önem veren hastaneler, verdikleri hizmetin en iyisi olduğunu göstermek için, kalite belgesi almaya başlamışlardır. Özellikle son 10 yılda, verdikleri hizmeti kalite belgesiyle onaylatan hastanelerin sayısı hızla artış göstermektedir (Akdu, 2009: 26). Akreditasyon; sağlık hizmetleri organizasyonlarının, bakım kalitesini artırmak için tasarlanmış bir dizi standardın gerekliliklerini karşılayıp karşılamadığını saptamak üzere bağımsız bir kurum tarafından değerlendirilmesi sürecidir ( com.tr/kurumsal/kalite-yonetim-sistemimiz/). Başka bir ifade ile sağlık tesislerinin veya programların; prosedürler, fiziksel yapılar idari ve finansal süreçler ve bakım kalitesine ilişkin sonuçlarla ilgili bir takım standartlara göre dış değerlendirme sürecidir. Bu sürecin sağlık sektöründeki uygulanışı daha çok hastanelerde kendini göstermiştir (Demirel Etöz, 2008: 21). Akreditasyon kavramına başka bir açıdan bakacak olursak, hizmet kalitesi ve güvenilirliği doğrulayan onay pulu gibi düşünülebilmektedir. Örneğin; Amerika' da bir restoran sağlık denetleme kurallarını geçemez ise açılamaz veya bir avukat onun yeterli olduğunu gösteren sınavı geçemez ise göreve başlayamaz. Bu, medikal uzman kişiler veya faaliyetler içinde geçerli olmaktadır. İşletmeler, akredite birliklerine personele, beceriye, gerekli eğitime, deneyime sahip olduklarını ve hastalara kaliteli medikal hizmet sunacakları garantisini gösterebilmelidirler ( urism_safety/accreditation/what_does_accreditation_mean?/). Hastanelerde kalite sisteminin olması, yani akreditasyon belgesine sahip olunması verilen hizmetin belirli standartlarda olduğunu, her hasta grubuna aynı şekilde

59 43 hizmet verildiğini ve bu hizmetin düzenli olarak kontrol edildiğini göstermektedir (Akdu, 2009: 27). Özetle akreditasyonun amacını aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür (Akdu, 2009: 27). Kaliteyi iyileştirmek Maliyetleri düşürmek Verimliliği arttırmak Kurum güvenilirliğini arttırmak ve sağlamlaştırmak Sağlık hizmetleri yönetimini iyileştirmek Eğitim sağlamak İş tatmininin artmasını sağlamak Tarafsız ölçme ve değerlendirmeyi sağlamak Değişik akreditasyon birliklerinin belirledikleri standartlar kısmen birbirinden farklılık göstermektedir. Genel olarak ele alındığında benzer standartlar aşağıdaki gibi sıralanabilir ( accreditation/). Medikal uygulama yapacak personelin gerekli sınavlardan geçmiş, gerekli eğitimi almış, becerikli olması, Yerli ve yabancı hastalar için yeterli uygulama, tesis, beceri, ve ekipmana sahip olunması, Sigorta şirketleri, ilaç firmaları ve devlet örgütleri ile koordinasyon yeteneğine sahip olunması, Gerekli sigorta ve güvenlik tedbirlerinin alınmış olması, Hastalara uygun doktorların ve sabırlı hemşirelerin bulundurulması, Farklı kültür, din, renk ve cinsiyetteki hastalara hizmet edebilen çeşitli personelin bulundurulması. Akreditasyonun hastalara ve hastanelere getireceği avantajlar ise şu şekilde sıralanabilir ( Yapılan tüm işler hasta güvenliği açısından yeniden değerlendirilerek; neyi, neden ve nasıl yaptığımızı daha iyi bilerek- yapılan iş daha fazla sahiplenilir.

60 44 Bu yolla hasta bakım süreci boyunca ortaya çıkabilecek tıbbi hatalar en aza indirilerek, daha güvenli sağlık hizmeti verilir. Çalışanlar ile hastalar ve hasta yakınları arasında daha nitelikli iletişim kurulur ve bu yolla hastalar ve hasta yakınlarının tüm süreçlere katılımları sağlanır. Hasta ve hasta yakınlarına yapılacak işlemler hakkında daha çok bilgi verilerek ve uygulanacak tedaviyle ilgili onay alınarak, hastanın tedaviye uyumu yükseltilir. Böylece tedavinin başarısı arttırılır. Tüm hastanede ortak kavramlarla ve aynı düzeyde yaklaşım sağlanır. Her zaman uygun fiziksel ortamlarda, en iyi teknolojik olanaklarla sağlık hizmeti sunulur. Sağlık hizmeti alan hasta ve hasta yakınlarının eğitim gereksinimleri belirlenir ve bunlar karşılanır. Hasta mahremiyeti en üst düzeyde korunur. Hasta ve Hasta Yakınlarının Hakları doğrultusunda sağlık hizmeti sunulur. Hasta ve Hasta Yakınlarının Memnuniyet Düzeyi sürekli arttırılır. Hizmet sunumunda inter-disipliner bir anlayışla, her gerektiğinde, hastalıkla ilgili tüm branşlardan görüşler alınarak varılan ortak kararlarla tedaviye yön verilip, ekip çalışması güçlendirilir. Tüm tıbbi kayıtların doğru ve eksiksiz olarak tutulmasına önem verilerek hastanın tedavisinin sürekliliği ve doğruluğu sağlanır. Akreditasyon konusunda dünyada saygınlığı kanıtlanmış ve en büyük öneme sahip iki birlik bulunmaktadır. Bunlar; Uluslararası Ortak Komisyon (JCI-Joint Commision İnternational) ve Uluslararası Standardizasyon Birliği (ISO-İnternational Organization for Standardization) dir Uluslararası Ortak Komisyon (JCI - Joint Commission International ) Özel hastaneler hem standartlarını yüksek seviyede tutabilmek ve sağlıkta kaliteli hizmeti uzun vadede sürdürebilmek, hem de uluslararası düzeyde niteliğinin tescillenmesi için sağlıkta uluslararası kaliteyi belgeleyen Joint Commision International (JCI-Uluslararası Ortak Komisyon) tarafından akredite edilmektedirler (TÜSİAD, 2009: 2).

61 yılında "Hospital Standardizations" adıyla temelleri atılan Joint Commission, 1951 yılında "Joint Commission on Accreditation of Health care Organization" (JCAHO) ismini aldı. Joint Commission International (JCI), 1998 yılında JACHO'nun bir alt kuruluşu olarak kurulmuş ve uluslararası düzeyde akreditasyon sertifikası vermeye başlamıştır yılı başında JCAHO ismi kaldırılmış, 'The Joint Commission' olarak kısaltılmıştır ve logosunu değiştirmiştir. Kuruluşun uluslararası ayağı olan JCI, ismi aynı kalmakla beraber, logosunu değiştirmiştir (Akdu, 2009: 27). JCI Akreditasyonu, hastanelerin gönüllü olarak başvurdukları; uluslararası birtakım sağlık ve yönetim standartlarını gerçekleştirmiş olmaları halinde kendilerine verilen ve hastanenin kalite çıtasının yüksekliğini gösteren bir uyum belgesidir (Akdu, 2009: 28). Başka bir ifade ile JCI Akreditasyonu, JCI kuruluşu tarafından sağlık kuruluşlarının sundukları hizmetin tümünün kalitesini iyileştirmek ve sürekliliğini sağlamak için tasarlanmış standartları karşılayıp karşılamadığının değerlendirildiği bir süreçtir. Kuruluş tarafından hasta bakım kalitesini iyileştirmek güvenli bir çevre sağlamak, hastalara, personele ve ziyaretçilere yönelik riskleri azaltmak için sürekli çalışmak üzere görünür bir taahhüdü temsil etmektedir ( Bu kuruluşun temel amacı, topluma verilen sağlık hizmetinin güvenlik ve kalitesinin sürekli olarak yükseltilmesi ve bu alanda oluşturulan standartların sağlık kuruluşlarında yerleştirilmesidir. Standartların felsefesi kalite yönetimi ve sürekli iyileştirme prensiplerine göre belirlenmiştir. Hasta bakımı ve güvenliği için yüksek standartlar oluşturulmuştur. JCI Akreditasyonu ülkelerin yasal, dini ve/veya kültürel faktörlerine de yer vermektedir (Akdu, 2009: 28). Sağlık kuruluşlarının JCI Akreditasyonları aşağıdaki alanlarda yapılmaktadır ( Ayakta hasta/birinci basamak hizmetleri, Kendi Başına Yaşayan Hastaların Bakımı, Davranışsal Sağlık Hizmetleri, Ev Bakımı ve Yatılı Bakımı, Hastaneler, Laboratuarlar,

62 46 Uzun Süreli Bakım, Sağlık Hizmet Ağları, Yönlendirilmiş Davranışsal Sağlık Hizmetleri, Muayenehane ve Cerrahi uygulamaları, Tercihli Hizmet Kuruluşları Uluslararası Ortak Komisyon (JCI) Standartları JCI Akreditasyon Standartları aşağıdaki gibi iki ana kategoride sıralanabilir ( Hasta Merkezli Standartlar Hizmette erişim ve hizmetin sürekliliği, Hasta ve yakınlarının hakları, Hastaların değerlendirilmesi, Hastaların bakımı, Hasta ve yakınlarının eğitimi. Anestezi ve cerrahi bakım. İlaç yönetimi ve kullanımı Organizasyonel Standartlar Kalite iyileştirme ve hasta güvenliği, Enfeksiyonların önlenmesi ve kontrolü Yönetişim liderlik ve yönlendirme, Tesis yönetimi ve güvenliği, Çalışanların niteliği ve eğitimi, İletişim ve bilgi yönetimi Uluslararası Ortak Komisyon (JCI) Akreditasyonu nun Tercih Sebepleri JCI akreditasyon standartları hastaneyi bir bütün olarak ele almakta ve hasta bakım kurallarını bu temel düşünce üzerine inşa etmektedir. Bu nedenle JCI standartları ( Sağlık hizmetleri için oluşturulmuş kalite sistemidir, Hasta bakım kalitesi ve hasta güvenliği ile ilgili süreçlere odaklıdır. Bizzat sağlık hizmeti verenler tarafından oluşturulmuştur. Anlamlı ve uygulanabilir süreçler içermektedir. Hizmet süreçleri bilimsel ve yasal kurallara dayandırılmıştır. İzlenebilir, ölçülebilir ve sürekli gelişmeye açıktır. Kalite seviyesinin yükselmesine katkı sağlar.

63 47 JCI standartlarını ve ölçülebilir elementlerini (unsurlarını) sürekli geliştirmektedir. JCI uluslararası hasta güvenliği hedeflerini her yıl yeniden gözden geçirerek hasta güvenliğini sağlamak amacıyla ve gelişebilecek risklere karşı yeni hedefler oluşturmaktadır. Bu hedefleri akredite ettiği kurumlarla paylaşarak, uygulamaları zorunlu kılmaktadır. JCI standartları sırasıyla hastanın hastaneye girdiği andan çıkışına kadar ve taburcu olduktan sonraki iyileşme sürecini kapsamaktadır Uluslararası Standardizasyon Birliği (International Organization for Standardization - ISO) Birliğin Türkçe adı Uluslararası Standardizasyon Birliği dir. Birlik 1946 yılında faaliyete başlamış olup 75 farklı ulusal standardizasyon birliğinin bir araya gelmesinden oluşmaktadır. Örneğin (ANSI) Amerikan Milli Standardizasyon Enstitüsü üyelerden sadece biridir ( nal_organization_for_standardization/). Uluslararası Standardizasyon Birliği nin 1000 e yakın üyesi bulunmaktadır. ISO 9001 standardı Uluslararası Standard Organizasyonu (ISO) tarafından uluslararası standard olarak yayınlanan ve halen Avrupa Topluluğu ülkeleri ile birlikte birçok ülkede belgelendirme modeli olarak uygulanmakta olan bir uluslararası Kalite Yönetim Sistemi Standardıdır ( ISO 9001:2000 Kalite Yönetim Sistemi; müşterinin hatalı hizmet almamasını garanti etmek üzerine odaklanmıştır. Bu amaçla, Kalite Yönetim Sistemi, hizmet ünitelerini sürekli kontrol altında tutarak hataları asgariye indirir. Ayrıca, sistemi etkili şekilde uygulayarak müşteri memnuniyetini sağlamak, sürekli iyileştirme süreçleri geliştirmek, yanlışlıkları veya yanılmaları önlemek için kuruluşların gereksinim duyduğu kalite yönetim sisteminin minimum şartlarını belirler ( m/kalite-belgelerimiz.html). ISO 9001:2000 Kalite Yönetim Sistemi Standartları serisinin kullanımı, ilgili kuruluşta süreçlerin geliştirilmesini, faaliyetlerin daha iyi planlanmasını, problemlerin

64 48 daha hızlı çözülmesini, verimliliğin, kazancın ve saygınlığın artmasını sağlar ( Bu belgeyi alan hastaneler, kurumlarındaki işleyişin gerekli standartlara uygun olduğunu da ispatlamış olmaktadırlar. ISO kalite belgesinin geçerlilik süresi 3 yıl olurken, bu belgenin yeniden alınabilmesi için, bu sürenin sonunda tekrar belgelendirme denetimi yapılmaktadır. Hastanenin verdiği tedavi hizmetini kapsamayan ISO belgesi, daha çok kurumun işleyişine bakmaktadır. Hastanenin gelişimi, yönetimi, satın alma ve malzeme gibi kriterleri sorgulamaktadır (Akdu, 2009: 29). Hastaneler JCI ve ISO akreditasyonlarının yanında İngiliz standardı olan Trent ve European Federation For Immunogenetics (EFI) akreditasyonlarına da başvurmaktadır Dünyada Tıbbi Turizm Dünyada sağlık turizminin geçmişi çok eskilere dayanmaktadır. Avrupa da 18. yüzyılda kaplıcalara gitmenin halk arasında yaygınlaşması sayesinde sağlık turizmi hareketlerinin başlangıcına kaplıcaların öncülük ettiği söylenebilir. 19. yüzyılda Yeni Kaledonya gibi uzak kolonilerde ve tropik iklim bölgelerinde tedavi amaçlı turizm hareketleri görülmüştür. (Connell, 2006: 1093). Genelde sağlık turizminin bir parçası olarak tanımlanmasına rağmen tıp turizminin geçmişi geleneksel turizmden çok farklıdır. Küresellik önemli bir kavram olarak uluslararası literatüre yerleşmeden çok önce tıp turizminin önemli bir özelliği olarak ortaya çıkmıştır (TÜSİAD, 2009: 6). 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren tıp biliminin hızla gelişmesi ile birlikte zengin hastalar kıtaları aşarak en ileri tedavilere erişebilmekteydi. Bu durum yepyeni bir açılıma hayat veren 3 önemli gelişme ile değişmiştir (TÜSİAD, 2009: 5-6). Öncelikle, eğitim sektörü globalleştikçe tıp eğitimi için gelişmekte olan ülkelerden gelişmiş ülkelere giden öğrenci sayısı hızla artmıştır. Aynı zamanda modern tıpta kullanılan ileri teknolojiler dünya çapında tedarik edilmeye başlandı. Bu durum gelişmekte olan ülkelerin sağlık alanındaki işgücü niteliğini hızla yükseltmiş ve tedavi amaçlı teknolojik cihazlar bu ülkelerde de hastaların hizmetine sunulmuştur.

65 49 İkinci olarak, gelişmiş ülkelerde yaşayan diaspora, (örneğin İngiltere deki Hint yada Pakistan asıllı vatandaşlar) son 10 yılda kendi ülkelerinden çok daha ucuz ve kaliteli tedavi hizmetini kökenlerinin uzandığı anayurtlarında satın alma fırsatı buldular ve bu farkı yaşadıkları ülkeye dönünce tanıtma imkanı buldular. Son olarak, gelişmiş ülkelerde sağlık masrafları gerek bireyler gerekse sosyal sigorta sistemi üzerinde çok büyük bir maddi yüke dönüşmüştür. Kendini etkin tıbbi çözüm merkezi olarak sunan ülkeler, alternatif tedavi merkezi olarak ön plana çıkmaya başlamıştır. Hamilton a göre günümüzde farklı ülkelerde çok sayıda hastanenin tıbbi turizm ile ilgilenmesinin nedenleri ise şunlardır (Kiremit, 2008: 24): Birbirini tanıma ihtiyacı Hasta bakımı ile ilgili, yeni ilginç şeyler öğrenme ihtiyacı Bilgi paylaşma ihtiyacı Boş kapasite paylaşma ihtiyacı Bekleme süresini kısaltma ihtiyacı Yapılan araştırmalara göre çeşitli tedaviler ve cerrahi müdahaleler için bir hastanın yabancı bir ülkeye gitmesini tetikleyen temel kriterler bulunmaktadır. Buna göre tercih yapılırken (TÜSİAD, 2009: 8); Sağlanan toplam maddi tasarruf, Tedavi görülecek ülkeye karşı hissedilen kültürel ve duygusal bağ, Seyahat edilecek mesafe, Cerrahi müdahalenin sıra beklemeden yapılabilmesi, Gidilen ülkede kalınması gereken süre, Ülkenin itibarı/imajı, Ülkenin uzmanlaştığı dal (varsa) etkenleri arasında bir denge gözetilmektedir. Tıbbi turizm pazarında günümüzde birçok Asya ülkesi hakim durumdadır, ancak çok sayıda ülke de pazara girmeye çalışmaktadır. Özellikle Hindistan oldukça düşük fiyatları ile pazarda önemli bir yer edinmiştir (İçöz, 2009: 2262). Yurtdışında tedavi maliyetlerinin düşüklüğünü göstermek için aşağıdaki örnekleri verebiliriz (Herrick, 2007:8):

66 50 Hindistan Yeni Delhi deki Apollo hastanesi kalp ameliyatı için $ alırken ABD de aynı operasyonun fiyatı $ dır Arjantin, Singapur veya Tayland daki hastanelerde kısmi kalça protezi ameliyatları $ aralığında iken Avrupa ve ABD de belirtilen fiyatların bir buçuk katıdır. Singapur daki hastanelerde $ Hindistan daki hastanelerde $ olan diz protezi operasyonları ABD de $ a yapılmaktadır. Rinoplasti (burun rekonstürüksiyonu) Hindistan da 850 $ a mal olurken ABD de $ a mal olmaktadır. Cerrahi olmayan sağlık hizmetlerinin fiyatları ise aşağıdaki gibidir (Herrick, 2007: 9): Bir MRI ın Brezilya, Kosta Rica, Meksika, Singapur veya Tayland daki maliyeti $ arasında değişirken ABD de bu maliyet $ dır. Hindistanda Rjan Dhall hastanesinde 6 saatlik fitness-ekokardyografi-stress testi-akciğer fonksiyon testi ve ultrason maliyeti 125 $ iken ABD de benzer testlerin maliyeti $ ın üzerine çıkabilir. Şekil 5. Rinoplasti Operasyonunun Bazı Ülkelerde Maliyeti ($) Kaynak: Herrick, 2007: 8

67 51 Tablo 9. Ülkelere Göre Tıbbi Hizmet Ücretlerinin Dağılımı ($) ABD ABD Türkiye Hindistan Tayland Singapur Ödemeli Sigorta Anjiyo By-Pass Kalp Kapakçığı Ameliyatı (Tek) Kalça Ameliyatı Diz Ameliyatı Mide By-Pass ı Omurga Mastektomi Kaynak: TÜSİAD, 2009: 14 Yukarıdaki tabloda belli ülkelerde belli sağlık hizmetlerinin fiyatları gösterilmektedir. Tablodan da anlaşılabileceği gibi Anjiyo operasyonunun ABD de ödemeli bir hasta için maliyeti yaklaşık $ civarında iken, bu maliyet Hindistan da $ Tayland da $ Türkiye de ise sadece $ dır. Tabloda da görüldüğü gibi bütün operasyon türlerinde ABD ile diğer tıbbi turizm destinasyonları arasında çok ciddi fiyat farklılıkları bulunmaktadır. Birçok ülkedeki sağlık bakımı sistemi, kalite ve teknoloji açısından birbirinin aynı olmasına rağmen, yasal sistemleri farklıdır. ABD deki doktorlar yılda $ medikal hata sigortası ödemek zorundadır. Yabancı ülkelerdeki doktorlar ise bu sigortayı yaptırmak için yılda sadece $ öderler (İbiş, 2011: 13). Hedef ülkelerdeki hastanelerin daha az maliyetli olmasının bazı nedenlerini de aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür ( (ontent/article/43-sinan-ibis/132-uyanan-medikal-turizm/) İşçi maliyetlerinin az olması, Gayrimenkul fiyatlarının düşük olması, Yapı maliyetlerinin düşük olması, Döviz kurlarının uygun olması, Vergilerin düşük olması,

68 52 Tıbbi turizm hastaları için alacak toplama durumlarının olmaması, (Hastaneden taburcu olmadan önce yapılması gereken ödemeler) Acil tedavilerde istismara yönelik tedavi giderlerinin oluşturulmaması, Yönetimsel dokümanların az olması, Daha az bürokratik işlemler, Daha ucuz medikal araç-gereç/cihaz/ilaçlar, Tıbbi turizmle hastaların başka destinasyonlara hareketinin temel nedenlerinden biri de çalışmamızın daha önceki kısımlarında da belirtildiği gibi uzun bekleme süreleridir. Aşağıdaki tabloda bazı Avrupa ülkelerinde belli başlı ameliyatlarda hastaların bekleme süreleri verilmiştir. Tablo 10. Avrupa Ülkelerinde Bekleme Süreleri İNGİLTERE HOLLANDA DANİMARKA Tedavi Türü Bekleme Zamanı Hasta Listesi Bekleme Zamanı Hasta Listesi Bekleme Zamanı Hasta Listesi Katarakt 221 gün hasta 144 gün hasta 215 gün hasta Koroner Art. 252 gün gün 146 gün Hastalığı hasta Lomber Disk 43 gün gün 32 gün hasta Herni Onarımı 755 gün gün 214 gün hasta TUR 76 gün hasta 49 gün 40 gün Kaynak: Tengilimoğlu, 2005: 92 Tabloda görüldüğü gibi bir katarakt operasyonu için hastalar İngiltere de 221 gün Hollanda da 144 gün Danimarka da ise 215 gün beklemek durumundadırlar. Diğer operasyon türleri içinde bekleme süreleri Avrupa ülkelerinde oldukça uzundur. Hindistan ve Tayland da Apollo ve Bumrungrad gibi tanınmış hastaneler yıllık %20-25 arasında gelir artışı beklemektedir. McKinsey&Company tahminlerine göre Hindistan tıbbi turizmde 2012 yılında 2,3 milyar $ gelir hedeflemektedir. Singapur ise yılda 1 milyon yabancı hasta tedavi etmeyi umut etmektedir (Herrick, 2007: 2).

69 53 Olaya turist gönderen ülkeler açısından bakıldığında ise 2003 yılında İngiltere den kişinin tıbbi turist olarak ayrıldığı tahmin edilmektedir (Connell, 2006: 1096). Ayrıca yapılan tahminlere göre tıbbi tedavi amacıyla başka ülkelere seyahat edecek İngiliz vatandaşlarının sayısının 2010'da 'e ulaşacağı ve 1.8 milyar $ lık bir pazar yaratacakları tahmin edilmektedir (TÜSİAD,2009: 8). Küresel rekabet sağlık sektöründe ortaya çıkmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin varlıklı hastaları uzun zamandan bu yana gelişmiş ülkelere yüksek kaliteli tıbbi bakım için seyahat etmiştir. Şimdi ise gelişmiş ülkelerin hastaları giderek artan bir şekilde üçüncü dünya ülkelerine tıbbi nedenlerden dolayı seyahat etmektedir. Bu tıp turistler uygun fiyatla yüksek kaliteli tıbbi bakım arayan ve zengin olmayan kişilerden oluşmaktadır. ABD de talebi karşılamak için girişimciler ABD dışında o ülkenin yerli sermayesi ile gelişmiş tesisler kurmaktadırlar. Bu hastanelerde çalışan hekimler, teknisyen ve hemşireler Avrupa ve ABD standartlarında eğitim almış kişilerden oluşmaktadır (Herrick, 2007: 1). Tablo 11. Küresel Tıp Turizminde Öne Çıkan Ülkeler Asya/Orta Doğu Kuzey ve Güney Amerika Avrupa Afrika BAE ABD Almanya Güney Afrika Çin Arjantin Belçika Tunus Güney Kore Brezilya Çek Cum. Hindistan Ekvator İspanya İsrail Kanada İsviçre Malezya Kolombiya İtalya Singapur Kosta Rika Polonya Suriye Meksika Portekiz Tayland Kaynak: TÜSİAD, 2009: 10 Türkiye

70 54 Tablo 12. Çeşitli Dünya Ülkelerinde Sağlık Turizminin Yapısı Ülke 2003 Yılında Tedavi Olan Yabancı Turist Sayısı Geldiği Ülkeler Tayland Amerika -İngiltere Kazanılan Para ( ) Güçlü Yönleri $470 -Estetik Ameliyatlar -Organ Nakli -Diş Tedavisi Ürdün Ortadoğu $600 -Organ Nakli -Kısırlık Tedavisi -Kardiyoloji Hindistan Ortadoğu -Bangladeş -İngiltere -Gelişmekte Olan Ülkeler Malezya Amerika -Japonya -Gelişmekte Olan Ülkeler Veri Yok -Kardiyoloji -Ortopedi $40 -Estetik Cerrahi Güney Afrika İngiltere -Amerika Veri Yok -Estetik Cerrahi -Diş Tedavisi Küba Mevcut Değil -Latin Amerika $25 -Gece Körlüğü -Estetik Cerrahi Kaynak: Yalçın, 2006: 59 Maddi tasarrufun yanı sıra gelişmiş ülkelerde bazı tedaviler için aylarca sıra beklenmesi tıp turizmini geliştiren önemli bir etken olarak ön plana çıkmaktadır. Ayrıca tedavinin olabildiğince kısa süreli olması ve tercihen yakın bir ülkede gerçekleşmesi hastaların kararlarını belirleyen diğer önemli iki faktördür. Uzmanlar, zaman ve mesafe parametreleri dışında bir hastanın kendi ülkesindeki tedavi (ameliyat) maliyetinin $ dan yüksek olduğu durumda seyahat kararını almaya değer bulduğunu belirtmektedir (Milstein ve Smith, 2006: 1638). Gelişmiş ülkelerin tıp sistemlerini krize sokan ve dolayısı ile tıbbi turizmi tetikleyen unsurlar aşağıdaki gibi açıklanabilir (Kostak, 2007: 116). Çok hızlı ve pahalı teknolojik gelişme ve yeniliklerin yaşandığı sağlık alanında, sağlık giderlerinin de aynı paralelde artması ve sigorta ödemelerinin yüksek meblağlara ulaşması,

71 55 Koruyucu sağlık hizmetleri yerine tedavi edici sağlık hizmetlerine ağırlık verilmesi ve en çok sağlık hizmeti talep eden yaşlı nüfusun artması, Sosyal güvenlik sistemleri içerisinde yükümlülüklerini yerine getirerek aylık almaya hak kazananların sayısının zaman içerisinde artması, yaşlanan nüfusla birlikte aktif/pasif dengesinin pasif sigortalılar lehine bozulması, Sağlık hizmetlerinin kapsamının genişlemesi ve rehabilite edici sağlık hizmetlerine verilen önemin artması ile sağlık harcamalarına ayrılan payın sistem içinde daha büyük meblağlara ulaşması. Gelişmiş ülkelerin karşı karşıya olduğu sağlık yükü bu ülkelerde tüm sosyal ve özel sigorta sistemini zora sokmaktadır. Batılı ülkelerde nüfusun yaşlanması ve sağlık hizmetlerine olan talebin daha da artması ekonomileri her geçen gün daha fazla zorlamaktadır (TÜSİAD, 2009: 5). Dünya, sağlık için her yıl daha çok para harcamaktadır. Küresel toplam sağlık harcaması 2006'da 4,1 trilyon $ ı aşmış olup, bu rakam 48 trilyon $ lık toplam küresel gayri safi yurtiçi hasıla (GSYİH)'nın %8.5 ini oluşturmaktadır arasında dünyada kişi başına sağlık harcaması %22 artarak, 1998'de kişi başına 523 $ iken 2006'da 639 $ a yükselmiştir (TÜSİAD, 2009: 4). Bu artış oranı Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD) ülkelerinde %30'dur. 30 üyeden oluşan ve çoğunluğu yüksek gelirli ülke statüsünde olan OECD ülkelerinde kişi başı ortalama yıllık sağlık harcaması $ dır. OECD ülkeleri dünya nüfusunun %18'ini oluşturmakla birlikte dünya toplam sağlık harcamalarının %80'ini gerçekleştirmektedir (TÜSİAD, 2009: 4). Sağlık harcamalarını etkileyen faktörler şunlardır (Akın, 2007: 31-35): Kişi başına gelirin yükselmesi, Eğitim seviyesi ve sağlık bilincinin gelişmesi, Sosyal değer yargılarının değişmesi, Teknolojik gelişmeler, Şehirleşme, Yaşam süresinin uzaması, Toplumsal düzende meydana gelen değişmeler.

72 56 Şekil 6. OECD Ülkeleri Sağlık Harcamaları GSYİH Payı Kaynak: TÜSİAD, 2009: 4 Yukarıdaki şekilde OECD ülkelerin sağlık harcamalarının GSYH daki payları gösterilmektedir. Şekilden de anlaşıldığı gibi ABD nin GSYH sinin %15,3 ünü sağlık giderleri oluşturmaktadır. Bu konuda en yüksek oran ABD ye aittir. ABD yi %11 civarındaki oranları ile İsviçre, Fransa ve Almanya takip etmektedir. Sağlık giderleri konusunda OECD ortalaması %9,0 dır. Türkiye ise %7,6 lık oranı ile OECD ortalamasının altındadır. Şekil 7. Dünya Sağlık Harcamaları Kompozisyonu (2004) Kaynak: WHO,

73 57 Yukarıdaki şekilde 2004 yılında dünya genelinde yapılan 4,1 trilyon $ lık sağlık harcamasının dağılımı gösterilmektedir. Şekilden de anlaşılacağı gibi harcamaların %25 i sosyal güvenlik kurumları, %19 u özel sigortalar, %18 i ise kişilerin yaptığı ödemelerle karşılanmıştır. Aşağıdaki şekilde de OECD ülkelerindeki kişi başına düşen sağlık harcamaları gösterilmektedir. Şekil 8 de de görüldüğü gibi ABD de kişi başına yıllık sağlık harcaması 6400 $ civarında iken OECD ülkelerinde ortalama $ Türkiye de ise 586 $ dır. Bu verilere göre Türkiye OECD ortalamasının oldukça altındadır. Şekil 8. OECD Ülkeleri Kişi Başına Sağlık Harcaması ve Kamu Payı Kaynak: TÜSİAD, 2009: Tıbbi Turizm de Örnek Ülke İncelemeleri Hindistan da Tıbbi Turizm Tıp turizminin potansiyelini en iyi anlayan ülkelerin başında Hindistan gelmektedir. Siyasi otoritenin özel sektörle ortak hareket etmesiyle tıp turizminde stratejik bir bakış açısı izleyen bu ülke önümüzdeki yıllarda tıp turizminin gelişmesi için sektöre 6.5 milyar $ kaynak ayıracağını duyurmuştur (The Economic Times, 25 November 2007). Turizm Bakanlığı tarafından harcanacak bu kaynakla uygun bütçeli

74 58 hastaneler ve hasta yakınlarının konaklama imkânlarını artırmak amacıyla oteller inşa edilecektir. Tedavi amacıyla Hindistan'a giden turistlerin sayısının yılda ortalama %28 artarak 2012'de bir milyon sınırını aşması beklenmektedir (TÜSİAD, 2009:9). Hindistan günümüzde tıbbi turizmin merkezi olarak kabul edilmektedir ve kendi reklamını yaparken alternatif Ayurvedic ** terapisinden By-pass *** ve kozmetik cerrahiye **** kadar geniş hizmet yelpazesine sahip olmasını kullanmaktadır. Bu alanda en önemli küresel merkez haline gelebilmek için teknolojisini yenilemiş, batılı tıbbi yöntemleri uyarlamış, düşük maliyetler ile hızlı bakım sağlayabildiğini vurgulamıştır. Bu ülkede 1990 ların ortasından itibaren ekonomik liberalleşme ile özel hastaneler teknolojiyi ve tıbbi araç-gereç ithalatını daha kolay yapmaya başlamışlar, bu sayede de alt yapılarını batılı hastanelerin düzeyine getirme şansı elde etmişlerdir. Bununla birlikte, hastanelerin gelişmesi ve maaşların artması sonucu denizaşırı ülkelerde çalışan doktorlarında kendi ülkelerine dönmesi sağlanmıştır. Geriye dönen doktorların çoğunun uluslararası deneyime ve batı tecrübesine sahip olması, potansiyel turistlerin kendilerini daha rahat hissedebilmeleri için reklamlarda kullanılabilecek bir unsur olarak değerlendirilebilir. Büyük hastane zincirleri yabancı hastalar için özel tercümanlar istihdam ederken, büyük oranda İngilizce konuşabilen bir ülke olan Hindistan bu durumun avantajlarından yararlanmıştır. (Tayland Phuket Hastanesi 15 dilde çevirmen istihdam ederken yılda uluslararası hastaya bakım hizmeti vermektedir.) Teknolojinin batılı ülkeler düzeyine getirilmesine, doktorların deneyimli ve batılı prosedürlere aşina olmasına rağmen, işgören ücretleri çok düşük ve sigorta masrafları daha azdır. Bu ülkede kalp ameliyatı, kemik iliği nakli, böbrek nakli gibi enfeksiyon riski yüksek ameliyatlarda bile başarı oranları dünyanın en iyi hastaneleri ile karşılaştırabilir durumdadır (Connel, 2006: 5). Bunun yanında, İngiliz Ulusal Sağlık Sistemi (NHS)'nde $ a mal olan bir omuz ameliyatı Hindistan'da $ a gerçekleşebilmektedir. Üstelik ameliyat için randevu ilk başvurudan 10 gün sonraya verilebilmektedir (TÜSİAD, 2009: 9). ** Ayureda: Ayurveda her kişinin kendi özel yapısına göre, sağlıklı ve uzun bir ömür için yaşam tarzını düzenlemesidir. *** By-Pass: By-Pass ın kelime anlamı köprüleme dir. By-Pass ameliyatı herhangi bir atardamarın belli bir bölgesinde meydana gelen daralma veya tıkanma sonucunda bu atardamarın beslediği bölgeye yeterli kan dolayısı ile oksijen taşıyamaması durumunda uygulanan cerrahi bir yöntemdir. **** Kozmetik Cerrahi: Vücut imajının daha güzel ve mükemmele ulaştırılmasını sağlamak için yapılan operasyon ve girişimlerle uğraşan tıp dalıdır.

75 59 Benzer şekilde ABD'de $ tutan bir kalp ameliyatı Yeni Delhi'nin Apollo Hastanesi nde sadece $ a mal olmaktadır. Diz protezi için Hindistan ve Singapur'da $ arasında değişen maliyet, ABD'de $ ın altına düşmemektedir. ABD'de 4,500 $ a mal olabilen rinoplasti operasyonu Hindistan'da sadece 850 $ a gerçekleşmektedir (Herrick, 2007). Hindistan daki en büyük özel uluslararası sağlık servis grubu olan Apollo nun 2004 yılında 37 tane hastanesi, Kuveyt, Sri Lanka ve Nijerya daki hastaneler ile ortaklığı vardır. Bunun yanında Dubai, Bangladeş, Pakistan, Tanzanya, Gana, Filipinler, Londra ve Chicago daki büyüyen özel kurumlar ve uluslararası bağlantıları olan diğer kuruluşlarla da bunu planlamaktadır (Connel, 2006: 1099). Ayrıca McKinsey in yaptığı bir araştırmaya göre göre; Hindistan sağlık sektöründe doktor ve hemşire hizmet vermektedir ve 170 medikal kolejden nitelikli personel doktor yetiştirilmektedir (Akdu, 2009: 47). Hindistan da tıbbi turizmin gelişmesinde etkili olan faktörleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz (Akdu, 2009: 45): Tıbbi tedavi ücretlerinin düşük olması, Kaliteli hizmet sunulması, Kritik tedavilerde kısa bekleme sürelerinin olması, Akıcı ingilizce konuşabilen görevlilerin çalışması, Uluslararası tanınmış hastanelerin son teknolojiyi kullanması, Doktorların ve diğer, hastane görevlilerinin çok donanımlı olması Karşılaştırmalı fiyat farklılığı. (Tedavi ücretleri Kuzey Amerika ve İngiltere ye göre % daha ucuzdur), Özel oda, çevirmen, sorumlu, tedavi boyu özel ilgilenmek üzere sunulan görevli olanakları, Tedavinin tatille birleştirilebilme kolaylığı, Hindistan da 2005 yılında kalp ameliyatı, organ nakli, plastik cerrahi gibi uzun tedaviler için gelen hastalara yönelik Tıbbi Vize uygulaması başlatılmıştır. Bu uygulamadan önce hastalar, turist vizesi ile ülkeye girebilmekte ve en fazla 6 ay kalabilmekteyken, tıbbi vize ile 1 yıl kalabilmekte ve gerekirse 1 yıl daha kalma süresini uzatabilmektedir. Tedavi için üçüncü yıla ihtiyaç duyulur ise üst düzey onay gerekmektedir. Tıbbi vizenin kurallarına göre hastanın kan bağı olan iki yakını da

76 60 hastayla birlikte Hindistan a gidebilmektedir. Düşük maliyetler, kaliteli sağlık hizmeti ve yanında sunulan bu tip kolaylıklar, 2005 yılında Hindistan da tıbbi turizmde artışa neden olmuştur (Yalçın, 2006: 72-73). Hastaların çoğunluğu, özellikle Hindistan a aşağıdaki işlemler için gelmektedir (Maini, 2008: 3): Eklem protezleri, Kardiyoloji, Kozmetik cerrahi ve diş, Omurga cerrahisi, Koklear implant, Obezite ile ilgili cerrahiler (Mide bantlaması), Kanser, IVF, Çoklu organ nakli. Ayrıca Hindistan da yaşayan bir cerrahın mesleki sorumluluk sigorta giderleri New York ta yaşayan bir cerrahla mukayese edildiğinde arada korkunç uçurumların olduğu göze çarpmaktadır. Hindistanlı cerrahın mesleki sorumluluk gideri Amerikalı meslektaşının ancak % 4 ü gibi bir orana tekabül etmektedir. Yani birisi aynı gereklilik için 100 TL öderken diğeri ancak 4 TL ödemektedir (Sağlık Bakanlığı, 2010: 24). Malpraktis kapsamında mevcut mevzuat doktorları yaptıkları tıbbi müdahalelerde sorumlu tutmakta ve özel tüketici hakları mahkemelerinde açılacak davalarda doktorların ilgili hastaya gördüğü zararlardan dolayı tazminat ödemeleri gündeme gelebilmektedir (Sağlık Bakanlığı, 2010: 35). Hindistan ın sağlık hizmet performansının, 2012 de Gayri safi yurtiçi hasılasının %7 sini oluşturacağı beklenmektedir. Bu durum başka destinasyon ülkelerde de aynıdır (Maini, 2009: 20).

77 61 Tablo 13. Hindistan Sağlık Turizmi Hizmetlerinde Uygulanan Ücretler Medikal müdahaleler ABD İngiltere Hindistan Anjiyoplasti Spinal Füzyon Kalp Bypass Kalp kapağı değiştirme Laparoskopik Gastrik Bypass Kalça Protezi , Mastektomi Diz Protezi Kemik İliği Nakli Karaciğer Nakli Plastik ve Rekonstrüktif Cerrahi Yüz Germe (rhytidectomy) Meme Büyütme(Mammoplasti) Meme Küçültme Tam Liposuction (Lipoplasti) Burun Estetiği (Rinoplasti) Gluteal Estetiği Göz / Göz Hastalıkları Katarakt Cerrahisi Genel ve Estetik Diş Hekimliği Kök Kanal Tedavisi Porselen Crown Porselen Metal Köprüsü Dental Implant Kaynak: Sağlık Bakanlığı, 2010: 35

78 Tayland da Tıbbi Turizm Sağlık turizminde 2000 li yılların başından beri sürekli yükselen Tayland ın uluslararası sağlık turizmi pastasından aldığı pay da buna uygun olarak sürekli artış göstermektedir. Ülkenin bu alanda hızla yükselmesinin arkasında tedavi maliyetlerinin düşük ve sunulan tedavilerin kaliteli olması yatmaktadır (Sağlık Bakanlığı, 2010:36). Ucuz ve başarılı tedavi dışında bir tıp turizmi merkezi olarak Tayland'ı ön plana çıkaran unsurların başında ülkenin güçlü turizm altyapısının sağladığı imkânlar yer alır. Bu altyapı özelikle hastanede tedavi öncesinde ve sonrasında hastalara (ve yakınlarına) önemli avantajlar sağlar (TÜSİAD, 2009: 9). Tayland da 2002 yılında 33 özel hastanede, yabancı hasta tedavi olmuş ve bir öneki yıla göre %13 lük bir artış sağlanmıştır. Bu sayının ini Tayland da yaşayan yabancı ülke vatandaşları, ini Asya ve komşu ülkeler, ini Avrupa, ünü diğer ülke vatandaşları oluşturmuştur ( azine/1983.asp#a). Ayrıca Tayland 2003 yılında Japonya dan 1 milyon turist çektiği iddiasında bulunmakta ve bu rakamın 2004 yılı için % 20 artış gösterdiğini söylemektedir ( Tayland hastanelerinde 2004 yılında Japon, Amerikalı, İngiliz ve Avustralyalı hastanın tedavi edildiği bildirilmiştir (Levett, 2005). Ayrıca bu hastanelere yurt dışından, enfeksiyon hastalıkları ve tedavileri, kalp ameliyatları ve sonrasında gerekli olan bakım, estetik cerrahi, diş tedavileri, katarakt gibi tedaviler için hasta gitmektedir (Yalçın, 2006: 73). Tayland da Bumrungrad Hastanesi adında beş yıldızlı otel görünümünde, yılda toplam hastasının i elli farklı ülkeden gelen yabancılardan oluşan büyük bir hastane bulunmaktadır. Her yıl yurt dışından gelen yabancı hastanın i Avrupa, i Amerika, i Japonya ve kalanı da çeşitli ülkelerden gelmektedir. Ameliyat maliyetleri Avrupa ve Amerika dan %50-80 daha düşüktür. Çünkü Tayland da personel maliyetleri daha düşüktür. Tıbbi personel Avrupa ve Amerika da çalışan personelin üçte biri kadar kazanmakta ve onlarla karşılaştırılınca daha ucuza yaşamaktadır. Ayrıca bekleme listesi yoktur. Hastaların çoğu 48 saat içinde tedavi olabilmektedir. Birçok hasta tedavilerini Tayland da yaptıkları iyi bir tatille birleştirip ülkelerine dönmektedir (Yalçın, 2006: 73-74). Ayrıca Newsweek dergisinin,

79 yılında dünyanın en iyi 10 hastanesini açıkladığı araştırmada birinciliği de Bumrungrad International Hastanesi, almıştır (Kiremit, 2008: 32). Bunun yanında Tayland lı doktor, eczacı, dişçi ve teknik elemanların tıbbi araştırmalara, uluslararası sempozyum, kongre ve toplantılara katılmasının Tayland ı sağlık ve sağlık turizmde ön plana çıkarttığı düşünülmektedir. Tayland a yurt dışından giden hastalar sadece tıbbi açıdan iyi hizmet almakla kalmamakta, aynı zamanda kendi dillerinden anlayan sağlık personelleri ve kendi kültürlerine uygun yemek gibi özel hizmetler de almaktadırlar. Tayland da sağlık turizminin diğer boyutları da kaplıca ve masajdır. Tayland, Asya nın kaplıca merkezi olarak da anılmaktadır (Yalçın, 2006: 73). Tablo 14. Tayland Sağlık Turizmi Hizmetlerinde Uygulanan Ücretler Ameliyat / Tedavi Amerika (USD) Tayland (USD) Kalp bypass Kalp kapağı değiştirme Anjiyoplasti Kalça değiştirme Histerektomi Spinal füzyon Kaynak: Sağlık Bakanlığı, 2010: Singapur da Tıbbi Turizm Asya Pasifik'in küçük ama güçlü ülkesi Singapur 4,5 milyonluk bir nüfusa sahip olmasına karşın 2006 yılında 410 bin yabancı hasta ağırlamıştır. Üstelik bu rakam bir önceki seneye göre %28'lik bir artışla gerçekleşmiştir (TÜSİAD, 2009: 20). Singapur, daha sonraları girdiği bu pazarda Tayland ve Malezya ile rekabet edebilmek için fiyatları bu ülkelerin aşağısına çekmiş ve hava alanlarına tıbbi turizm alternatifleri ile ilgili bilgi stantları yerleştirmiştir (Connell, 2006: 1095) yılında yabancı hasta Singapur da tedavi olmuş ve yaklaşık 415 milyon $ harcama yapmıştır. Yurt dışından tedavi amacıyla Singapur a giden hastaların her yıl ekonomiye 3 Milyar $ katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Hastalar, Birleşik Arap Emirliği, Suudi Arabistan, Yemen, Umman, Katar, Kuveyt, Bahreyn gibi ülkelerden gelmektedir (Yalçın, 2006: 75).

80 64 Singapur, karaciğer tedavilerinde ve kök hücre araştırmalarında ön plandadır. Singapur un tıbbi turizm pazarlama kampanyasının amacı yılda bir milyon yabancı hastayı çekmek ve bu sayede 1,6 Milyar $ gelir elde etmektir (Caballero-Danell ve Mugomba, 2007: 4). Dünya Sağlık Örgütü, sağlık sistemi alanında Singapur u sahip olduğu devlet hastaneleri, özel hastaneler ve sundukları hizmetin kalitesinden dolayı Amerika ve Kanada dan daha üst sıralara yerleştirmektedir (Sağlık Bakanlığı, 2010: 38). Singapur hükümeti gerekli altyapıyı oluşturarak ve dünya çapında sağlık profesyonellerini ülkeye çekerek bu uzmanların serbestçe çalışabilmesini, bilgilerini aktarmasını ve eğitim vermelerini sağlamıştır. Ülke biyomedikal araştırma konusunda önemli bir merkez olurken, sağlık ürün ve hizmetlerini güçlü bir ilaç sanayii ile desteklemeyi başarmıştır. Bu arada ABD merkezli Johns Hopkins ve The West Clinic gibi dünyanın en güçlü hastane markalarının ülkede yatırım yapmalarını sağlayacak ortamı yaratmıştır (TÜSİAD, 2009: 20). Tablo 15. Singapur Sağlık Turizmi Hizmetlerinde Uygulanan Ücretler Ameliyat / Tedavi Amerika (USD) Singapur (USD) Kalp bypass Kalp kapağı değiştirme Anjiyoplasti Kalça değiştirme Histerektomi Spinal füzyon Lipoplasti Rinoplasti Lazik (Göz) Kök hücre nakli Kaynak: Sağlık Bakanlığı, 2010: 39

81 Malezya da Tıbbi Turizm Malezya da sağlık turizmi ile ilgili çalışmalar 2000 yılında başlamıştır. Kendilerine önceleri hedef pazar olarak sadece Asya yı seçen Malezya, şimdilerde Ortadoğu ya da hizmet vermek istemektedir. Arabistan ve Bahreyn den, Amerika ya ve İngiltere ye tedavi için gidenler, 11 Eylül olaylarından sonra aynı hizmeti alacakları hatta daha rahat edip, daha az ücret ödeyecekleri Malezya yı seçmeleri gerektiğini düşünmektedirler (Yalçın, 2006: 74). Malezya nın, Ortadoğu ülkelerini İslami yapısı ile etkileyeceği düşünülmektedir. Hastanelerdeki İslam a uygun yiyecekler ve uygulamalar hastaların Malezya yı tercih etmesinin sebeplerinden biri belki de en önemlisidir. Malezya ya hastalar, Birleşik Arap Emirlikleri, Kuveyt, Bahreyn ve Bangladeş ten gelmektedir. Malezya hükümeti Myanmar ve Vietnam gibi Güneydoğu Asya ülkelerindeki hastaların da ülkelerini seçmesi için çalışmalar yapmaktadır. Singapur ve Tayland gibi bu alanda başarılı olan ülkelerin Malezya için rakip olduğu fakat Malezya daki sağlık hizmetinin bedelinin daha düşük olması ve bekleme sürelerinin kısa olması sebebiyle ülkenin sağlık turizmi pazarından büyük pay alacağı düşünülmektedir ( onet1/economia%20del%20turismo/turismo%20de%20salud/health%20tourism%20in %20Malaysia.pdf). Malezya dünyada, Sağlık Bakanlığı bünyesinde ayrı bir sağlık turizmi birimi kuran ve sağlık turizmini uzun vadeli bir politika haline getiren ender ülkelerden birisidir. Malezya Sağlık Bakanlığı, ülkeye sağlık turizmi kapsamında yapılan seyahatlerin tanıtımı ve geliştirilmesi için stratejik planların yapılması ve uygulanması, sağlık turizmi paydaşlarıyla devlet arasındaki işbirliği ve ortaklığın geliştirilmesi, hızlı gümrük işlemleri, vize alma ve uzatmada kolaylıkların sağlanması, Malezya sağlık turizmi endüstrisinin geliştirilmesine yönelik etkinliklerin yapılması gibi pek çok konuda çalışmalar yapmakta ve yurtdışı tanıtım faaliyetlerini yürütmektedir (Sağlık Bakanlığı, 2010: 44). Malezya uluslararası hastanelerinde çalışan doktorların ve sağlık elemanlarının tamamına yakını uluslararası düzeyde eğitim görmüş, İngilizceyi çok iyi bilen kişilerden meydana gelmektedir. Doktorların % 90 ı ABD, İngiltere ve Avustralya da eğitim görmüş ve bazıları da uluslararası araştırmalara katılmıştır (Sağlık Bakanlığı, 2010: 45).

82 66 Tablo 16. Malezya Sağlık Turizmi Hizmetlerinde Uygulanan Ücretler Medikal müdahaleler ABD USD Malezya USD Ortalama Tasarruf Anjiyoplasti % - 86% Kalp Bypass % - 91% Kalp kapağı değiştirme % - 91% Kalça Protezi % - 77% Histerektomi % - 81% Diz Protezi % - 80% Plastik ve Rekonstrüktif Cerrahi Yüz Germe (rhytidectomy) % - 64% Meme Büyütme (Mammoplasty) % - 50% Meme Küçültme % - 33% Tam Liposuction (lipoplasti) % - 53% Burun Estetiği (Rinoplasti) % - 63% Genel ve Estetik Diş Hekimliği Kök Kanal % - 75% Porselen Crown % - 80% Kaynak: Sağlık Bakanlığı, 2010: ABD de Tıbbi Turizm Özellikle Amerika Birleşik Devletleri'nden her yıl çok sayıda hasta tedavi amacıyla Hindistan'daki merkezlere seyahat etmektedir. ABD'deki tedavi edici sağlık hizmetlerinin dünyanın en pahalısı olduğu bilinen bir gerçektir. Hindistan da ise pek çok ameliyatın birim maliyetleri ABD'dekine kıyasla 4 5 kat hatta kemik iliği nakli gibi bazı tedavilerde 7 8 kat daha ucuzdur. Bu da Hindistan'ı, ülkesinde tedavi olmaya maddi imkanları yetmeyen ya da sağlık sigortası tarafından tedavi masrafları karşılanmayan ABD vatandaşları için çok cazip hale getirmektedir (Kiremit, 2008: 18). ABD de sunulan sağlık hizmetlerinin maliyetlerinin bu kadar yüksek olmasına sebep olan nedenleri şu şekilde özetlemek mümkündür (Sağlık Bakanlığı, 2010: 42-43): Fiyat ve hizmet birbirine uyarlı ve dengeli bir şekilde düzenlenmediği için düşük kaliteli hizmet karşılığında yüksek ücretler ödenmektedir.

83 67 İhtisaslar, çeşitli sağlık sunucuları arasında sağlık hizmetlerinin fregmantasyonu ve aynı hastayı tedavi eden sağlık sunucuları arasında iletişim olamamaktadır. Buna, Sağlık Sigortası Taşınabilirlik ve Sorumluluk Mahremiyet Düzenlemelerinin (HIPAA) aynı hastayı tedavi eden sağlık sunucularının söz konusu hastanın sağlık durumu hakkında hastanın yazılı izni olmaksızın konuşmalarını yasaklamasının da sebep olduğu aşikârdır. Her yıl cepten ödenen masraflar artmaktadır yılında 65 yaş altındaki Amerikalıların % 43.1 i (buna sağlık sigortası da dahil) yılda $ cepten ödeme yapmıştır. Artan sağlık bütçelerinin israf edilmesi sonucunda yetersizlikler, idari giderler, fiyat enflasyonu, düşük seviyeli yönetim, uygun olmayan bakım, israf ve sahtecilik gibi nedenlerden dolayı sağlık hizmetlerinin ve sağlık sigortalarının maliyetleri hem çalışanlar hem de aileleri için artmaktadır yılında yayınlanan bir raporda Amerika Birleşik Devletlerinin, uluslararası kapsama alanına sahip Batı Avrupa ülkeleriyle karşılaştırıldığında her yıl idari maliyetler ve düşük kaliteli sağlık hizmetlerinden dolayı 480 milyar $ fazla ödediği tespit edilmiştir. Medikal yanlışlıkları azaltmasına ve sunulan sağlık hizmetinin kalitesini artırmasına rağmen ABD de her 4 hastaneden yalnız bir tanesi ve her 5 doktordan yalnızca biri Elektronik Medikal Kayıt (EMR) sistemini kullanmaktadır yılında yaklaşık olarak Amerikalı tıbbi tedavi amacıyla ki daha çok tatilin bir parçası olarak tur programları şeklinde deniz aşırı ülkelere seyahat etmiştir. Eskiden bu uluslararası seyahatler, yaşanılan ülkede sahip olunan hastalığa özgü tedavilerin olmaması veya tedavilerin sigorta kapsamına girmemesi nedeniyle (birçok estetik ve diş ameliyatları gibi) yapılmaktayken şimdi Amerika da sağlık harcamalarındaki maddi olanaksızlıkların artması ve uzun bekleme listelerinin oluşması sebebiyle birçok kişi Hindistan, Tayland ve Filipinler gibi gelişmekte olan ülkelere kalp ve diz ameliyatları gibi operasyonlar için seyahat etmektedirler (AMA, 2007:1). Amerika Birleşik Devletleri nde sağlık hizmetlerinin bireylere ulaştırılması amacı ile uygulanmakta olan model, Özel Sağlık Sigorta Sistemi modelidir. Bu modelde, sağlık giderlerinin finansmanında ana kaynak, isteğe bağlı özel sağlık sigortalarıdır. Her türlü tıbbi hizmet özel esaslı kaynaklar tarafından verilmektedir.

84 68 Devlet eliyle yönetilen hizmetler oldukça sınırlı olup yaşlılara (Medicare) ve fakirlere (Medicaid) sağlık hizmetlerinin ulaştırılması amacı ile programlar düzenlenmiştir (Kostak, 2007: ). ABD 285 milyon nüfusu ile dünyadaki toplam sağlık harcamalarının %35 ini gerçekleştirirken, Çin dünyanın en kalabalık nüfusuna sahip olmasına karşın, dünya sağlık harcamalarının sadece %8 ine sahiptir (Kostak, 2007: 104). Bugün sadece ABD de sigortalı adı altında sağlık sigortası kapsamında olmayan 46 milyon kişi ve daha hesaba katılmamış pek çok insan vardır. Buna ilaveten artan sağlık primleri karşısında, işverenler tarafından tıbbi tedavi kapsamları daraltılmış pek çok çalışan bulunmaktadır ( edicaltourism). Amerika Birleşik Devletleri uluslararası sağlık hizmetlerine yıllık 1.7 trilyon $ ile 3.3 trilyon $ arası harcamakta ve henüz bu rakamlar ile sağlık hizmetlerinin kalitesi bakımından 37. sırada yer almaktadır. Amerika da kişi başına düşen sağlık harcamaları oranı diğer ülkelere göre daha fazladır yılına kadar sağlık harcamalarının 4.1 trilyon $ ı aşacağı tahmin edilmektedir (Akdu, 2009: 49). Tıbbi turizme artan ilgi Amerikan sağlık sistemini olumlu etkileyebilir. Amerika da sağlık hizmetlerinin fiyatlarının hızla yükselmesi Amerikalı hastaları başka ülkelere sağlık arayışı için sürükleyecektir. Bu yönelim ise sağlık hizmetlerinin fiyatları eşitlenmediği ve her hastanın sağlık sigortasına sahip olamadığı sürece devam edecektir. Bu konulardaki sorunları çözebilmek adına Amerikan sağlık birlikleri, uluslararası sağlık birliklerinden bilgiler almalıdır (Akdu, 2009: 51). Bununla beraber ABD bir yanda kendisi yurtdışına hasta gönderirken diğer yanda kendisi özellikle Latin Amerika, Ortadoğu ve Avrupa dan zengin ve paralı hastaları çekerek yılda 1 milyar $ civarında gelir elde etmektedir. Bir diğer ifadeyle ABD, düşük gelirli yurttaşlarına sağlık hizmetleri sunmada isteksiz davranırken, yurtdışından gelen zengin ve paralı hastalara yüksek düzeyde kaliteli tedavi ve sağlık hizmetleri sunmaktadır (Sağlık Bakanlığı, 2010: 10). Mc Kinsey nin raporuna göre yalnız Philadelphia da Mayo Clinic, John Hopkins, Cleveland Clinic ve Texas Medical Center kendilerine bağlı dokuz hastane ve sağlık kurumuyla birlikte 100 ülkeden gelen 30 binden fazla yabancı hastayı tedavi etmektedir. Bunlar arasında % 38 ile Latin Amerika, % 35 ile Ortadoğu, % 16 ile

85 69 Avrupa ve % 7 ile de Kanada bulunmaktadır. Görüldüğü üzere ABD ye tedavi için giden hastaların % 35 i Türkiye nin içerisinde bulunduğu Ortadoğu bölgesinden gelmektedir (Sağlık Bakanlığı, 2010: 40-41). 11 Eylül olaylarından sonra gerek vize almanın zorlaşması gerekse siyasi, sosyal ve kültürel atmosferin olumsuzluğu nedeniyle Ortadoğu dan gelecek hastalar yeni bir yön arayışına girmiştir. Bu dönemde ABD ye gelen Ortadoğulu ve Arap hasta sayısında ciddi düşüşlerin yaşandığı görülmüştür. Bugün bu durumun değiştiği ve yine 11 Eylül öncesinde olduğu gibi yüz binlerle ifade edilen bir hasta kitlesinin ABD ye yöneldiği tespit edilmektedir (Sağlık Bakanlığı, 2010: 40). Tablo 17. ABD de Sağlık Turizmi Hizmetlerinde Uygulanan Ücretler Ameliyat / Tedavi Amerika (USD) Kalp bypass Kalp kapağı değiştirme Anjiyoplasti Kalça değiştirme Histerektomi Spinal füzyon Lipoplasti Rinoplasti Lazik (Göz) Kök hücre nakli Kaynak: Sağlık Bakanlığı, 2010: Türkiye de Tıbbi (Medikal) Turizm Özellikle son yıllarda çok ciddi bir turizm atılımı yapan, çok sayıda turist ağırlayan (2010 da 28,6 Milyon) ve bunun sonucunda oldukça iyi bir turizm geliri elde eden (2010 da 20,8 Milyar $) ülkemiz tıbbi turizmde oldukça ciddi bir ilerleme göstermiştir. Bu ilerlemedeki temel etkenler ülkemizde tıbbi hizmetlerin genel olarak düşük fiyatlı olması ve son yıllarda özel hastanelerin sağlık hizmetlerine ciddi yatırımlar yapması ile tıbbi hizmetlerin ülkemizdeki standardının Avrupa ülkeleri seviyesine gelmesi, belki de daha üstüne çıkmasıdır.

86 70 Kalkınma Planlarında (5,6,7,8,9) sağlık turizmi ve tıbbi turizm ile ilgili bölümler şu şekildedir. Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı nda ( ), Türkiye'nin tabii tarihi, arkeolojik ve kültürel varlığı, kış, av ve su sporları, festival, sağlık ve gençlik turizmi ile mevcut diğer turizm potansiyeli, ekolojik dengeyi koruma, çevreyi temiz ve sağlık tutuma ve güzelleştirme ilkeleri doğrultusunda değerlendirilecektir. İfadeleri yer almaktadır ( s.120). Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı nda ( ), Sektörde kış, av ve su sporları ile festival, sağlık, gençlik, kongre, termal, golf ve 3. yaş turizmini daha cazip hale getirecek teşvik politikaları geliştirilecektir. Turizm sektörüne doğrudan veya dolaylı olarak hizmet verenlerin sayıca yeterli düzeye getirilmesi ve eğitilmek suretiyle bilgi ve becerilerinin artırılması sağlanacaktır. Turizm alt ve üstyapısının nitelik ve niceliğinin yükseltilmesine önem verilecektir. Mevcut tesislerde doluluk oranlarını artırıcı, faaliyet mevsimini uzatıcı ve nitelik yükseltici önlemler alınacaktır. ifadeleri yer almaktadır ( s.281, 282). Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı nda ( ), Turizmin mevsimlik ve coğrafi dağılımını iyileştirmek ve dış pazarda değişen tüketici tercihleri de dikkate alınarak yeni potansiyel alanlar yaratmak amacı ile golf, kış, dağ, yayla, termal, sağlık, yat, karavan, kruvaziyer, kongre ve eğlence turizmini geliştirme faaliyetlerine devam edilecektir. Yerli tur operatörlüğünün yaygınlaştırılmasına çalışılacak, tanıtma ve pazarlama faaliyetlerinin geliştirilmesi ve uygulanması için yeni finansman kaynaklarının oluşturulmasına kamu kesiminin yanı sıra, özel sektörün katılımı da sağlanacaktır. ifadeleri yer almaktadır ( s.162,163). Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı nda ( ), Öncelikle turizm sektörünün direncini artıracak önlemler alınarak; kriz dönemlerinde ayakta kalabilen, kendi kaynağını yaratabilen ve özdenetim yapabilen sağlıklı bir yapıya kavuşturulması sağlanacaktır. Değişen tüketici tercihlerini dikkate alarak geliştirilecek yeni alanlarla turizm mevsiminin yılın tamamına ve turizmin, potansiyeli olan ancak bugüne kadar yeterince ele alınmamış bölgelere yayılmasına yönelik tedbirler alınacaktır. Turizmin mevsimlik ve coğrafi dağılımını iyileştirmek ve dış pazarlarda değişen tüketici tercihleri de dikkate alınarak yeni potansiyel alanlar yaratmak amacıyla golf, kış, dağ, termal,

87 71 sağlık, yat, kongre turizmi ve eko turizm ile ilgili yönlendirme faaliyetleri sürdürülecektir. ifadeleri yer almaktadır ( s.167,168). Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı nda ( ), Turizmin mevsimlik ve coğrafi dağılımını iyileştirmek ve dış pazarlarda değişen tüketici tercihleri de dikkate alınarak yeni potansiyel alanlar yaratmak amacıyla varış noktası yönetimine ağırlık verilerek golf, kış, dağ, termal, yat, kongre turizmi ve ekoturizm ile ilgili yönlendirme faaliyetleri sürdürülecektir. Türkiye nin fiyat, hizmet kalitesi ve jeotermal kaynaklar açısından rekabet üstünlüğü göz önüne alınarak, sağlık hizmetleri turizmi desteklenecektir. ifadeleri yer almaktadır ( s.82) lara kadar büyük bir bölümü kamu tarafından sağlanan sağlık sektörü, özellikle geçtiğimiz 10 yılda özel yatırımların hızla artmasıyla kabuk değiştirmeye başlamıştır. Büyük ölçekli, altyapısı kuvvetli, ikinci ve üçüncü düzey sağlık hizmetlerini bütüncül bir yaklaşımla sunabilen özel sağlık kuruluşlarının sayısı hızla artmaya devam etmekte, bu gelişme ülkemizde mevcut sağlık hizmet anlayışını değiştirirken hastaların beklentilerinin yükselmesine yol açmaktadır (TÜSİAD, 2009: 2). Bu süreçte nitelikli hekimler, tanı ve tedavide kullanılan ileri teknoloji ve tıbbi standartların en üst seviyeye çekilmesiyle birlikte başarılı tıbbi sonuçlar alınmaya başlanmıştır. Eğitim hastaneleri ile rekabet edebilir hale gelen nitelikli özel hastaneler rekabetçi fiyatların da katkısıyla, son yıllarda yurtdışında bu standardı oluşturamamış ülkelerin vatandaşlarının da başvurduğu birer adres haline gelmiştir (TÜSİAD, 2009: 2). Resmi rakamlar olmasa da, Türkiye ye tedavi olmak için gelen hasta sayısının 250 bin, bu hastaların yarattığı pazarın ise 1,5-2 milyar $ seviyesinde olduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca hazırlanan bir rapora göre tıbbi turizm sektörünün Türkiye de yılları arasında %16 büyüyeceği tahmin edilmektedir (Öztop, 2010: 104). Bununla birlikte Türkiye nin pazarlama faaliyetleri ile marka imajını geliştirerek dünya tıbbi turizm pastasından mümkün olan en çok payı elde edebilmesi, ekonomik getirilerin yanında topluma sunulan sağlık hizmetinin kalitesinin artırılması açısından da büyük önem arz etmektedir. Avrupa da yaşayan Türk vatandaşlarının katkıları açısından, tıbbi turizmin durumu değerlendirildiğinde, 2009 yılına kadar 100 milyon Euro dan fazla kar getirmiş olan yıllık ekonomik kazançların gösterdiği gibi sağlanan hizmetlerin çeşitliliği çok yüksek olmuştur. Türkiye deki medikal sağlık endüstrisinin başta gelen güçlü yönü,

88 72 yerli ve yabancı hastalar için yeterli kapasiteye sahip olmasıdır. Son teknolojiyle donatılmış, iyi ve nitelikli sağlık hizmeti sunan personeli barındıran Türk hastanelerinde pek çok yüksek vasıflı doktor bulunmaktadır (Stephano, 2009: 15). Türkiye ye hasta gönderen ülkeler genel olarak dört ana sınıfta incelenebilir (Genç, 2007: 97). Çeşitli nedenlerden dolayı bünyesinde büyük bir Türk nüfusu barındıran ülkeler (Almanya, Hollanda, Belçika vb.) Altyapı ve hekim yetersizliği nedeniyle hizmet sıkıntısı çeken gelişmekte olan ülkeler (Balkan ülkeleri, Orta Asya daki Türki Cumhuriyetler) Sağlık hizmetlerinin pahalı olduğu ve sigortaların kapsamadığı hizmetleri talep eden hastaların bulunduğu ülkeler (Amerika, Almanya) Arz-talep dengesindeki yetersizlik nedeniyle uzun bekleme sırası olan ülkeler (İngiltere, Hollanda ve Kanada) Plastik ve estetik cerrahi, saç ektirme, göz ameliyatları, tüp bebek, açık kalp ameliyatı, deri hastalıkları, chekup, kanser tedavileri, kulak burun boğaz, diyaliz ve kalp-damar cerrahisi, jinekoloji, beyin cerrahisi, ortopedi, diş, spa, fizik tedavi rehabilitasyon gibi hemen her dal için gelen yabancı hastalar gerek düşük maliyet, gerekse yüksek kalite ve teknoloji standartları nedeniyle Türk sağlık kuruluşlarını tercih etmektedir. (İçöz, 2009: 2271) Katolik ülkelerde tüp bebek uygulamasının yasak olması bu ülkelerin vatandaşlarını Türkiye ye yönlendirmektedir (Öztop, 2010 : 106). Türkiye tıbbi turizm sektörü İtalya, Hollanda, Norveç, Avusturya, Belçika, Almanya, İngiltere, Fransa İspanya, Finlandiya, Irak, Bulgaristan, Cezayir, KKTC, Kuveyt, Libya, Mısır, Rusya, Türkmenistan, Ürdün, Birleşik Arap Emirlikleri ve Suriye nin aralarında bulunduğu dünyanın dört bir köşesindeki ülkelerden binlerce hastayı ağırlamaktadır. Rusya plastik cerrahi, Orta Asya ve Avrupa ülkeleri göz ameliyatları, İngiltere, İsviçre, Almanya gibi ülkeler kısırlık tedavisi, Ortadoğu ve Türki Cumhuriyetlerden gelen hastalar ise kalp ameliyatları için Türkiye ye gelmektedir (Öztop, 2010: 106). Bunun yanında ABD de tüp bebek tedavisi $ a, Türkiye de 2600 $ a yapılmaktadır. Lasik operasyonlar (laserle miyop, hipermetrop, astigmat vb. gibi ameliyatlar) Avrupa ülkelerinde ile Euro arasında değişirken Türkiye de

89 Euro ya yapılabilmektedir. Açık kalp ameliyatı Avrupa ülkelerinde Euro iken, Türkiye de A sınıf hastanelerde $ a yapılmaktadır (İçöz, 2009: 2271). Ayrıca ortalama bir turist 2007 yılında ülkemize 600 $ bırakırken, halihazırda Türkiye ye gelen bir tıp turistinin tedavi gideri ortalama $ ı bulmaktadır. Bu perspektiften değerlendirildiğinde bir tıp turisti bugün ülkemize gelen bir turistten 14 kat fazla harcama yapmaktadır (Bahar, 2009: 19). Türkiye ye gelen bir hastanın, seyahat ve hastane dışı masrafları hariç, sadece tıbbi müdahale için ile $ arasında harcama yaptığı bilinmektedir. Kimi zaman bu rakam çok daha yukarılara çıkabilmektedir. Tedavi dışındaki konaklama, ulaşım, refakatçi gibi diğer masraflar da düşünülürse, ülkemize ciddi rakamlarda turizm girdisi olduğu açıkça görülmektedir. Ayrıca, ödenen dolaylı ve dolaysız vergiler de göz önüne alınınca, sağlık turizminin ekonomik anlamda ne denli önemli olduğu ortaya çıkmaktadır (Vardan, 2011:5). Türkiye nin tıp turizminde, yer aldığı coğrafyadan kaynaklanan birçok avantajı bulunmaktadır. Özel sağlık sektöründeki hızlı gelişme, yüksek ve modern teknolojik cihaz parkuru kullanan sağlık kuruluşlarının sayısının artması, kaliteli sağlık hizmeti, tedavide sağlanan iyi sonuçlar, sıcakkanlılık, misafirperverlik ve farklı kültürlere hoş görülü yaklaşım gibi nedenlerle, Türkiye ye olan ilgi gitgide artmaktadır. Ayrıca, Avrupa ülkelerinde çok uzun bekleme süreleri ve sağlık hizmeti fiyatlarının yüksek olması gibi nedenler de, Türkiye yi bir cazibe merkezi haline getirmektedir. Türkiye de hem fiyat daha ucuzdur, hem de Avrupa ülkelerinde yapılan tedavilerin hepsi ülkemizde yapılabilmektedir. Türkiye hekim eğitimleri ve tıbbi sonuçlar konusunda da oldukça iyi durumdadır. Çevre ülkelerin hekimlik hizmetlerinin çok üst düzey olmaması, yetersiz teknoloji sonucunda belli tedavi programlarını ve yöntemlerini kullanamamaları sebebiyle, sofistike ve yüksek riskli sağlık hizmeti verilememektedir. Türkiye ye gelen hastalar, risk düzeyi yüksek tedavi programlarına ihtiyaç duymaktadırlar (Bahar, 2008: 26-27). Ayrıca Türkiye nin turizm olanakları, AB Müzakere süreci, Müslüman ülke olması, yurt dışında sigortalı olarak yaşayan 6 milyon nüfusunun bulunması, paket program çeşitliliğinin yeterince olması (deniz-kaplıca-kayak-doğa-tarih-kültür ) ve nekahet döneminde hasta ve ailesi için paket tatil olanaklarının bulunması ülkemize tıbbi turizm açısından çok önemli avantajlar sağlamaktadır (Çevirme, 2008: 10).

90 74 Bunun yanında ülkemizde tıbbi turizm birçok bölgede termal turizm ile yürütülebilmektedir. Bu da ülkemizin çok önemli bir avantajıdır (İçöz, 2009: 2272). Türkiye, sağlık konusunda önemli aşamalar kaydetmiştir. Hastanelerdeki yeterli altyapımızın yanı sıra; Türk hekimlerin uluslararası alandaki başarıları da yabancı hastalar üzerinde büyük bir etki bırakmaktadır. Bu nedenle, sağlık konusundaki şemsiye yıl öncesine göre tersine dönmeye başlamıştır. Eskiden Türk hastalar Avrupa ya da Amerika ya tedavi için giderken, şimdi onlar bize gelmeye başlamıştır. Türkiye bu şansını çok iyi kullanmalıdır. Çünkü sağlık da turizm gibi bu ülkenin en önemli döviz kaynaklarından birini oluşturacak kapasitede bir sektördür. Özel hastanelere yurt dışından yoğun hasta akışı olması, Türkiye nin Sağlık Bakanlıkları düzeyinde yabancı ülkelerle sigorta anlaşması yapması ile doğru orantılıdır (Bozkurt, 2008: 22). Sağlık turizminin Türkiye açısından daha güçlü, ayaklarının üzerinde durabilen ve tam anlamıyla bir sektör olabilmesi için devletin de kendi faaliyetleriyle bu tanıtımlara destek olması büyük önem taşımaktadır. Bizde bunlar yaşanırken dünyada yeni ve yükselen bir trend, hizmeti daha ucuza alabilme, tedavi olurken tatil de yapabilme, başka ülkelerdeki sağlık kuruluşlarından nitelikli ve kaliteli sağlık hizmeti alabilme isteğiyle ortaya çıkmıştır. Artık Ortadoğu, Balkan ülkeleri, Türki Cumhuriyetler, Arap ülkeleri, Avrupa ve ABD'den de çok sayıda hasta Türkiye gibi ülkelerin sağlık kuruluşlarını daha çok tercih etmeye başlamışlardır (Bahar, 2009: 16). Son dönemde Türkiye de sağlık alanında özel sektördeki gelişmelerin yanında Kamu sektöründe de ciddi gelişmeler gözlenmektedir. Türkiye de ki Üniversite hastaneleri ve Sağlık Bakanlığına bağlı hastaneler gerek tıp teknolojisi alanında gerekse kalifiye iş gücü, doktor kalitesi, akreditasyon gibi alanlarda özel sektörle yarışabilecek seviyeye gelmektedirler. Bu durum Kamu hastanelerine tedavi için gelen Türk vatandaşlarının daha kaliteli sağlık hizmeti almalarını, bunun yanında (kamu hastanelerinin tıbbi turizme açılması ile) devletin ciddi bir turizm geliri elde etmesini sağlayacaktır. Ancak, Türkiye de sağlık turizmi için yapılmış milyarlarca dolarlık yatırımlara rağmen talep yeterli ve henüz istenen düzeyde değildir. Bunun nedeni de konuyla ilgili olarak yurt dışında tanıtımların az olması ve etkili bir satış ve pazarlama ağının kurulmamış olmasıdır (İçöz, 2009: 2271).

91 75 Türkiye sahip olduğu sağlık turizmi potansiyelini iyi değerlendirememektedir. Çok genel olarak belirtmek gerekirse, tıbbi turizmi etkili ve verimli bir biçimde gerçekleştirebilmek için temelde üç unsurun varlığı gerekli olmaktadır. Bu unsurlardan birisi turizm olanakları (iklim, doğa, tarih, vs), diğeri sağlık hizmetleri olanakları (hastaneler, personel, teknolojik imkanlar, uzmanlıklar, uygun fiyatlar, şifalı sular vs) ve üçüncüsü de müşteri ile sağlık turizmi sektörünü buluşturacak profesyonel organizasyonların varlığıdır. Bu üç unsurun varlığı, uyumu ve işletilmesi var olan potansiyelin etkili kullanımını da beraberinde getirmektedir. (Kiremit, 2008: 43) Türkiye de Tıbbi Turizmin Üstün Yönleri Konu ile ilgili uzmanlara göre Türkiye de tıbbi turizmin üstün yönleri aşağıdaki gibi sıralanabilir (İçöz, 2009: 2273; TÜSİAD, 2009: 16). Hastanelerin altyapıları ve donanımlarının yüksek kalitesi, Hekimlerin ve hizmet sunucularının eğitim ve deneyim düzeyinin batı ülkeleri standartlarında olması, Nitelikli hizmet sunan sağlık kuruluşları (akredite kurumlar), Kapsamlı sağlık hizmetlerinin bulunması, Diğer ülkelere göre sunduğu fiyat avantajları. Örneğin, yurt dışında 250 Euro olan bir MR incelemesi, ülkemizdeki hastanelerde 50 Euro dur. Yüksek standartlara ulaşan turizm tesisleri ve iyi yetişmiş yabancı dil bilen personel. Tıbbi ve sağlık turizminin diğer turizm türleri ile bütünleşebilmesi ve ortak tur programlarının yapılabilme olanakları Türkiye de Tıbbi Turizmin Zayıf Yönleri Konu ile ilgili uzmanlara göre Türkiye de tıbbi turizmin zayıf yönleri de aşağıdaki gibi sıralanabilir (İçöz, 2009: 2274; TÜSİAD, 2009: 16). Tıbbi turizmin Türkiye için henüz yeni olması ve bu nedenle henüz tam anlamı ile organize olmaması. Sağlık kuruluşlarında tıbbi turizm ile ilgili yetişmiş uzman sayısının henüz yeterli sayıda bulunmaması.

92 76 Yabancı kamu sigortaları ile uluslararası çalışmaların getirdiği kısıtlamalar, Hastaların bakımının sürekliliğinin nasıl sağlanacağının belirsizliği, Konuya ilişkin aracı kuruluşların (seyahat aracısı işletmeler) henüz bu alana yeteri kadar girmemiş olması ve bu konuda yurt dışında tanıtım pazarlama çalışmaları yetersizliği. Hastanelerimizin web sayfalarındaki yetersizlikler. (Bu durum aynı zamanda tanıtım, reklam ve pazarlama alanında da önemli eksiklikler olduğunun bir göstergesidir.) Sağlık kuruluşlarının genelde büyük kentlerde yoğunlaşması nedeniyle tıbbi turizmle klasik turizm bölgelerinin entegre olarak sinerji yaratamaması Tıbbi Turizmde Türkiye nin Karşısındaki Fırsatlar Tıbbi turizmde Türkiye açısından fırsat oluşturacak unsurlar temel olarak aşağıdaki gibi sıralanabilir (TÜSİAD, 2009: 16): İyi tıbbi sonuçlar, ABD'de maliyetlerin çok yüksek olması, Sağlık nedeniyle seyahat edilmesinin yaygınlaşması, Sağlık turizmi için gerekli olan kamu/özel ortaklığının ve platformunun oluşması. Yukarıda açıklanan fırsat oluşturacak temel unsurların yanında belli coğrafyalara göre tıbbi turizmde Türkiye nin karşısındaki fırsatlar aşağıdaki gibi açıklanabilir Avrupa Ülkeleri Açısından Fırsatlar Avrupa ülkelerinde yaşam süresinin uzaması ve obezite, Kronik rahatsızlıklarda görülen artış, Tedavi için bekleme süresinin uzaması ve yeni hizmet imkanları arayışları başlaması, Sağlık hizmetleri için GSMH den ayrılan payın gittikçe artması, AB ülkelerinde tedavi maliyetlerindeki yükselme, Personel çalışma saatlerindeki azlık ve personel eksiklikleri (Tengilimoğlu, 2005: 92).

93 Ortadoğu ve Müslüman Ülkeler Açısından Fırsatlar 11 Eylül saldırılarından önce Ortadoğu ve diğer coğrafyaların zengin Müslüman hastaları tedavi için Amerika yı tercih etmekteyken şimdilerde Amerika nın aldığı terör tedbirleri nedeni ile Ortadoğu ve Müslüman ülkelerden hasta hareketi Yunanistan a ve batı ülkelerine yönelmiştir (Kiremit, 2008: 58) Avrupa da Yaşayan Türk Vatandaşları Açısından Fırsatlar Avrupa da artık üçüncü nesile kadar ilerlemiş olan 6 milyon Türk vatandaşı yaşamaktadır. Öz kültürleri, öz dillerinden olan doktorlarla birlikte sağlık sorunlarına çözüm aramak bu insanları son derece rahatlatacaktır. Aksi taktirde birçok yaz sezonunda karşılaşılan, yaşadığı ülkedeki yerel doktorlara problemlerini tam anlatamaması ve yanlış tedavi almaları sebebi ile asıl tanısı Türkiye de belli olan Türk vatandaşlarının sayısı giderek artmaktadır (Ataç, 2005: 102) Tıbbi Turizmde Türkiye nin Karşısındaki Tehditler Tıbbi turizmde Türkiye açısından tehdit oluşturacak unsurlar temel olarak aşağıdaki gibi sıralanabilir (TÜSİAD, 2009: 16): Politik çatışmaya açık Orta Doğu'ya yakın bir coğrafyada yer alması, Tedavide yanlışlar veya ihmaller (Mal practice), Uluslararası arenada ülkemizin çok ucuz fiyatlar sunduğu izleniminin yaygın olması ancak bunun uzun vadede sürdürülebilir bir strateji olmaması, Ülkemizin güney bölgesinde yer alan sağlık kuruluşlarının mevsimsel fiyat politikalarının tüm sektörü tehdit etmesi. Ayrıca Türkiye için çeşitli ülke grupları dikkate alındığında tıbbi turizm açısından tehdit oluşturabilecek öğeler aşağıdaki gibi sıralanabilir (Tengilimoğlu, 2005: 92; Yalçın, 2006: 58). Ortadoğu da çıkabilecek savaş tehlikesi, Terör ve doğal afetler, Politik ve siyasi krizler Yaşanan kuş gribi vb. hastalık krizler,

94 Stratejik Avantajlar Nasıl Ekonomik Katma Değere Dönüştürülmelidir? Standardizasyon: Yurt dışından hasta kabul edecek hastanelerin standardizasyonları olmalıdır. Sağlık Bakanlığı ve Özel Hastaneler Birliği nin onaylı sertifikası olmayan özel hastane ve hekimin yabancı hasta bakması yasaklanmalıdır. Birim fiyatlar ve paket fiyatlar: Sağlık Bakanlığı, OHSAD ve TTB tarafından Euro olarak belirlenmeli, denetlenmeli, alt ve üst limit aşılmamalıdır. Tanıtım ve Pazarlama: Uluslararası tanıtım ve pazarlama atağı yapılmalı, özellikle medyada yer alınmalı ve bu çalışmalar devlet tarafından desteklenmelidir. Sigorta Şirketleri ile Koordinasyon: Yurt dışından Türkiye ye hasta getirecek olan sigorta şirketleri ile koordinasyon sağlanmalıdır. Hizmet İçi Eğitimleri ve Denetimleri: Sertifikasını alan hastanelerin hizmet içi eğitimleri ve denetimleri, şartlara uygun olarak yapılmalıdır. Yurt Dışı Tanıtım Fonu: Yurt dışından tedavi için gelen hastaların faturalarındaki KDV, belirli bir dönem için, sektörün yurt dışı tanıtım fonu olarak kullanılmalıdır. (Bunun için yasal zemin hazırlanmalıdır) Hedefler ve Planlar: Türkiye için, hedefler koymalı ve planlamalar yapılmalıdır. (Hedef ülkeler? Hedef hastalıklar? Hedef paket programlar?) Sağlık Hizmeti Danışmanlığı: Avrupa da bulunan Türklere sağlık hizmeti danışmanlığı verecek olan şirketler kurulmalıdır. Danışmanlık Şirketleri: Ortadoğu-Afrika-İslam ülkelerinden hasta transfer edecek olan danışmanlık şirketlerinin organizasyonu yapılmalıdır (Çevirme, 2008: 11) Türkiye de Tıbbi Turizm Standartları Etik değerler içerisinde sağlık hizmeti, Fizik ve ekonomik açıdan kolay ulaşılabilir sağlık hizmeti, Sağlık hizmeti gereksinimi olanlar ile sağlık hizmeti sunucuları arasında kültürel iletişim,

95 79 Fiziki standartlar (sağlığa uygunluk, ulaşım ve altyapı hizmetleri, çevresel etkenler), Yeterli tıbbi teknoloji, Uluslararası tıbbi teknolojiler, Yeterli bilgi teknolojileri, Ulaşım ve transfer standartları, Personel standardı, Sağlık sigortasından yararlanma. ( tml) Tüm bunlarla birlikte Türkiye nin diğer tercih edilme nedenlerini aşağıdaki gibi sıralanabilir ( 5 yıldızlı tesisleriyle modern, hijyenik hastanelerin olması ve ISO 9001 belgesine sahip olunması, Uluslararası olarak nitelikli, İngilizce konuşabilen cerrahların ve uzmanların bulunması, En son ileri tıbbi malzeme ve tekniklerin kullanılması, Amerika modeli temel alınmış tıbbi sistemlerin olması, Kaliteli hizmete ve personele sahip olunması, Seyahatlerin çok pahalı olmaması ve mesafenin uzun olmaması, Döviz kurlarının uygun olması, satın alınabilir uygun fiyatlar ile yüksek kalitede hizmet alınabilmesini sağlaması Türkiye deki Sağlık Kurumlarında Akreditasyon Çalışmanın önceki bölümlerinde detaylı olarak açıklandığı gibi tıbbi turizmde hastaların tercihleri açısından en önemli noktalardan biri de akreditasyon kavramıdır. Akreditasyon, birçok ülkede ve birçok sektörde, topluma sunulan program ve hizmetlerin niteliğinin sistematik bir yaklaşımla güvence altına alınması için geliştirilen bir yöntemdir. Akreditasyon, bir sağlık kuruluşunun, hizmet kalitesini geliştirmek için tasarlanmış bir takım koşulları sağlayıp sağlamadığını belirlemek amacıyla gerçekleştirilen bir değerlendirme sürecidir (Kostak, 2007:126).

96 80 Son yıllarda Türkiye deki özel hastanelerin birçoğu JCI, ISO gibi dünyada kabul gören akreditasyon belgelerini elde etmişlerdir. Fakat araştırmanın da kapsamını oluşturan kamu hastanelerinde özellikle JCI akreditasyonu konusunda ciddi bir faaliyet söz konusu değildir. Özel hastaneler hem standartlarını yüksek seviyede tutabilmek ve sağlıkta kaliteli hizmeti uzun vadede sürdürebilmek, hem de uluslararası düzeyde niteliğinin tescillenmesi için sağlıkta uluslararası kaliteyi belgeleyen Joint Commision International (JCI-Uluslararası Ortak Komisyon) tarafından akredite edilmektedirler. (TÜSİAD s.2). Hastane standartları sunan ve bu standartlara göre hastaneleri akredite eden kuruluş olan JCI'nın tarihi itibari ile 49 ülkede akredite ettiği toplam 468 sağlık kuruluşu bulunmaktadır. Bu sağlık kuruluşlarının 45 i Türkiye de bulunmaktadır. Bu rakam, akredite edilen toplam sağlık kuruluşlarının % 10'una tekabül etmektedir. Türkiye de akredite hastaneler, Akredite Hastaneler Derneği (AHD) isimli bir oluşum içerisindedirler. Bu derneğin amacı Türkiye de sağlık hizmeti sunumunun niteliğinin artmasını sağlamaktır. Tedavi amaçlı tıbbi turizm pazarından pay almayı hedefleyen sağlık kuruluşlarının ilk olarak, uluslararası akreditasyon sahibi olması gerekmektedir. Gelişmiş ülkelerde yaşayan hastaların hedef kitle olduğu, tedavi amaçlı turizmde, bu hasta grubunun kalite arayışına, ancak akredite olmuş servis sağlayıcılar ile hizmet verilebilir (Özkan Demirer, 2010: 36). Sonuç olarak yüksek standartlarda hizmet verebilen sağlık kuruluşlarının sayısının artması ile Türkiye nin, küresel tıp turizminde güçlü bir hizmet sunucu olabilme potansiyeli de kuvvetlenmiştir ve kuvvetlenmeye de devam etmektedir (TÜSİAD, 2009: 2) Ankara Özelinde Türkiye de Tıbbi Turizmin Gelişmesi İçin Yapılması Gerekenler Yukarıdaki bölümlerde yapılan açıklamalardan da anlaşılacağı üzere Türkiye dünya tıbbi turizm pastasından son yıllarda oldukça ciddi bir pay almaktadır. Ayrıca tıbbi turizm nedeni ile ülkeye gelen hasta sayısı gün geçtikçe artış göstermektedir. Fakat bu durum ülkedeki tıbbi turizm potansiyelinin tam anlamıyla akılcı bir şekilde

97 81 kullanıldığı anlamına gelmemektedir. Ülkeye gelen tıbbi turist sayısının artırılması için belli bazı tedbirler alınmalı, tıbbi turizmle ilgilenen hastanelerin sayısı ve kalitesi artırılmalıdır. Ayrıca bu konuda Sağlık Bakanlığı ile özel sektör kuruluşları arasında işbirliği sağlanmalıdır. Çalışmanın önceki bölümlerinde detaylı olarak incelenen akreditasyon kavramı tıbbi turizmde ülkeye gelen hasta sayısını artırabilmek için en önemli gerekliliktir. Bu sayede hastanelerin kalitesi belli standartları sağlamaktadır. Bu da yurtdışından ülkeye gelecek hastaların kalite, bakım, ulaşım vb. alanlarda gönül rahatlığı ile seyahat etmelerini, ülkeye ve hastanelere güvenmelerini temin etmektedir. Ayrıca hastanelerde tıbbi turizm kapsamında gelen hastalar için bir birim oluşturulması da önemli bir gerekliliktir. Bu birim hastaların, yurtdışından ülkeye gelmesi, hastaneye transferi, hastanın ve yakınlarının hastaneye yerleşmesi, hasta tedavisi, bakımı, hastanın taburcu işlemleri ve ülkesine geri dönüşü de dahil olmak üzere bütün konularda hastaya yardımcı olmalıdır. Bunun için hastanelerde yabancı dil bilen personel ve çevirmenlere ihtiyaç bulunmaktadır. Tıbbi turizm'de söz sahibi olmanın bir başka olmazsa olmazı da bilinirliktir. Uluslararası boyutta sağlık hizmeti sunmayı planlayan hastanelerin yurt dışında tanınmalarını ve bilinmelerini sağlayacak programlar geliştirmeleri gerekmektedir. Öncelikle gelişmiş ülkelerin Türkiye'deki pek çok hastane ve tıp merkezinde verilen sağlık hizmeti düzeyinin Avrupa'nın pek çok ülkesinden daha ileride olduğunu görmelerini sağlamak gerekmektedir. Büyük hasta gruplarının beklendiği ülkelerde temsilcilikler açmak oradaki belli başlı birinci basamak sağlık kuruluşları ile işbirliği anlaşmaları yapmak işin bir diğer yönüdür (Kiremit, 2008: 60). Gelecek olan hastaların Türkiye'de kalışları süresince yapacakları her türlü konaklama ve aktivitenin iyi bir şekilde planlanması gerekmektedir. Havaalanında karşılamadan hastaneye giriş, yatış, çıkış, geleneksel yemek alışkanlıklarına uygun yemek hizmetine kadar memnuniyetin en üst seviyelere çıkarılması gerekmektedir (Kiremit, 2008: 61). Türkiye de sağlık kurumlarına yönelik tıbbi turizmin gelişmesi için yapılması gereken plan ve alt yapı çalışmalarını şöyle sıralamak mümkündür (Kiremit, 2008: 61-63):

98 82 Hem Sağlık Bakanlığı nın, hem de Turizm Bakanlığı nın politikaları içerisinde tıbbi turizme öncelik verilmelidir. Hem Sağlık hem de Turizm Bakanlığı nda tıbbi turizm ile ilgili birim oluşturulmalıdır. Hedef hasta grupları ve hedef ülkeler tespit edilmeli, Turizm Bakanlığı, hedef olarak seçilen ülkelerde tıbbi turizm ile ilgili şube kurmalı ve çalışmalarına başlamalıdır. Yurt dışından Türkiye ye hasta getirecek olan sigorta şirketleri ile koordinasyon sağlanmalı, sigorta şirketleri için tanıtım ve bilgilendirme toplantıları düzenlenmelidir. Tıbbi turizm yapacak olan hastaneler belirlenmeli ve sertifikalanmalıdır. Sertifikasını alan hastanelerin hizmet içi eğitimleri ve denetimleri yapılmalıdır. Yurt dışı hasta bekleme merkezleri ile irtibat kurulmalıdır. Yurt dışına hizmet sunabilecek hastane isimleri bildirilmelidir. Tıbbi turizm konusunda üniversite hastaneleri daha aktif çalışma yapmalıdır. Hizmet sunumunda hasta hakları ve etik ilkeler göz önünde bulundurulmalıdır. Ulaştırma Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Turizm Bakanlığı, yerel yönetimler, tur operatörleri, havaalanı şirketleri gibi farklı sektörler arası işbirliği sağlanmalıdır. Rekabet gücünün sağlanması için vergi oranları makul bir oranda düşürülmelidir. Hastanelerin akredite olması sağlanmalıdır. Yurt dışı devlet sigortalıları ile ilgili mevzuat değişikliği yapılmalıdır. Buna ek olarak gelen devlet sigortalılarının üniversite ve özel hastanelerden faydalanmaları ile ilgili mevzuat çalışması tamamlanmalıdır. Yurt dışından gelecek hastaların ve alacakları hizmetlerin organizasyonu için danışmanlık şirketleri oluşturulmalı, aynı zamanda asistan şirketler bu konuda aktif hale getirilmelidir. Avrupa da yaşayan Türk vatandaşları tıbbi turizm hareketinin başlangıcını oluşturmalı, tedavilerinin ülkemizde sağlanması ilk hedef olmalıdır. Tedavi amaçlı gelen hastalara sunulacak paket programlarda çeşitlilik sağlanmalıdır. Paket programların içine, alınacak sağlık hizmetlerinin yanına, ulaşım, deniz turu, kaplıca tedavisi, kayak, doğa yürüyüşleri, tarihi gezintiler, kültürel etkinlikler de eklenmelidir.

99 83 Tıbbi turizmde marka ülke imajının yerleştirilmesi için devlet desteği ile tanıtımlar yapılmalıdır. Sağlık turizmi organizasyonun nasıl olması gerektiğini de aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür ( nizasyonu-nasil-olmalidir.html): Organizasyon hastanın evden çıkışından tekrar evine dönüşüne kadar geçen tüm süreçleri kapsamalı, Sigorta şirketleri ile koordinasyon sağlanmalı, Sağlık turizmi yapan kurum ve kuruluşlar belirlenmeli ve sertifikalandırılmalı, Paket programlar oluşturulmalı ve sağlık ve turizm iç içeliği sağlanmalı, Sağlık turizmi ile ilgili tanıtım programları ve kampanyalar düzenlenmeli, Organizasyon ve danışman şirketleri kurulmalı ve yardımcı firmalar bu yapılanma içinde yer almalıdır. Sağlık turizminde belli bir noktaya ulaşabilmek için yapılması gerekenlerde aşağıdaki gibi sıralanabilir ( enler.html): Başta resmi ve özel sektör sağlık kuruluşları ve turizm şirketlerinin Avrupa ülkelerindeki sosyal güvenlik şirketleri ile daha yakın işbirliği yapmaları, Sağlık hizmeti veren tesislerin kalitesinin artırılması, Türkiye'nin sağlık sektörünün tanıtımının yapılması, Sağlık hizmetlerine ilaveten paket halinde ülkemizin diğer turizm olanaklarının sunulması gerekmektedir. Bütün bu anlatılanların yanında ülkemizdeki sağlık turizmini ve tıbbi turizmi geliştirmek için belli yasal düzenlemelere de ihtiyaç vardır. Yapılması gereken yasal düzenlemeler kısaca aşağıdaki gibi sıralanabilir (TÜSİAD, 2009: ): 2634 sayı ve tarihli Turizm Teşvik Kanunu'nun Amaç, Kapsam ve Tanımlar başlıklı birinci bölümünün 3. maddesinde Sağlık Turizmi ana başlığı altında Tıp Turizmi ve Termal Turizm ayrı ayrı tanımlanarak tıp turizmi kavramının Turizm Teşvik Kanunu na girmesi sağlanmalıdır.

100 84 Tıp turizminde öne çıkmak istenen ülkelerde, ilgili kamu birimleri uluslararası turizm fuarlarında sağlık turizmi (Health Tourism) standı açarak bu yöndeki faaliyetleri desteklemelidir. Tıp turizmine destek veren sağlık kuruluşların tanıtım çalışmalarına doğrudan Başbakanlık tarafından maddi destek sağlanmalıdır. Kamunun Avrupa Birliği ile fiyat anlaşmalarını ve prosedürlerini gözden geçirmesi ve Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) bacağında gerekli düzenlemelerin yapılması gerekmektedir. Özellikle AB ülkelerindeki kamu sağlık kurumlarıyla etkin bir hizmet birliği oluşturularak, bir sözleşme çerçevesinde Birliğin bu yöndeki standartlarına uyum sağlanmalıdır. SGK, ülkeler arası kamu sigorta kurumları arasında tedavi amaçlı işbirliği sözleşmelerine özel sektörü de dahil ederek Türkiye'nin bu yöndeki kapasitesinden azami oranda faydalanacak düzenlemeler yapmalıdır. Sağlık amacıyla ülkemize gelen turist akışının yakından takip edilebilmesi amacıyla ilgili otoritelerle yabancıların ülkemize giriş sebeplerinin detaylandırılmasına yönelik çalışma yapılması gerekmektedir. Sonuç olarak tıbbi turizmden beklenti ülke olarak sağlık sektöründe ileri teknoloji ve nitelikli insan gücüyle kaliteli hizmet sunmak, hizmet-fiyat dengesini optimum tutarak tıp turizmi açısından Türkiye'yi küresel bir çekim merkezine dönüştürerek gerek Türk vatandaşlarının gerekse yabancı hastaların yaşam kalitesini yükseltmek olmalıdır. Bu sayede kamu ve özel sektörün ortak hareket etmesiyle 2020 yılında yabancı hastaya tedavi hizmeti sunulması ve 8 milyar $ gelir elde edilmesi mümkündür (TÜSİAD, 2009: 16) Türkiye de Tıbbi Turizmle İlgili Dernekler Tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de de tıbbi turizm ciddi gelişme göstermektedir. Bu nedenle gerek Sağlık Bakanlığı gerek tıbbi turizm hizmeti sunan sağlık kuruluşları koordineli şekilde hareket edebilmek için çeşitli oluşumlar kurmuşlardır. Ülkemizde kurulmuş bu oluşumların en önemlileri aşağıda sıralanmıştır: Sağlık Turizmi Derneği: 2005 yılında kurulan derneğin amaçları; sağlık turizmi alanında araştırmalar yapmak, sağlık turizmi ile ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği yapmak, Türkiye'de sağlık turizmini geliştirerek turizme katkıda bulunmak şeklinde

101 85 özetlenebilir. Dernek 2008 yılından bu yana düzenli olarak her yıl Sağlık Turizmi Kongresini düzenlemektedir. Bu kongrelere yurt içinden ve dışından konu ile ilgili birçok uzman katılıp bilgi aktarımında bulunmaktadır ( misyon.html). Medikal Turizm Derneği: Derneğin amaçları kısaca sağlık turizminin gerçekleştireceği ünitelerin veya yatırımların dünya standartlarında gerçekleşmesi yönünde proje danışmanlığı yapmak, gerekli proje desteklerini sağlamak, yeni hizmet vermeye başlayacak sağlık turizmi işletmelerine fizibilite ve yatırım danışmanlığı yapmak ve projelerine yönlendirmek, gözlemci olmak, sağlık turizmi kavramlarının ülkenin turizm tanıtımı aktivitelerine ve staratejilerine yerleştirilmesini sağlamak, ülkedeki akademik statülerin sağlık turizmine dikkatlerini çekmek üzere bilgilendirme çalışmaları yapmak ve ortak çalışma zeminlerini hazırlamaktır. Dernek Ankara merkezli olarak faaliyetini sürdürmektedir ( html) Akredite Hastaneler Derneği: Dernek Türkiye de uluslararası kurumlara akreditasyonu sağlamış sağlık kurumlarının oluşturduğu bir oluşumdur. Önceki bölümlerde belirtildiği gibi tıbbi turizmde hasta tercihi için en önemli şartlardan biride akreditasyondur. Derneğin amacı, öncelikle Türkiye de sağlık hizmeti sunumunun niteliğinin artmasını sağlamaktır. Bu kapsamda çeşitli kurumlarla işbirliği yapmak adına sağlık akreditasyonu belgesine sahip kuruluşlarla beraber hareket etmek amaçlanmıştır ( Ayrıca Kültür ve Turizm Bakanlığı başkanlığında; Sağlık Bakanlığı, Türkiye Seyahat Acentaları Birliği (TÜRSAB), Türkiye Otelciler Federasyonu (TÜROFED), Özel Hastaneler ve Sağlık Kuruluşları Derneği, Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK) ile Akredite Hastaneler Derneği nin katılımlarıyla Sağlık Turizmi Platformu nun oluşturulması önemli bir adım olmuştur (TÜSİAD, 2009: 17). Bu platformun çalışmaları kapsamında (TÜSİAD, 2009: 17); Bir arama konferansı gerçekleştirilmeli, Küresel düzeyde itibarlı ve güçlü bir danışmanlık firmasından stratejik yönelim, eylem planı ve pazarlama konularında destek alınmalı, Türkiye için tıp turizmi alanında gerçekçi bir strateji belirlenmeli,

102 86 Bu stratejiyi destekleyecek şekilde tüm paydaşların beklentilerini ve katılımını ortaya koyan bir eylem planı tasarlanmalı ve kamuoyu ile paylaşılmalı, İş planının yürütülmesi sürekli takip edilmeli ve sonuçlar kamuoyu ile paylaşılmalıdır. Bunun yanında Sağlık Bakanlığında Sağlık Turizmi Birimi kurulmuştur. Bu birim sadece tıbbi turizm değil, geniş kapsamlı olarak sağlık turizmi alanında belli standartların getirilmesi ve gerekli mevzuatların sağlanması için çalışmalarına başlamıştır. Öncelikle sağlık kurumları, seyahat acenteleri ve turizm sektörlerini bir araya getirme hedefindeki birim, sivil toplum örgütlerini de aktif hale getirme amacındadır (Öztop, 2010:107) Türkiye de Sağlık Kurumları ve Tıbbi Turizmle İlgili İstatistiki Veriler Aşağıdaki tabloda 2009 yılında Türkiye ye en fazla hasta göndermiş olan ülkeler ve oranları gösterilmektedir. Şekil Yılı Gelen Sağlık Turistlerinin Ülkelere Göre Dağılımı Kaynak: Aydın vd., 2011: 16 Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi ülkemize yurtdışından gelen hastaların çoğunluğu AB ülkelerinden gelmektedir.

103 87 Tablo 18: 2009 Yılında Yurtdışından Türkiye ye Gelen Hastalar ve Geldikleri Branşlar Kaynak: Aydın vd., 2011: 15 Yukarıdaki tabloda 2009 yılında Türkiye ye en fazla tıbbi turist gönderen 5 ülkeden gelen hastaların tıbbi branşlara göre oransal dağılımı ve geldikleri hastane türleri (devlet, özel) gösterilmektedir. Tablodan da anlaşılabileceği gibi hastalar özellikle göz tedavileri için Türkiye yi tercih ederken devlet hastanelerinin bu konudaki payı yok denecek kadar azdır Şekil Yılı Medikal Turizm Kamu Özel Dağılımı Kaynak: Aydın vd., 2011: 10 Yukarıda ki şekilde de Türkiye ye tıbbi turizm kapsamında gelen hastaların genel olarak hangi hastane türünü tercih ettikleri gösterilmektedir. Görüldüğü gibi kamu hastaneleri sadece %6 oranında tercih edilirken özel hastaneler %94 lük bir tercih oranına sahiptir.