KORUYUCU HEKİMLİKTE BİLGİSAYAR UYGULAMALARI

Transkript

1 KORUYUCU HEKİMLİKTE BİLGİSAYAR UYGULAMALARI Elif Derya ÜBEYLİ, İnan GÜLER Gazi Üniversitesi, Teknik Eğitim Fakültesi, Elektronik ve Bilgisayar Eğitimi Bölümü, Teknikokullar, Ankara. Tel: Faks: e-posta: iguler@gazi.edu.tr ÖZET Bu çalışmada, bilgi ve iletişim teknolojilerinin koruyucu hekimlikteki temel uygulamaları belirtilmektedir. Bilgi ve iletişim teknolojileri, koruyucu hekimlik hizmetlerinin niteliğini, etkinliğini ve verimliliğini büyük ölçüde arttırabilmekte, bu hizmetleri, standardlaştırılmış, ölçülebilir ve karşılaştırılabilir biçimde vermeyi sağlayabilmektedirler. İleri bilgisayar ve telekomünikasyon teknolojilerinin koruyucu hekimlikte kullanımı yaklaşık 40 yıldan beri araştırılmaktadır. Bu araştırmaların sonuçları, sağlık hizmetlerini hızlandırmak ve kalitesini yükseltmek, araştırma yapmak ve toplum sağlığını yakından izleyebilmek için bilişim teknolojisinden yararlanmanın gerekliliğini göstermiştir. Bilgisayar destekli koruyucu hekimlik, bilişim teknolojilerinin kullanımı ile sağlık hizmetlerinin uzaktan verilmesi olarak bilinen teletıp uygulamalarını kapsamaktadır. Koruyucu hekimlik uygulamalarında zamanın önemli rol oynamasından dolayı verilerin depolanması, hastalık belirtilerinin değerlendirilmesi ve tıbbi karar verilmesinde yapay zeka uygulamalarının önemli yeri vardır. Anahtar Kelimeler: Koruyucu hekimlik, Bilişim teknolojileri, Sağlık hizmetleri, Tıbbi karar verme, Teletıp ABSTRACT COMPUTER APPLICATIONS IN PREVENTIVE MEDICINE In this study, fundamental applications of informatics and communication technologies in preventive medicine are outlined. Informatics and communication technologies can increase the quality, effectiveness and efficiency of preventive medicine services and can provide to present these services in the standardized, measurable and comparable form. The usage of advanced computer and telecommunication technologies in preventive medicine has been researched for approximately 40 years. The results of these researches have demonstrated the necessity of the use of informatics technology for speeding up health care, increasing quality of health care, researching and observing health of community. Computeraided preventive medicine includes presenting health care to remote areas with the use of informatics technology which is known as telemedicine applications. Since time has an important role in preventive medicine applications, artificial intelligence applications are important for data storage, evaluation of disease symptoms and medical decision making. Key Words: Preventive medicine, Informatics technology, Health care, Medical decision making, Telemedicine 239

2 3 RD INTERNATIONAL ADVANCED TECHNOLOGIES SYMPOSIUM, AUGUST 18-20, 2003, ANKARA 1. GİRİŞ Günümüzde hepimizin izlediği ve içinde yaşadığı sosyal, ekonomik, bilimsel ve teknolojik gelişmeler, tüm insanlığı, giderek artan bir hızla küresel bir bilgi toplumu olmaya doğru götürmektedir. Büyük bir hızla artan tıp bilgisi ve buna paralel olarak çoğalan ve gelişen ölçü ve görüntüleme yöntemleri, giderek otomatikleşen tıbbi test, analiz ve görüntüleme cihazları, bireyler ve hastalar için toplanılan tıbbi verileri de büyük bir hızla arttırmaktadır. Sağlıklı bir yaşam sürmek ve gerektiğinde hızlı ve etkin bir tedavi görmek, artık tüm bireylerin en doğal beklentisi olmaktadır. Ayrıca, en iyi sağlık hizmetinin, yaşanılan yere en yakın ve en çabuk olarak verilmesi, sağlıkhastalık-tedavi bilgilerine kişilerin de kolaylıkla ulaşabilmesi gerekmektedir. Bireylerin giderek daha bilgili, yüksek beklentili ve hareketli olduğu, kurumların ise giderek uzmanlaştığı bir ortamda, çeşitli basamaklardaki bakım hizmetlerinin entegre ve sürekli bir hizmetler bütünü olarak alınabilmesi de günümüz toplumlarının öncelikli talepleri arasındadır. Bilginin ve teknolojinin en yoğun kullanıldığı alanların başında sağlık bilimleri ve tıp sektörü gelmektedir. Sağlık bilgi sistemleri konusunda, dünya: - Standardlarla uyumlu, entegre, modüler ve bileşenlerden oluşan, - Kurum değil, hasta bazlı, internet tabanlı, iş akışını, kurum içi ve dışı elektronik iletişimi, sayısal kimlik belirleme yöntemlerini destekleyen, - Sağlık bilgilerinin güvenliğini ve kişisel gizliliğini sağlayan, verileri yaşam boyu saklayan, - Kalite kriterlerinin ölçümünü, teletıp uygulamalarına ve tıbbi kararlara desteği, e- sağlığa geçişi sağlayan bilgi sistemlerine yönelmektedir. Koruyucu hekimlikte, hastalara daha etkin ve nitelikli bakım sağlamanın, tüm bireyleri de daha sağlıklı kılmanın ön şartı, doğru sağlık bilgisinin gereken yerde ve gereken zamanda ulaşılabilir olmasıdır. Koruyucu hekimlik çalışmalarının amacı, bireylerin sağlıklarını en iyi şekilde korumalarını ve geliştirmelerini, hastaların en uygun bakımı, en verimli ve en ekonomik biçimde almalarını destekleyecek tüm sağlık bilgilerini oluşturmak, işlemek ve iletmektir. Koruyucu hekimlik çalışmaları, aynı zamanda, hastaların ve tüm bireylerin kendi bakım ve tedavileri konularında gerekli kararları alabilecek ve sağlık hizmetlerinin yapısını da etkileyebilecek bilgilerle donatılmasını da kapsamaktadır [1-3]. 2. ELEKTRONİK SAĞLIK KAYITLARI Son yıllarda sağlık bakım hizmetlerinin sunumunda yeni modeller geliştirilmekte, kurumlar yeniden yapılandırılmakta ve sağlık bakım hizmetlerinin verilme biçimi ile klinik süreçler yeniden biçimlendirilmektedir. Tüm bu gelişmeler, sağlık bakım hizmetlerinin enformasyonunun giderek daha yoğun olarak kullanıldığı bir alan olmasına yol açmıştır. Sağlık hizmetlerindeki bilişim Şekil 1 deki gibi modellenebilmektedir. Günümüzde hastayı odak alan, klinik ve idari verilerin entegre bir biçimde kullanılabildiği elektronik sağlık kaydı sistemleri bütün sağlık enformasyon sistemlerinin çekirdeği haline gelmektedir. Sağlık bilgilerini etkin ve verimli olarak kullanabilmek amacıyla bilgi ve iletişim teknolojilerinin imkanlarından yararlanmak için yoğun bir çalışma yapılmaktadır. Kişilerin sağlık bilgilerinin, belirli bir doktor veya sağlık kuruluşuna bağlı olmaksızın yaşamları boyu saklanması, 240

3 iletilmesi, bütünleştirilerek işlenmesi için sağlık hizmeti alan her kişiye tek bir tanımlayıcı verilmelidir. Ulusal sağlık tanımlayıcısı, bir ülkede sağlık hizmeti alan tüm bireylere verilen ve yaşam boyu değişmeyen, sağlık referans numarası olarak adlandırılan tanımlayıcıdır. Klinik Karar Verme Veri Toplama Klinik Kayıtlar Klinik Ölçümler Hasta Kayıtları ve Uygulama Yönetimi Reçete yazımı ve Bilgisayar Kullanımı Hasta Eğitimi Web, Veri tabanları ve Kaynaklar Sağlık Hizmetlerinde Bilişim Ağlar ve İletişim Şekil 1. Sağlık hizmetlerindeki bilişim modellemesi Güvenilir ve merkezi biçimde yönetilen sağlık referans numarası sayesinde: - Sağlık hizmetlerinin, bakım ve tedavinin sürekliliği, - Koruyucu hekimlik ve hasta takip hizmetlerinin verimliliği, - Ödemelerin hızlandırılması, - Sağlık kayıtlarının ve hasta dosyalarının bütünleştirilmesi, - Sağlık verilerinin bütünleştirilmesi ve işlenmesi, sağlanabilir. Elektronik hasta kayıt sistemleri hasta verilerine: - zamana yönelik, - kaynağa yönelik ve - probleme yönelik olarak ulaşılmasını destekler. Sağlık hizmeti verilebilmesi için toplanması ve işlenmesi gereken veri tipleri çok büyük bir çeşitlilik göstermektedir. Bir elektronik hasta kaydı sistemi niteliksel/niceliksel, dalga şekilleri/görüntüler, nümerik değerler/tanımlayıcı sözcükler gibi çok farklı özelliklerde veriyi toplayabilmeli ve işleyebilmelidir. Böyle bir sistemin konfigürasyonu da kurumların karmaşıklığına ve gelişen teknolojiyi takip etme düzeylerine göre de değişebilmektedir [1-4]. 241

4 3 RD INTERNATIONAL ADVANCED TECHNOLOGIES SYMPOSIUM, AUGUST 18-20, 2003, ANKARA 3. SAĞLIK HİZMETLERİNDE KALİTE VE BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ Herkes için bilgisayara dayalı, gerek duyulduğunda kolaylıkla ulaşılabilecek ve bakımın devamlılığının sağlanması için ilişkilendirilebilecek bir yaşam boyu sağlık kayıt modelinin geliştirilmesindeki en önemli engellerden biri uluslararası alanda giderek yaygın bir biçimde kullanılan sağlık bakım enformasyon standardlarının oluşturulmasıdır. Bilişim teknolojileri aşağıda belirtilen konularda kalite çalışmaları için gerekli altyapıyı oluşturmaktadır. - Hasta problemlerini ve hasta özelliklerini, hastalara yapılan girişimleri, hasta çıktılarını ve eldeki kaynakları tanımlayan ortak bir sözlük oluşturulması. - Kalite yönetimi için gereken verilerin (hastayla ilgili olarak sağlık personeli tarafından girilen bilgiler, hasta monitörlerinden gelen veriler, laboratuvar cihazlarından toplanan veriler ve görüntüleme ünitelerinden toplanan veriler) toplandığı ve bilgiye dönüştürülerek yönetime sunulduğu bilgi yönetimi ortamının oluşturulması. - Hasta problemleri, hasta özellikleri ve hastalara uygulanan girişimler, hasta çıktıları ve eldeki kaynakların yoğunluğu arasındaki ilişkiyi incelemek için bilgisayar destekli metodların geliştirilmesi. - Farklı bilgilere erişme ve kıyaslama amacıyla uluslararası veri tabanlarına ulaşımın sağlanması. - Tıbbi verileri standardize etmeye yarayan algoritmalar ile tıbbi veriler arasındaki değişkenliğin izlenmesi ve istatistiksel analiz bilişim ortamında yapılabilir [1-4]. 4. SAĞLIK BİLGİ AĞI Sağlık bilgi ağının hedefi, gereken tüm sağlık hizmetlerini, en uygun, hızlı ve ekonomik biçimde ülkenin her noktasında sürekliliği sağlayarak verebilmektir. Tıp bilişimi bilgi işleme ve iletme araçlarını, bilgisayarların ve sağlık bilgi uygulamalarının, sağlık bilgisini iletmeleri ve paylaşmaları amacıyla kullanmamızı sağlar. Sağlık bilgi altyapısının taşıdığı bilgiler heterojen bir yapıdadır. Tipik bilgi kaynakları: klinik, tanı, biyokimya, idari bilgi sistemleri, tıbbi bilgi bankaları olabilir. Sağlık bilgi altyapısı, sağlık bilgi kaynaklarının entegrasyonunu kolaylaştıracak servisleri de sağlamalıdır. Bu durumda, sağlık bilgi altyapısının geliştirilmesi: - Heterojen - Açık - Dağıtık - Gelişen - Çok noktadan erişilebilir - Çoklu ortamı destekleyen - Kablosuz iletişimi destekleyen bir bilgi mimarisi tasarımı gerektirmektedir. Sağlık bilimleri ve tıp sektörü ile ilgili olarak internette geniş bilgilere ulaşılabilmektedir. İnternet üzerinde gerçekleştirilen web ara yüzlü bir yazılım aşağıdaki unsurları içermelidir: Hasta kayıtları; - Tedavi sırasında/sonrasında izleme. Profesyonellere yönelik; 242

5 - Telekonsültasyon hizmetleri: Sağlık ocaklarından başlayarak, hastaneler, bölge hastaneleri ve üniversitelere uzanan vaka danışma/tartışma zinciri, - Sektörel haberler (Bilimsel etkinlikler: kongre, sempozyum, kurslara ait haberler), - Eğitim (Ayın vakası/sık görülen problemler üzerinde makaleler, bilimsel etkinliklere ait içerikler), - Aktüel/Magazin haberleri, - E-posta. Hastalara yönelik; - Genel sağlık bilgileri, - Sıkça sorulan sorular, - Tedavi sırasında ve sonrasında hekim ve sağlık kuruluşuyla haberleşme ve izleme [1-4]. 5. TELETIP Teletıp sağlık hizmetlerini uzaktan verme amacı için kullanılır. Teletıp, sağlığın küresel olarak daha iyileşmesini, hastalıkla savaşımı, sağlık hizmetine katkıda bulunmayı, öte yandan eğitim, yönetim, sağlıkla ilgili araştırma yapmayı amaçlayan, bilişim ve iletişim teknolojilerini kullanarak uzaktan işlem yapma özelliğini içeren sağlıkla ilgili etkinlikler, hizmetler ve sistemlerdir. Buna göre teletıp şu özellikleri içerir; - Tıp ve sağlıkla ilgili öğeler bulunmaktadır, - Bilişim ve iletişim teknolojilerini kullanır, - Hizmet, eğitim veya yönetimi daha nitelikli ve/veya ekonomik olarak gerçekleştirme amacını taşır, - İşleme katılan kişi veya sistemlerden en az ikisi farklı yerlerdedir. Teletıp, telekomünikasyon, tıp ve bilişim alanlarındaki çalışmaların birleşiminden oluşmaktadır (Şekil 2). Bilişim ve iletişim teknolojilerinin gelişmesi ve ucuzlaması ile birlikte teletıbbın uygulama alanı da giderek genişlemekte ve birbirinden farklı teknoloji ve disiplinleri kapsar hale gelmektedir. Tıp ve Sağlık Hizmetleri Telekomünikasyon Teletıp Bilişim Şekil 2. Teletıp ve ilgili alanlar 243

6 3 RD INTERNATIONAL ADVANCED TECHNOLOGIES SYMPOSIUM, AUGUST 18-20, 2003, ANKARA Teletıbbın kullanıcılarına pek çok yararı vardır. Bu yararlardan bazıları aşağıda belirtilmektedir: - Bilgiye istendiği anda hemen ulaşmak: Bu sayede belirli bir hasta veya konuda doğru, hızlı ve etkili karar verilebilir. - Verimlilik: Tıbbın her alanında, verimlilik temel hedeftir. Teletıp ile hasta ve doktorlar için ulaşım zamanı azalacağı gibi doktor için araştırma zamanı, tıbbi kayıtlarda kağıt kullanımı, iyileşme zamanının kısalması, gereksiz ilaç kullanımının azalması, hasta ve hastane masraflarının azaltılmasıyla tasarruf sağlanabilir. - Doğruluk: Tanının doğru konup konmaması tıbbın en önemli olgusudur. Bir hastayı teletıp ile danışmak, yeni gelişmeleri takip etmek doğruluk açısından önemlidir. - Kendi-kendine yardım: Hastalar için özel hazırlanmış siteler sayesinde hastalığı hakkında daha fazla bilgi edinerek ne zaman doktora başvurması gerektiğine karar verebilir. Hastalığın takibinde özellikle dikkat etmesi gereken durumlar hakkında sorularına cevap bulabilir. - Bazı hastanelerde bulunmayan uzmanlık dallarında hastalara kilometrelerce uzaktan sanki orada çalışıyormuş gibi hizmet götürülebilir. Örneğin tanısı konmuş bir kanser hastasına kemoterapi ve radyoterapi gerekliliği belirlenebilir [5,6] Dünyada Teletıbbın Uygulama Alanları a) Tanı: Tanıda zorlanıldığı durumlarda, veya özel uzmanlık isteyen tetkiklerin değerlendirilmesi için bu konuda uzmanlığı olan merkez veya kişiye hastanın ve hastaya ait tetkik malzemesinin gönderilmesi yerine hastaya ait bilgi ve yapılan tetkiklerin bilişim ve iletişim araçları yardımıyla gönderilmesi şeklinde uygulanır. Bu şekilde hastaya ait dosya bilgileri, hasta ve lezyonuna ait fotoğraflar (teledermatoloji), radyoloji (teleradyoloji) ve nükleer tıp görüntüleri (telenükleer tıp), EKG, kalp sesleri (telekardiyoloji), EEG (telenöroloji), mikroskobik görüntüler (telepatoloji), endoskopik görüntüler gibi tanıya yardımcı olabilecek tıbbi veriler bir diğer merkeze gönderilir. b) Tedavi: Uzman bir kişi veya merkezin yardımıyla tedavinin düzenlenmesi, hasta veya birincil hekimine önerilerde bulunulması mümkündür (telekonsültasyon). Ruh sağlığının tedavisinde de kullanılmaktadır (telepsikiyatri). Uzaktan robot cerrahlar aracılığıyla ameliyat yapılması yönünde çalışmalar hızla ilerlemektedir (telecerrahi). Şekil 3 te dünyada telekonsültasyonların branşlara göre dağılımı gösterilmektedir. c) Eğitim: Eğitimde teletıbbın kullanımı internet teknolojisindeki gelişmeye paralel olarak hızla ilerlemektedir. Uzak bir mesafede bulunan sağlık çalışanının yerinden ayrılmaksızın eğitim ihtiyacını karşılayabilmesi özellikle web tabanlı çözümleri gündeme getirmiştir. Eğitimde teletıp kullanımı için konuda uzman kişilerin uzakta olduğu durumlar, ilgi alanına giren hastalar veya tıbbi araçlar veya tıbbi bilgilerin uzakta olduğu durumlar, konu ile ilgili kişilerin birbiriyle iletişim ihtiyacı içinde olduğu durumlar sayılabilir. Daha değişik bir bakış açısından, teletıp her iki taraf için bir sürekli eğitim aracıdır. Bu eğitim yalnızca doktor-doktor arasında değil, aynı zamanda doktor-hasta arasında da olmaktadır [7]. Sağlık eğitiminde telekonferans, sürekli tıp eğitimi programları gibi uygulamalar, hastalara ait klinik bilgi, radyolojik görüntü gibi bilgileri içeren veri tabanlarının oluşturulması için teletıp teknolojileri kullanıldığı gibi, sanal hastane uygulamaları ve tıbbi bilgileri içeren veri tabanları da teletıp uygulama alanlarına girmektedir. 244

7 Diğer Ruh Sağlığı Ortopedi Dermatoloji Dahiliye Kardiyoloji Şekil 3. Dünyada telekonsültasyonların branşlara göre dağılımı d) Yönetim: Tıp ve sağlıkla ilgili veriler merkezi birimlerdeki yöneticilerin ulaşabileceği şekle getirilir. Bu bilgilerin değerlendirilmesi kalite kontrol ve karar alma mekanizmaları için destek olacaktır. e) Araştırma: İncelenen olay az rastlanan bir olaysa veya geniş kapsamlı bir araştırma yapılmak isteniyorsa teletıp teknolojileri birden fazla merkezdeki kaynakları kullanmayı sağlayacak araçlar sunar. f) Tıbbi takip ve tedavi kontrolü: Uygulanan tedavinin yakın takip edilmesi gerektiği durumlarda hastayı hastaneden uzak tutarak tedavi maliyetlerinde azalmaya neden olmaktadır. En önemli uygulama alanlarından biri bazı hastalıklarda (diyabet, astım gibi) hastanın evden takip edilme (monitorizasyon) olanaklarını sunmasıdır. g) Doğal felaket ve büyük kazalarda hastaların değerlendirilmesi: Doğal felaketlerin ve büyük kazaların yaşandığı durumda iletişim araçlarının kullanılması ile hastaların değerlendirilmesi ve durumun incelenmesi ile o bölgede yaşayanların bilgilendirilmesini kapsamaktadır. h) Koruyucu hekimlik, toplum sağlığı: Bu amaçla özellikle internette veri tabanları oluşturularak gerek doktor gerekse toplumu bilgilendirmek mümkün olabilmektedir [2,5,6] Teletıp için Gereken Teknik Altyapı, Yazılım ve İnsan Kaynakları Donanım: Günümüzde teletıp sisteminin kurulması için gerekli olan maliyet, geçmişteki maliyet ile karşılaştırıldığında günümüzdeki maliyetin daha düşük olduğu görülmektedir. Sağlık kurumlarına cihaz alımında, teletıp uygulamaları ile uyumlu seçenekler gözden geçirilmeli, yakın gelecekte bunlara gereksinim duyulacağı unutulmamalıdır. Bilgisayar ile ilişkili olarak kullanılabilen bazı birimler şunlardır: - Oda tipi video sistemi: Temelde video konferans için kullanılan sistemlere benzer. Sabit bir yere kurulması gerekir. 245

8 3 RD INTERNATIONAL ADVANCED TECHNOLOGIES SYMPOSIUM, AUGUST 18-20, 2003, ANKARA - Teletıp video sistemi: Sistem hareketlidir. Kamera taşınabilir niteliktedir. Hastane koşullarına uygun üretilmiş, dayanıklı, sterilize edilebilir malzemeden yapılmıştır. Standard video sistemine göre daha pahalıdır. - Videofon: Basit bir kamera ve ses alma cihazından oluşur. - Dizüstü video kamera seti: Dizüstü bir bilgisayarla uyumlu, telsiz iletişime izin veren, hafif, arazi koşullarına uygun bir sistemdir. Doğal felaket ve savaş durumlarında son derece kullanışlıdır. - Diğerleri: Tarayıcı, röntgen grafisi tarayıcı, mikrofon, monitorizasyon arabirimleri, sayısal stetoskop, EKG, EEG, videolaringoskop, tansiyon ölçme cihazı, spirometre, beden derecesi, kan gazları ölçme cihazı, idrar analiz cihazı, glükometre, her türlü endoskop, ultrasonografi, video mikroskop, teleoftalmoskop, teledermatoskop, dental kamera gibi. Bu cihazların ortak özelliği sayısal ortama bilgi aktarabilmeleridir. İletişim altyapısı: Veri iletişiminin çeşitliliğinin arttığı günümüzde, hangi bağlantının ne için kullanılacağı ve verimli olacağı gün geçtikçe karmaşıklaşmaktadır. Bir çok yeni bağlantı teknolojisinin gelişmesi ve eskilerinde daha etkin hale getirilmesi ile noktadan-noktaya veya noktadan-internete bağlantılarda bir çok alternatif sunulmaktadır. Kullanıcı olarak hangi durumda hangi bağlantının verimli, ucuz ve hızlı olacağı bağlantı teknolojileri ve kavramlarının iyi bilinmesi ile mümkün olmaktadır. Yazılım: Gereksinim duyulan yazılım amaçlara göre değişmektedir. Sıradan bir işletim sistemi, bir resim işleme programı ve bir e-posta programı yeterli olabileceği gibi oldukça pahalı veya özel amaca yönelik yazılımlar gerekebilir. Yazılım için en önemli faktör üretici firmanın desteğidir. Üniversitelerin ve büyük sağlık kurumlarının kendi yazılım üretme imkanları vardır. İnsan kaynakları: Teletıp, geçtiğimiz yıllarda hızlı bir gelişme göstermiştir ve bu hız artarak süreceğe benzemektedir. Yakın gelecekte teletıp uygulamalarının günlük tıp uygulamaları içinde yer alması kuvvetli bir olasılıktır. Bundan dolayı başta hekimler olmak üzere tüm sağlık personeli teletıbbın gerekliliği, kullanım alanları, getirdiği imkanlar, riskleri ve sınırları yönünden ve temel teletıp uygulamalarını yürütebilecek duruma getirilmelidir. Bunun bir yolu, kişilere istenilen bilginin kaynaklarına bilişim teknolojileri ve internet kullanarak ulaşmanın yöntemlerini göstermektir. Bilişim ve teknoloji alanındaki hızlı gelişmeler nedeni ile teletıp ile ilgili bilgiler kısa sürede eskimektedir. Bundan dolayı sürekli teletıp eğitimi anlamında etkinlikler düzenlenmelidir [5,6]. 6. GİZLİLİK, VERİ GÜVENLİĞİ, DOĞRULAMA Bilgisayara dayalı hasta kayıt sistemleri, sağlık bakım enformasyon ağları ve teletıp uygulamalarının gelişmesi için iyi tanımlanmış gizlilik, veri güvenliği ve doğrulama mekanizmaları gerekli olmuştur. Elektronik ortamda bilgiler çok daha geniş bir kitlenin erişebileceği bir ortamdadır ve dolayısıyla gizlilik, veri güvenliği ve doğrulama elektronik hasta kayıtları kavramı ile birlikte daha da önemli hale gelmiştir. Gizlilik, veri güvenliği ve doğrulama mekanizmaları, sağlık bilgi altyapısının mükemmel olarak ve aksamadan sağlaması gereken en önemli özelliği olmalıdır. Elektronik ortamda girilen, işleme tabi tutulan, depolanan, paylaşılan, transfer edilen verinin güvenliği için aşağıda belirtilen özellikleri temin eden çözüm üretilmelidir: - Muhafaza etmek, hasar ve kayba karşı korumak, - Sahipliliğini, aitliğini saptamak, 246

9 - Doğru kişilerin erişimine açmak, - Yetkisizlerin erişmesine engel olmak ve gizlemek. İnternet üzerine bırakılan bilgilerin güvenliği her zaman tehdit altındadır. Bu amaçla kullanıcının doğrulanması sırasında maksimum önlem alınmalıdır. Dünyada telekomünikasyon altyapısı gelişmiş olan bir çok ülkede internet, sağlık verilerinin taşınmasında kullanılmaktadır. İnternet gibi güvensiz ağlar üzerinde şifrelemeçözümleme yöntemleri ile güvenli iletişim alanları oluşturulmaktadır. Bunun için sistem kullanıcılarına verilecek kodla birlikte parola kullanılmalı ve kullanıcıları, bu parolaları düzenli aralıklarla değiştirmeye zorlamalıdır. Bunlar dışında, her kullanıcının bağlantı yapması muhtemel tanıtıcı (IP) adresleri kullanıcının kaydında bulunmalı ve sistem bu adresler dışından gelen sisteme giriş isteklerini geçerli kullanıcı kodu/parolası kombinasyonuna sahip olsa bile kabul etmemelidir [5,6,8]. 7. TIBBİ KARAR DESTEK SİSTEMİ Tıbbi karar verme çok yönlü bir işlemdir ve amaç doğru teşhis yapılmasıdır. Bu amaca ulaşmak için uygun verinin bulunması, verinin özelliklerinin çıkarılması ve yeni verinin analizinin yapılması gerekmektedir. Hekimler, karar verme işleminde çeşitli istatistiksel teknikler ile veriyi işlemektedirler. Verinin karmaşıklığı ve boyutunun artması durumunda veri analizi için bilgisayarların kullanımı gerekli olmaktadır. İstatistiksel analizlerin bilgisayar ile yapılmasının yanı sıra bilgisayar destekli veri sınıflama yapay sinir ağları (YSA) uygulamaları arasında yer almaktadır. Son zamanlardaki gelişmeler incelendiğinde, tıpta bilgisayar destekli karar verme uygulamalarına yönelik çalışmalarda artış olduğu görülmektedir. Hastalık teşhisleri, veri sınıflama işlemi olarak incelenebilmektedir. Girişlerin belirsiz olması ve değişkenlik göstermesi durumunda YSA lar veri sınıflamada başarılı olmaktadırlar [9-11]. Bu çalışmada, geri yayılım YSA modeli ile oftalmik atardamar Doppler işaretlerinin sınıflandırılması ve böylece oftalmik atardamar daralmasının tespiti, örnek uygulama olarak verilmektedir. Oftalmik atardamar göze ve göz küresinin bulunduğu göz çukuruna kan sağlar. Oftalmik atardamarın boyutlarındaki ve kan akış hızındaki değişiklikler ve oftalmik atardamarın geçirgenliğindeki, oftalmik atardamarda bulunan sıvıların sızıntısındaki, oftalmik atardamarın direncindeki artışlar çeşitli göz hastalıklarının belirtilerindendir. Bu belirtilere dayanarak erken teşhis yapılması göz hastalıklarını engellemek açısından önemlidir. Gerçekleştirilen sınıflama dört işlemden oluşmaktadır: (i) oftalmik atardamar Doppler işaretlerinin elde edilmesi, (ii) spektral analiz (ağ girişlerinin belirlenmesi), (iii) geri yayılım eğitim algoritmasının kullanıldığı çok katmanlı perseptron sinir ağı ile sınıflama, (iv) sınıflama sonuçları (sağlıklı oftalmik atardamar, oftalmik atardamarda daralma). Ağın eğitim ve test performansının analizi yapılarak sınıflama başarısı tespit edilmiştir. Sınıflamanın performansı aşağıda verilen istatistiksel parametreler kullanılarak hesaplanmıştır: Duyarlılık: doğru sınıflandırılmış daralma olan kişi sayısı / toplam daralma olan kişi sayısı Belirlilik: doğru sınıflandırılmış sağlıklı kişi sayısı / toplam sağlıklı kişi sayısı Doğruluk: doğru sınıflandırılmış kişi sayısı / toplam kişi sayısı 247

10 3 RD INTERNATIONAL ADVANCED TECHNOLOGIES SYMPOSIUM, AUGUST 18-20, 2003, ANKARA Bu istatistiksel parametrelerin değerleri Tablo 1 de verilmiştir. Geri yayılım algoritması ile eğitilen çok katmanlı perseptron sinir ağının oftalmik atardamar Doppler işaretlerinin sınıflandırılmasında başarılı olduğu görülmüştür [11]. Tablo 1. İstatistiksel sonuçlar İstatistiksel parametre Değeri Duyarlılık %88,89 Belirlilik %90,63 Doğruluk %90,00 Burada verilen örnek uygulamadaki YSA modeli ve ağ girişlerinin belirlenmesindeki spektral analiz bilgisayar ortamında geliştirilen algoritmalar ile gerçekleştirilmiştir. Bu uygulama örneği ve literatürde yapılmış olan diğer çalışmalara dayanarak tıpta YSA uygulamaları gibi bilgisayar destekli karar verme sistemlerinin başarılı olduğu belirtilebilir [9-11]. 8. SONUÇ Modern bilgi ve iletişim teknolojileri, sağlık hizmetlerinin niteliğini, etkinliğini ve verimliliğini büyük ölçüde arttırabilmekte, bu hizmetleri, standardlaştırılmış, ölçülebilir ve karşılaştırılabilir biçimde vermeyi sağlayabilmektedirler. Tıp bilişimi ve teletıp uygulamalarına bağlı olarak uzman kişilere ve bilgi sistemlerine danışma olanakları artacağı için hekimler bilgiye ulaşma, verileri değerlendirme, karar verme konularında daha iyi eğitilebilecektir. Hastalar için tıp bilişimi ve teletıp teknolojileri aracılığı ile kendilerinin doğrudan iletişim kurabileceği merkezler açılması ve hastanın seçeneklerinin artması ve kimi zaman fiziksel koşullar nedeni ile tıbbi yardım alamayacağı bölgelerde yardım alabilmesi mümkün olacak ve bu tip merkezlerin hizmetleri daha ucuz olacaktır. Ayrıca, tıbbi karar destek sistemi için geliştirilen algoritmalar, tıbbi veriler arasındaki değişkenliğin izlenmesi ve istatistiksel analiz bilişim ortamında yapılabilecektir. Tıp bilişimi ve teletıp uygulamaları ilerleyen teknolojiye paralel olarak hızlı bir gelişme göstermektedir. Tıp bilişiminin ve teletıp uygulamalarının sağlık sistemini kökünden etkilemesi kaçınılmazdır. KAYNAKLAR 1. Lovis, C., Baud, R.H., Scherrer, J.R., Internet integrated in the daily medical practice within an electronic patient record, Comput Biol Med, 28, , Fotheringham, M.J., Owies, D., Leslie, E., Owen, N., Interactive health communication in preventive medicine: Internet-based strategies in teaching and research, Am J Prev Med, 19(2), , Bliven, B.D., Kaufman, S.E., Spertus, J.A., Electronic collection of health-related quality of life data: Validity, time benefits, and patient preference, Qual Life Res, 10, 15-22, Pombortsis, A.S., Communication technologies in health care environments, Int J Med Inform, 52, 61-70, Güler, N.F., Übeyli, E.D., Theory and applications of telemedicine, J Med Syst, 26(3), ,

11 6. Holle, R., Zahlmann, G., Evaluation of telemedical services, IEEE T Inf Technol B, 3(2), 84-91, Scott, D., Purves, I.N., Triadic relationship between doctor, computer and patient, Interact Comput, 8(4), , O Brien, D.G., Yasnoff, W.A., Privacy, confidentiality, and security in information systems of state health agencies, Am J Prev Med, 16(4), , Kordylewski, H., Graupe, D., Liu, K., A novel large-memory neural network as an aid in medical diagnosis applications, IEEE T Inf Technol B, 5(3), , Lisboa, P.J.G., A review of evidence of health benefit from artificial neural networks in medical intervention, Neural Networks, 15, 11-39, Güler, İ., Übeyli, E.D., Detection of ophthalmic artery stenosis by least-mean squares backpropagation neural network, Comput Biol Med, 33(4), ,