T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

Transkript

1 T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ KONYA ĠLĠNDE BULUNAN BAZI KENT PARKLARININ KULLANICI TERCĠHLERĠ AÇISINDAN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ Burhan ÖZDEMĠR YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Mayıs-2013 KONYA Her Hakkı Saklıdır

2

3 TEZ BĠLDĠRĠMĠ Bu tezdeki bütün bilgilerin etik davranıģ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edildiğini ve tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıģmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm. DECLARATION PAGE I hereby declare that all information in this document has been obtained and presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare that, as required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all material and results that are not original to this work. Burhan ÖZDEMĠR Tarih:

4 ÖZET YÜKSEK LĠSANS KONYA ĠLĠNDE BULUNAN BAZI KENT PARKLARININ KULLANICI TERCĠHLERĠ AÇISINDAN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ Burhan ÖZDEMĠR Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Ahmet Tuğrul POLAT 2013, 81 Sayfa Jüri Prof. Dr. Serpil ÖNDER Yrd. Doç. Dr. Ahmet Tuğrul POLAT Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOPÇU Kentleri yaģanabilir mekânlar haline getirmek ve kentlerin estetiğini artırmada en önemli unsur açık ve yeģil alanlardır. Kent parkları, aktif kullanımları nedeniyle kent toplumuna en fazla faydayı sağlayan kentsel açık yeģil alan sisteminin en önemli öğesini oluģturmaktadır. Park kullanıcılarının tercihleri değerlendirilerek ortaya çıkarılması ve bu tercihleri oluģturan parametrelerin açıklanmasını amaçlayan bilimsel araģtırmalar aynı zamanda yaģanabilir kentlerin oluģturulmasında ve kent estetik değerinin arttırılmasına da önemli katkılar sağlayacaktır. Bu araģtırmada, Konya ilinde yer alan üç kent parkı (Alaeddin Tepesi Parkı, Kozağaç Piknik Alanı, Kültür Park) çalıģma materyali olarak belirlenmiģ ve bu kent parklarında kullanıcılar üzerine anket uygulaması yapılmıģtır. Kent parkı kullanıcılarının belirlenen kent parkı parametrelerine (manzara güzelliği, bitkisel yoğunluk, bakım çalıģması, güvenlik) yönelik tercihlerini belirlemek üzere, kullanıcılara yöneltilen anket verileri Analitik HiyerarĢi Süreci yöntemine göre karģılaģtırma matrisine (1, 3, 5, 7, 9) dayalı olarak değerlendirilmiģtir. Anket verileri üzerine Analitik HiyerarĢi Süreci, Ki-Kare ve Spearman korelasyon istatistik analizleri uygulanmıģtır. AraĢtırma sonuçlarına göre, manzara güzelliği ve bitkisel yoğunluk parametreleri açısından Alaeddin Tepesi Parkı, Kozağaç Piknik Alanı ve Kültür Park azalan sıraya göre kullanıcılar tarafından tercih edilmiģtir. Ayrıca kullanıcıların demografik özellikleri ile kent parklarına yönelik parametrelerin genel tercih oranları ve demografik özellikleri ile her bir parkın tercih edilme oranları arasındaki iliģkiler açısından önemli farklılıklarda bulunmuģtur. ÇalıĢmadan elde edilen bulgular aracılığı ile mevcut kent parklarının revizyonları ile kent parkı planlama, tasarım ve yönetim çalıģmalarına yönelik fayda sağlayacak öneriler getirilmiģtir. Anahtar Kelimeler: Analitik HiyerarĢi Süreci, Kent Parkı, Kentsel Açık ve YeĢil Alan, Kullanıcı Tercihleri, Konya iv

5 ABSTRACT MASTER THESIS THE EVALUATION OF USER PREFERENCES THAT SOME URBAN PARKS IN KONYA Burhan ÖZDEMĠR THE GRADUATE SCHOOL OF NATURAL AND APPLIED SCIENCE OF SELCUK UNIVERSITY DEPARTMENT OF LANDSCAPE ARCHITECTURE Advisor: Asst. Prof. Dr. Ahmet Tuğrul POLAT 2013, 81 Pages Jury Prof. Dr. Serpil ÖNDER Asst. Prof. Dr. Ahmet Tuğrul POLAT Asst. Prof. Dr. Mehmet TOPÇU The most important element to convert cities into livible spaces and increase the aesthetics of urban are open-green spaces. Urban parks due to be used actively by citizens are the most important factors of open-green spaces system that provides maximum benefit to urban public. Scientific researches aiming to evaluate and clarify park users preferences and parameters that comprise these preferences will also provide vital contributions on creating livible spaces and urban aesthetics. In this research, three urban parks in Konya Province (Alaeddin Hill Park, Kozağaç Picnic Area, Cultural Park) identified and survey conducted on urban park users. To determine urban park users choices for certain parameters (landspace beauty, vegetative density, maintenance, safety) survey data given to users evaluated due to Analytical Hierarchy Process Method based on comparison matrices (1,3,5,7,9). Analytical Hierarchy Process Method, Chi-Square and Spearman Correlation Statistical Analysis were applied on survey data. According to the results of the survey, Alaeddin Hill Park, Kozağaç Picnic Area and Cultural Park were preferred respectively by users from landscape beauty and vegetative density aspects. In addition to that, there found important differences in correlation between demographic characteristic of users and general preferences of parameters for urban parks, with demographic characteristic and preferences of each park. Via the finding of this research, suggestions have been made to provide benefit to reconsideration of existing urban parks and urban park planning, urban design and management studies. Keywords: Analytical Hierarchy Process, Urban Park, Urban Open-Green Space, User Preferences, Konya v

6 ÖNSÖZ Bu araģtırmanın yüksek lisans tezi olarak planlanıp ve yürütülmesinde yardımlarını, bilimsel katkılarını esirgemeyen ve çalıģmalarımda beni yönlendiren danıģman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Ahmet Tuğrul POLAT a, katkı ve desteklerinden dolayı bölüm baģkanı Sayın Prof. Dr. Serpil ÖNDER e, kaynak araģtırmalarımda yardımcı olan Sayın Yrd. Doç. Dr. Sertaç GÜNGÖR e sonsuz teģekkür ederim. Ayrıca manevi desteğini gördüğüm aileme, anket çalıģmalarında yardımcı olan sevgili arkadaģlarım ġehir Plancısı Dürdane KAYA ya, ġehir Plancısı Mustafa Ersin ÖNER e ve ġehir Plancısı Yusuf BAYRAKÇIOĞLU na da teģekkürü bir borç bilirim. Burhan ÖZDEMĠR KONYA-2013 vi

7 ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET... iv ABSTRACT... v ÖNSÖZ... vi ĠÇĠNDEKĠLER... vii 1. GĠRĠġ ÇalıĢmanın Amacı ve Kapsamı Kentsel Açık ve YeĢil Alanlar Kentsel açık alan Kentsel yeģil alan Kentsel açık yeģil alan tipleri Çocuk bahçeleri Mini parklar Özel aktivite alanları ve spor merkezleri Yol kenarı parkları Mahalle parkları Semt parkları Kent parkları Bölge parkları Kent parkları Kent parkı kavramı Kent parklarının tarihsel geliģimi Kent parklarının planlama ve tasarım ilkeleri Kent parklarının iģlevleri Kent parklarının yönetimi KAYNAK ARAġTIRMASI MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem ARAġTIRMA SONUÇLARI VE TARTIġMA Konya Kenti Hakkında Genel Bilgiler Coğrafi konum UlaĢım Ġklim durumu Bitki örtüsü Demografik yapı Ekonomik yapı Kent Parkı Kullanıcılarının Tercihlerine Yönelik Değerlendirmeler Ankete katılan park kullanıcılarının demografik özellikleri vii

8 Cinsiyet YaĢ Öğrenim Meslek Gelir Kent parkına yönelik parametreler açısından her bir parkın tercih edilme oranları Kent parklarına yönelik parametrelerin genel tercih oranları AraĢtırma kapsamında ki her bir parkın genel tercih edilme oranları Kullanıcıların Demografik Özellikleri Ġle Kent Parklarına Yönelik Parametrelerin Genel Tercih Oranları Arasındaki ĠliĢkiler Cinsiyet özelliği ile kent parklarına yönelik parametrelerin genel tercih oranları arasındaki iliģki YaĢ özelliği ile kent parklarına yönelik parametrelerin genel tercih oranları arasındaki iliģki Öğrenim durumu ile kent parklarına yönelik parametrelerin genel tercih oranları arasındaki iliģki Meslek grubu ile kent parklarına yönelik parametrelerin genel tercih oranları arasındaki iliģki Gelir dağılımı ile kent parklarına yönelik parametrelerin genel tercih oranları arasındaki iliģki Kullanıcıların Demografik Özellikleri Ġle Her Bir Parkın Tercih Edilme Oranları Arasındaki ĠliĢkiler Cinsiyet özelliği ile her bir parkın tercih edilme oranları arasındaki iliģki YaĢ özelliği ile her bir parkın tercih edilme oranları arasındaki iliģki Öğrenim durumu ile her bir parkın tercih edilme oranları arasındaki iliģki Meslek grubu ile her bir parkın tercih edilme oranları arasındaki iliģki Gelir dağılımı ile her bir parkın tercih edilme oranları arasındaki iliģki Kent Parklarına Yönelik Parametrelerin Birbirleri Ġle Olan ĠliĢkileri SONUÇLAR VE ÖNERĠLER Sonuçlar Öneriler KAYNAKLAR EKLER ÖZGEÇMĠġ viii

9 1 1. GĠRĠġ Kent nüfusunun hızlı artıģı, sosyal, ekonomik, politik ve kültürel koģullar sonucu günümüz kentlerinde, özellikle kent merkezinde yık ve yap eylemi ile birlikte çok katlı yapıların artması, yeni yerleģim ve sanayi alanlarının yoğun bir Ģekilde eklenmesi, gibi nedenler açık-yeģil alanların yatay ve düģey yönde giderek azalmasına yol açmaktadır (Gül ve Küçük, 2001). Kentlerde nüfusun hızlı artıģı sonucu oluģan çarpık kentleģme aynı zamanda kentsel yaģam kalitesini olumsuz yönde etkilediğinden kentlerin yaģanabilirliğini düģürmektedir. Kentlerde çok katlı ve beton yığını halinde yapılan yapılar arasında yaģayan bireyler, özellikle psikolojik ve fiziksel gibi sorunlarını tedavi etme yönünde olumlu etki yapan açık yeģil alanları kentler içerisinde bulabilmeleri giderek zorlaģmaktadır. Böylelikle kentler içerisinde fiziksel ve sosyal çevre nitelikleri olumsuz yönde etkilendiğinden bireyler arasında ki etkileģim ve iletiģim azalmaktadır. Hızlı kentleģme sonucunda oluģan estetik ve çevresel problemler, planlı kentsel yeģil alanların önemini artırmaktadır. Kent insanının doğaya olan özlemi bu planlı yeģil alanlarla giderilmeye çalıģılırken kentsel yaģamın olumsuz özellikleri de maskelenmektedir (Özdemir, 2009). Yuen (1996) ya göre son yıllarda yeģil alanlar, uluslararası kamuoyunu en çok meģgul eden kavramların baģında yer almaktadır. Ġnsan-çevre etkileģiminin en üst düzeyde olduğu mekânı kent olarak tanımlarsak, burada kurgulanan yaģamın, insanyeģil organizasyonuyla yakından iliģkili olduğu görülebilir. YeĢil alan kavramı, kent içerisindeki yapılaģmıģ alanlarda yer alan açık alan düzenlemelerinden kent çeperlerinde yer alan doğal alanlara kadar farklı ölçek ve iģlevlerdeki açık alanları içermektedir (Ceylan, 2007). Açık alanların önemi ve açık alanlarda gerçekleģen rekreatif faaliyetlerin gün geçtikçe daha fazla tercih edilir olması yeģil sistem planlamalarına verilen önemin derecesini artırmaktadır. Ulusal düzeyde özellikle kentsel alanlarda açık alanların giderek azalmasıyla arazinin korunması bir sorun haline gelmiģtir. Bu durumda yeģil alan sisteminin açık alan kullanım planlamasının bir aracı olarak yeniden tanımlanmasının gereği ortadadır (Demir, 2004). Günümüz modern insanı ve sosyal topluluğu fiziki ve psikolojik sağlığını rekreasyon ihtiyaçları ve aktiviteleri ile gidermeye çalıģmaktadır. Rekreasyon insanların ekonomik sosyal ve kültürel geliģme seviyelerine göre ilgi alanlarına girmekte ve önem

10 2 kazanmaktadır. Bu nedenle, kentlerdeki yeģil alanların miktar, dağılım ve kullanım açısından bir bütün olarak geliģtirme ve uygulama çabaları önem kazanmaktadır (Polat ve Önder, 2004). Sahip oldukları özellikleri ve kısmi kalitelerine görece açık ve yeģil alan kullanımlarının türleri, büyüklükleri, donanımları, fonksiyonları ve hizmet alanları kentsel yaģam kalitesi içerisindeki etkisini ortaya koymaktadır. (Emür ve Onsekiz, 2007). Kentsel yeģil alan sisteminin en önemli unsurlarından biri olan kent parklarının daha fazla fayda sağlayabilmesi için planlama ve tasarım süreçlerine yönelik birçok çalıģma yapılmaktadır. Özellikle ziyaretçilerin algı ve tercihlerini ölçmeye yönelik çalıģmalar önem taģımaktadır. Çünkü parkların planlama ve tasarımlarını yapacak uzmanların mesleki bilgi ve becerilerini, ziyaretçilerden elde edilen veriler tamamlayacaktır. Bu Ģekilde planlanmıģ ve uygulanmıģ kent parklarının kullanıcılara ve çevreye yönelik daha etkin hizmetleri ve fonksiyonları olacaktır (Elinç, 2011). Kent parkları, kent içinde yaģayan insanların stresten uzak tek baģlarına ya da toplu halde vakit geçirme olanakları bulabilecekleri, içerisinde birçok rekreatif fonksiyonları, dinlenme ile eğlenme mekanları bulunduran, kentler ve kentliler için vazgeçilmez olan ve kentlerin yaģanabilirliğinde önemli bir kriter haline gelmiģ kentsel yeģil alan sisteminin en önemli unsurudur. Kent parkları, insanların Ģehir yaģamının stresinden kaçabileceği ve zevk duyabilecekleri sosyal ve çevresel fonksiyonlarıyla hizmet veren değerli kentsel yeģil alanlardır. Bu sebeple, estetik görünüģler sağlamak, gürültüyü azaltmak, havayı temizlemek, mikro klima etkisi ve kirlilik kontrolüne kadar faydalarıyla kent parkının önemi açıkça ortadadır (Lam ve ark. 2005; Wong ve Domroes, 2005). Parklar kentlerin rahat, huzur verici fonksiyonel ve estetik mekânlarıdır. Kent parkları kentlerin doğal ve kültürel özellikleri yönünden en seçkin yerlerinde her yaģ grubu için her türlü aktif ve pasif rekreasyon olanaklarına ve tesislerine sahip olacak Ģekilde planlanmalıdır. Kent parkları korumaya, kullanmaya, sağlığa ve eğitime olanak sağlarken, toplumsal yaģamı da düzenlerler. Bu çalıģmalar, peyzaj mimarlığı mesleği temeli üzerinde, yaratıcı içgüdü ve ekonomik yaklaģımlarla olgunlaģacaktır. Bu çalıģma ile Konya Ġli kent parklarının görsel kalitelerini ve görsel kaliteleri üzerinde etkili olabilecek bazı parametreleri belirlemektir. Elde edilen bulguların kent parklarının planlama, tasarım, yönetim ve yenileme çalıģmalarında kullanılması hedeflenmektedir.

11 ÇalıĢmanın Amacı ve Kapsamı Kent parkları, bireyleri kentin yoğun ve stresli ortamından uzaklaģtırıp çeģitli pasif ve aktif rekreasyon olanaklarının bulunduğu, her yaģ grubunun faydalanabildiği, ölçü olarak minimum 40 hektar olmakla beraber fazla yol kat etmeden ortalama 30 ila 60 dakikalık yürüme mesafesinde ve kentlere yaklaģık 2-4 km mesafede olup toplu taģım araçları ile ulaģımı mümkün olan, içerisinde yürüyüģ ve koģu yolları, gölet veya spor alanları, piknik alanları, spor kompleksleri, amfi tiyatro, seyir kulesi, restoran, oturma grupları, çocuk oyun aletleri bulunan ve bireylerin tek baģına yada grup olarak etkinlikler düzenlenmesine fırsat sağlayan, bitki materyalleri ile bir bütünlük arz eden, eğitici, kaynaģtırıcı özellikleri taģıyan düzenli ve planlı olarak tasarlanmıģ yeģil alanlardır. Bu kapsamda; Konya Ġlinde ki kent parkı kullanıcılarının deneyimleri temelinde, araģtırmaya yönelik seçilen kent parklarının fiziksel özelliklerinin değerlendirilmesi ve bunlardan faydalanma düzeylerinin belirlenmesi amaçlanmıģtır. Kullanıcıların kent parklarının tasarımı ve kent parklarının yönetimi aģamalarındaki tercih dereceleri ölçülerek ortaya konulmaya çalıģılacaktır. Ayrıca, araģtırma kapsamında ki kent parklarının, kullanıcı tercihleri yönünden mevcut durumu da tespit edilmiģtir. Kent parkları, kent içinde yaģayan insanların stresten uzak tek baģlarına ya da toplu halde vakit geçirme olanakları bulabilecekleri, içerisinde birçok rekreatif fonksiyonları, dinlenme ile eğlenme mekanları bulunduran, kentler ve kentliler için vazgeçilmez olan ve kentlerin yaģanabilirliğinde önemli bir kriter haline gelmiģ kentsel yeģil alan sisteminin en önemli unsurudur. Kent parkı kullanıcılarının tercih ölçümü yapılarak kesin bir sonucun elde edileceği bu çalıģma, kent parklarının planlama, tasarım ve yenileme çalıģmalarına ıģık tutacak ve diğer alanlarda yapılacak benzer çalıģmalara da örnek teģkil edecektir Kentsel Açık ve YeĢil Alanlar Kentsel açık alan KeleĢ (1980) e göre açık alan, insanın yaģantısını sürdürdüğü üzerinde yapı bulunan kapalı uzantıların dıģında kalan, ya doğal durumda bırakılmıģ ya da tarımsal ve konut dıģı dinlenme amaçlarına ayrılmıģ kent parçasıdır (Önder, 1997).

12 4 Anonim (2002) ye göre kentsel açık mekânlar, tabanı kısmen ya da tamamen döģeme malzemesi ile kaplı bulunan dolaģım alanları ve dıģ kullanım alanları olarak tanımlanabilir. IĢık, hava, dıģarıda yaģama olanakları ve güzel görünüģ sağlayarak iç mekânların yaģanırlılığını artıran açık ve yarı açık özel oturma alanları, balkon, hayat, avlu, ön- yan ve arka bahçeler, oyun bahçeleri, park v.b. açık alanlar dıģ kullanım alanlarını oluģturmaktadırlar. Yapılar ve kentin çeģitli bölümleri arasındaki ulaģım ve haberleģme iliģkilerini kuran yaya ve taģıt dolaģım alanları sokak, cadde, bulvar, otopark, meydan v.b. kullanımlar ise sirkülasyon (dolaģım) alanları olarak tanımlanabilir. Açık alanların bir bölümünü, yeģil alanlar oluģturur. Genel olarak yeģil alanları, insanlara ruhsal ve fiziksel yönden katkı sağlayan yeģil elemanların ve bu elemanların oluģturduğu yeģil alanların, yapı elemanlarıyla birlikte oluģturdukları alanlar olarak tanımlayabiliriz (Bal, 2005). Kent geleneğinin en önemli kısımlarından biri de açık alanlardır. Bu alanlar, kentin mimari formunun en önemli elemanı olması, sosyal ve psikolojik anlamda tolumun geliģmesine yardımcı olması ve ekolojik olarak da kent bütününe hizmet etmesi bakımından kente ayrı bir değer kazandırır (Kart, 2002). Lendhold a (1970) göre, bir kentin sürekli ya da belirli zamanlarda, belirli amaçlara yönelik olarak kamuya ya da belirli yaģ gruplarının kullanımına açık olan, böylece kentin kitlesine ya da gruplarına kentsel yaģam bağlamında hizmet veren alanlardır (Önder, 1997). Açık ve yeģil alan tanımları bazı plancılar açısından, tip ve fonksiyonlarına göre farklılık göstermekle birlikte genelde açık alanlar, meydanlar, kavģaklar, çocuk bahçeleri, oyun ve spor alanları, kent parkları, botanik ve hayvanat bahçeleri, açık eğlence alanlarıdır (Uzun, 1990). Açık-yeĢil alanlar sınırlı da olsa kent-doğa iliģkisini yeniden kurmak, sürdürmek, geliģtirmek amacına yöneliktir. Açık-yeĢil alanlar bir kentte yer alan kullanımlar arasında dengeleyici bir rol üstlenmektedir. Semt düzeyindeki açık alanlar genellikle eğlence, dinlenme iģlevlerini, kent düzeyindeki açık alanlar ise koruma iģlevini yüklenmekte ve kentin dokusunu etkilemektedirler. Bölge ölçeğindeki açık alanlar bir anlamda kırsal alanların uzantısını oluģtururlar. Kentsel büyümeye engel oldukları gibi kentsel büyümenin aģamalarını ve yönünü de belirlemektedirler. Bölgesel açık alanlarda doğayı koruma iģlevi bir anlamda ağır basmaktadır (Etli, 2002). Genli (1990) kentsel açık alanları en genel tanımı ile yapı ve taģıt ulaģımı alanları dıģında kalan açıklıklar olarak tanımlanmaktadır. Daha geniģ anlamda açık alan,

13 5 gerek belirli bir arazi kullanma özelliğine sahip (tarım, orman, funda, göl vb.) gerekse belli iģlevlere cevap veren (park, bahçe, meydan vb.) kent içindeki veya dıģındaki inģa edilmemiģ boģ alanlar olarak tanımlanmaktadır. Yine baģka bir tanımlamada, açık alan, büyük ölçüde yapılaģmaya gereklilik bulunmayan ve esas bakımdan doğal durumda korunan araziye iliģkin amaçlar için kullanılan alanlar olarak belirlenmektedir (Müftüoğlu, 2008) Kentsel yeģil alan KeleĢ (1980) e göre yeģil alan, kent ve kasabalarda, insanların gezmesine, çocukların oynamasına ve bu erlerin bir taģ yığını görünümü kazanmasına engel olmak amacıyla, kent yönetimlerince düzenlenen gezinti yolu, ağaçlı yol gibi ortak kullanım alanıdır (Önder, 1997). Akdoğan (1987) ve Saatçioğlu (1978) yeģil alan kavramını, mevcut açık alanların bitkisel elemanlar (odunsu ve otsu bitkiler) ile kaplı veya kombine edilmiģ yüzey alanları olarak tanımlanmaktadır. Bu tanıma göre her yeģil alan bir açık alan niteliğindedir. Ancak her açık alan yeģil alan olmayabilmektedir (Gül ve Küçük, 2001). Günümüzde kentlerde yeģil alanların korunması ve geliģtirilmesi gittikçe daha fazla önem kazanmaktadır. Kentsel yeģil alanlar, hava kirliliğini önleme, gerekli nemi sağlama, gürültüyü azaltma gibi iģlevlere sahiptir. Bol güneģ, temiz hava ve serbest hareket etmeye olanak tanıyarak, insana dolayısıyla topluma daha sağlıklı, dengeli, yenileyici ve yararlı bir ortam oluģturur. Kent yoğunluğunun getirdiği olumsuz geliģmeler sonucu bunalan insan, yeģil alanlarda ruhsal ve bedensel olarak huzura kavuģmakta, güçlenmekte ve yaģama isteği kazanmaktadır (Çolakoğlu, 2005). ÇalıĢkan (1990) a göre baģka bir tanımlamada, yeģil alanlar için, insanların açık ve temiz havadan yararlanmasını, çocukların güvenlik içinde oynamalarını, gençlerin de oyun oynama ve spor yapma ihtiyaçlarını sağlayan ve bitki materyali ile bilinçli ve planlı bir biçimde düzenlenen parklar, çocuk bahçeleri ve oyun alanları ile kent içinde veya çevresindeki koru, orman ve piknik alanları seklinde düzenlenen yerlerdir denilmektedir (Müftüoğlu, 2008). Aksoy (2001) e göre yeģil alanlar kentlerde yaģayan insanların günlük ve haftalık rekreasyon ihtiyaçlarını karģılayan, aktif ve pasif rekreasyonları içeren alanlardır. Rekreasyon sayılan eylemler, bireylerin yaģına, bedensel yeteneklerine, ilgi ve ihtiyaçlarına, zaman ve mekâna göre değiģiklikler gösterebilir. Bu nedenle, çeģitliliği

14 6 çok fazla olan rekreasyon hareket ve katılımların kiģiye bağlı yön ve karakteri önemlidir. Aktif rekreasyon, kiģinin eğlendirici, dinlendirici eylemlere aktif olarak katılıp enerji harcamasıdır. Yüzme, tenis, binicilik, golf, ok atma, yelken, kürek, paten kayma, kayak, özürlülerin katılabileceği spor olanakları, çocuk oyun alanları aktif rekreasyonu, açık veya kapalı müze ve sergi alanlarında yapılan gezinti, açık hava konserleri, hayvanat bahçeleri ve botanik bahçelerinde yapılan gezinti pasif rekreasyonu oluģturmaktadır (ÖzdingiĢ, 2007). Gleichmann (1962), kentsel yeģili yapılaģmıģ alanların karģıtı olarak tanımlar. Buna göre, yalnızca düzenlenmiģ yeģil alanlar değil, bunların dıģında halen yapılaģmamıģ açık alanlarda yeģil olmasalar dahi bu kapsama girmektedir (Önder, 1997). Kentsel yeģil alanlar, toplumun yararlanmasına açık tutulmak amacıyla ayrılan aktif yeģil alanlar (çocuk oyun alanları, spor alanları, park alanları vb.) ve pasif yeģil alanlar (özel bahçeler, tarım alanları vb.) olarak iki grupta ele alınmaktadır. KeleĢ (1998) kentsel yeģil alanları, insanların dinlenmeleri, gezmeleri, çeģitli rekreasyon faaliyetlerini gerçekleģtirmeleri ve doğaya yakınlaģmalarının sağlanması amacıyla, kent yönetimlerince düzenlenen, ortak kullanım alanları olarak tanımlamaktadır (Dedeoğlu, 2006). Kentsel yeģil alanlar mekânsal yapılarına ve iģlevsel özelliklerine bağlı olarak kent mekânında fiziksel ve sosyal çevre bakımından faydalar üreten fonksiyon alanlardır (Alkay ve Ocakçı, 2003). GeliĢmiĢ ülkelerde kentsel yeģil alanların nitelik ve nicelikleri, medeniyetlerin ve yaģam kalitesinin bir göstergesi olarak kabul edilir (Küçük, 2002). ġehir merkezinde ki parklar ve açık alanlar yerel çevrenin büyümesinde önemli rol oynamaktadır. Rekreasyonel fırsatlar sağlayarak ve doğal çevreyi geliģtirerek kentsel yaģam kalitesini yükseltirler (Tajima, 2003). Kentsel yeģil alanlar kentte yaģayan insanların çalıģma, barınma gibi genel faaliyetleri dıģındaki zamanlarında açık ve temiz havadan yararlanmak için tercih ettikleri, eğitimsel, kültürel ve rekreasyon ihtiyaçlarına olanak tanıyan, çocukların güvenlik içinde oynadıkları, gençlerin bedensel yeteneklerini sergiledikleri, bitki materyalleri ile planlı bir biçimde düzenlenen ve kentin alan yönünden önemli bir bölümü oluģturan alanlardır.

15 Kentsel açık yeģil alan tipleri AraĢtırmacılar parkları büyüklüklerine, iģlevlerine, bulundukları yerleģim yerlerinin nüfusuna ve kullanıcılara olan uzaklıklarına göre çeģitli Ģekillerde sınıflandırarak dokuz gruba ayırmıģlardır (Polat, 2001) Çocuk bahçeleri Özgüç (1998) e göre, çocuk oyun alanları, çocukların oyun gereksinimlerini doğal ve güvenli bir ortamda karģılamak amacıyla düzenlemiģ yeģil alanlardır. Çocuk oyun alanları, oyun etkinliğinin, çocuğun sosyal, psikolojik ve fiziksel geliģimindeki tamamlayıcı rolü açısından önem taģımaktadır (Öztürk Levend, 2008). Çocuk bahçeleri, okul çağından önceki çocukların yararlanması için düģünülmüģ küçük alanlardır. Bu tip bahçeler genel olarak kentte yoğunlaģan konutların ortasına veya yakınına lokalize edilir. Küçük yaģtaki çocukların iģlek caddelerden geçmek zorunda kalmaksızın, yakın bir yürüyüģ uzaklığı içinde buraya ulaģabilmeleri gereklidir (Bal, 2005). Çocuk bahçeleri, çocuğa açık mekânda oynayacağı, yaratma yeteneklerini gerçekleģtirebileceği ortamı sağlarlar. Çocuğu bedensel ve ruhsal bakımdan geliģmesini sağlarlar. Çocuklar oyun ile birlikte sorumluluk duygusuna sahip olmayı öğrenirken toplumsal yaģamada uyum sağlarlar. Genellikle çocukları yoğun taģıt trafiğine maruz kalmadan ulaģabilecekleri yerler seçilmelidir. YaĢ gruplarına göre park donatımını değiģmesi gerekir. 0-3, 4-7, 8-15 gibi yaģ gruplarına ayrılabilir (Polat, 2001). Çocuğun çevre ile etkileģimi onun geliģimini yönlendiren bir unsurdur. Ancak çocuğun ihtiyaçları, kendine sorulmaksızın daima çevresindeki yetiģkinler tarafından belirlenmekte ve planlanmaktadır. Çocuğun çevresinin planlanması ise ancak onun geliģimi ve davranıģlarını bilmek ile mümkün olabilir (Uluğ, 2007). Sıvalıoğlu (1997) ye göre çocuk oyun alanlarının düzenlenmesinde, bu alanlara yerleģtirilecek oyun elemanları, yaģ gruplarına göre sınıflandırılarak birbirlerinden ayrı mekânlar yerleģtirilmelidir. Çünkü her yaģ grubu çocuğun oyun oynamadaki fiziksel yeterliliği farklı olduğundan, çeģitli kazalara veya sakatlıklara neden olmamak için bu ayırımın kesinlikle yapılması gereklidir (Demir, 2004).

16 Mini parklar Mahalle içindeki boģ alanların rekreasyona açılması ile oluģturulabilirler. Ölçü ve konumları daha çok boģ arazi bulunabilmesine bağlıdır. YetiĢkinlerin hoģça vakit geçirebilecekleri, dinlenebilecekleri, çocukların oyun oynayabileceği alanlardır kiģilik nüfusa hizmet ederler. Genellikle ölçüsü 230 m² ile 3 km² arasında değiģmektedir (Polat, 2001) Özel aktivite alanları ve spor merkezleri YürüyüĢ alanları, golf sahaları, botanik bahçeleri, yüzme havuzları, plajlar, sanat merkezleri v.b. gibi esas itibari ile özel bir faaliyete hizmet eden yerlerdir. Çok fazla fonksiyon alanının geliģmesine uygun alanlardır. Sadece sporcuların antrenman ve oyunlarına hizmet eden bir yer olmayıp rekreatif amaçlı da ele alınmalıdır (Polat, 2001). Kentsel yeģil alan içindeki çeģitli yerleģme birimlerinde olması gerekli spor donatımları Çizelge 1.1' de gösterilmiģtir (Öztürk Levend, 2008). Çizelge 1.1. YerleĢme birimlerinde yer alması gerekli spor donatıları (Yıldızcı, 1994) Konut grubu düzeyi 1400 kiģi Ġlkokul ünitesi düzeyi 5000 kiģi Mahalle düzeyi ünitesi kiģi Kent ünitesi düzeyi kiģi Metropol ünitesi düzeyi kiģi Voleybol Basketbol Yüzme havuzu Tenis Kapalı Spor Salonu Açık Yüzme Havuzu Futbol Sahası Atletizm Pisti Yüzme Havuzu, Spor Salonu Kapalı Yüzme Havuzu Spor Salonu, Sandalcılık (Park içindeki göllerde) Stadyum Yüzme Havuzu (Olimpik boyutlarda) Spor Merkezi Olimpiyat Stadı Spor alanları, halka açık spor alanları ve spor tesis alanları olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Halka açık spor alanları belediyelerin sorumluluğundadır. Hiçbir kayıt ve

17 9 koģula bağlı olmaksızın, tüm toplumun istediği zaman yararlanabileceği alanlardır. Bu alanlar voleybol, basketbol, tenis, masa tenisi, mini satranç, mini futbol ve futbol gibi yaygın ama fazla malzeme gerektirmeyen spor türlerinden oluģmaktadır (Demir, 2004) Yol kenarı parkları Özel oto sahipleri için piknik ve dinlenme alanlarıdır. YeĢil kuģak içinde düģünülmesi uygundur. Belli bir büyüklük ve uzaklık standardı belirlenmemiģtir. Bu alanların hemen yakınında, mini hayvanat bahçesi ve oyun alanları düzenlenerek çocuklara da hizmet sağlanmalıdır (Polat, 2001). Nüfusun çoğunluğunun kentlerde yaģadığı ülkemizde, kentlerin kolayca doğaya ulaģabildikleri ekolojik, rekreasyonel, kültürel ve tarihi kullanımlar için planlanarak, bu amaçlar doğrultusunda korunan ve yönetilen ĢebekeleĢmiĢ çizgisel açık alanlar bütünlüğüdür. Kent içerisinde yer alan bazı yeģil alanlar birbirlerine yaya yolları ya da yürüyüģ bantları ile bağlanarak yeģil zinciri oluģturmaktadır. Rekreasyon ve doğa korumanın birlikteliğiyle, açık ve yeģil alan sisteminin bütünlüğü açısından önemlidir. YeĢil zincir, konut ya da diğer yapı alanları arasından geçerek, yeģillendirme çalıģmaları ile yayalar ve araçlar için eriģimi ve çevresel kaliteyi geliģtirmektedir (Demir, 2004) Mahalle parkları Mahalle parkları, mahalle birimine hizmet vermek üzere düzenlenmiģ, çocuk oyun alanları, dinlenme ve seyir alanları, yürüyüģ alanları gibi temel rekreasyon aktivitelerine ve basketbol, voleybol gibi temel spor aktivitelerine olanak tanıyan donatıları barındıran yeģil alanlardır (Öztürk Levend, 2008). Mahalle parkları tek olarak veya semt parkları içinde yer alırlar. YerleĢme noktalarından maksimum mesafesi 800 metre olmalıdır. Genel olarak mahalle parkları sadece bulunduğu mahalleye, semt parkları birbirine komģu birkaç mahalleye, kent parkları da tüm kente hizmet eder (Albayrak, 2006). Kentlerdeki en küçük yerleģim birimi olan mahallelere hizmet veren parklardır. Her 1000 kiģilik hektarlık alan önerilir. Alan büyüklüğü 2-8 hektar arasında değiģir ve 2,5 km² lik bir kentsel alana hizmet ederler. Alanda, oyun alanları gibi aktif rekreasyon alanlarına yer verilir. Alanın büyüklüğüne bağlı olarak yetiģkinler içinde oturma alanı, gölgelikler, satranç ve kart oyunları için masalar, piknik masaları v.b. rekreasyon

18 10 olanakları sağlanır. Mahallenin insanını çekecek Ģekilde planlanmalı, eğitim, rekreasyon ve kültürel aktiviteler için bir merkez durumuna getirilmelidir (Polat, 2001). Yıldızcı (1982) ve Uzun (1990) a göre mahalle parkının yeģil mekanı içinde oturma, dinlenme ve manzara seyretme yerlerinin yanı sıra, masa tenisi, mini satranç, dama gibi masa ve yer oyunları yeģil mekanın uygun yerlerinde ön görülerek halkı rekreasyon kültürüne yöneltici fonksiyon alanlarıdır. Büfe, çayhane, tuvaletler gibi kapalı ve açık hacimleri bulunan tesisler kullanıcının yeme-içme gereksinimlerini karģılayan donatım çeģitleri olarak mahalle parkı içerisinde yer almalıdır (Demir, 2004) Semt parkları kiģilik yerleģmeler için düzenlenecek semt parkı ve oyun alanı tüm yaģlara hizmet edecek biçimde tasarlanmalıdır. Bu parklar 6-8 hektar büyüklüğünde olmalı, bunun en az ¾ ü aktif rekreasyon için ayrılmalıdır. Bu alan içinde futbol alanları, tenis kortları (dört sahadan az olmamalı) basketbol, voleybol, hentbol ve diğer oyun sahaları, rekreasyon binaları, seyir ve dinleti yerleri, el sanatları, drama ve diğer sosyal aktiviteler için özel kullanım amaçlı odalar, sessiz rekreasyon alanlar, yayalar için gezinti yolları, bisiklet yolları ve acil yardım için gerekli taģıt yolları, organize edilmiģ piknikler için gerekli piknik yerleri ve çocuk oyunları için sert zeminli alanlar bulunmalıdır (Albayrak, 2006). Semt parkları, birden fazla mahalleye hizmet vermeyi amaçlayan yeģil alanlardır. Semt parklarının, gerek büyüklükleri gerekse de barındırdıkları iģlevler açısından mahalle parklarına kıyasla daha geliģmiģ olmaları gerekmektedir. Semt parklarında, farklı yaģ grupları için düzenlenmiģ çocuk oyun alanları, dinlenme ve gezinti alanları, seyir terasları, çeģitli ölçeklerde ve iģlevlerdeki spor alanları, piknik alanları, çok amaçlı kullanılabilecek toplanma alanları, amfi tiyatro, çay bahçesi ve botanik bahçesi, müze gibi iģlevler yer almalıdır (Öztürk Levend, 2008). KomĢuluk ünitesi gruplarına hitap eden, gezinti parklarıdır. Kentsel nüfus tarafından gereksinim duyulan yakın rekreasyon olanaklarını destekler. Semt parkları yoğun olarak gençler tarafından kullanılmaktadır. Semt parklarında oyun alanları ve mahalle parklarında yer verilmeyen tenis kompleksi, yüzme havuzu, çok amaçlı sahalar, sosyal merkez ve otopark gibi kullanımlar bulunabilir. Bu parklar için en iyi konum toplu taģıma aksları üzeri ya da yakınıdır. Her 1000 kiģi için 1 hektarlık alan önerilir. Ölçüsü 8-40 hektar arasında değiģebilir (Polat, 2001).

19 Kent parkları Bu alanlar, kent halkına trafiğin gürültü ve kalabalığından kaçma, doğayla baģ baģa kalmaktan zevk alma olanağını hazırlayabilmek üzere düģünülür. Bununla birlikte en önemli amacı, çeģitli rekreasyonel faaliyetler yönünden yararlı, hoģ bir çevre yaratmaktır (Bal, 2005). Bu parklar kentlilere, fazla yol kat etmeden kentin gürültü ve karmaģasından kaçabilme olanağı sağlar. Kent parkları için kent içinde merkezi bir konum tercih edilir. Bu konumun gerçekleģtirilemediği durumlarda kent sınırları yakınında hatta dıģında yer verilir. Kent parkları her 1000 kiģi için 12 hektar büyüklüğünde önerilmektedir. Ölçü olarak minimum 40 hektar verilmekle birlikte mümkün olan durumlarda hektar büyüklüğü daha çok tercih edilmelidir. Kent parkları nüfus için araba ile 30 dakika süreli ulaģım uzaklığına hizmet ederler. Bir kent parkı, semt parklarında bulunanlardan farklı olarak; spor kompleksi, gölet veya büyük su alanı, hayvanat bahçesi, lokanta, seyir kuleleri, minyatür köyler, piknik alanları, kamp alanları, koruluk alanlar v.b. elemanları bulundurabilir. Kentlerin akciğerlerini ve soluklanma mekanları olarak da tanımlanan kent parkları her yaģ grubundan insanın aktif ve pasif rekreasyon gereksinmelerine olanak sağlayan oldukça geniģ alanlardır. Ġlgi merkezleri olarak hemen hemen her kentte büyük ya da küçük bir örneğine rastlanabilen parkların kent insanının çeģitli gereksinmelerine yanıt verebilmesi peyzaj mimarlığı ilkelerine göre düzenlenmiģ olmalarına bağlıdır. Kentin parkları planlanırken, orada yaģayan insanların arzu ve istekleri, eğitim ve sosyo-kültürel seviyeleri dikkate alınmalıdır. Kent parkının yapılacağı alanın çevresinin ve sahanın kendisinin mekân olarak çok iyi etüt edilmesi gerekmektedir. Aksi halde, iyi bir etüt yapılmadan hazırlanacak olan en güzel peyzaj projesi dahi olsa uygulama imkânından mahrum kalacaktır (Demir, 2004) Bölge parkları Bölge parkları, doğal ortamın hâkim olduğu kırsal alanlarda ve ormanlarda düzenlenen ve bölge geneline hitap eden büyük ölçeklerdeki parklardır. Doğal ortamların, kullanılarak korunması ve değerlendirilmesi amacını taģıyan bölge parkları, doğal ortam içerisinde gezinti, eğlence ve gözlem olanakları ile kent halkının fiziksel ve psikolojik geliģimine katkıda bulunur (Öztürk Levend, 2008).

20 12 Bu parklar geniģ bir bölgenin ihtiyacını karģılayan, bir saatte ulaģılabilen alanlardır. Ölçü ve konumu değiģmekle birlikte, 1000 kiģi için 50 hektar ve en az 100 hektar büyüklüğünde önerilmektedir. Kent ölçeğindeki yerleģim alanlarının geliģip birleģmesini önlemek üzere tampon alan olarak planlanmaktadırlar. Koruma amaçlı olup eğlence, spor ve dinlenme fonksiyonlarına açılabilmektedirler. (Polat, 2001). Bölge parklarının tesis edildiği alan kendine özgü olan doğal karakterini korumalı, kent halkının hafta sonları ve tatillerde tam gün ya da yarım günlük ziyaretleri için planlanmalıdır. Kullanıcılar parka özel otomobil, toplu taģıma araçları, bisiklet ya da yaya olarak ulaģabilmeli, ortalama ulaģım süresi ise 30 dakika ile 1 saat arasında olmalıdır. Park, kent parkındaki fonksiyonların yanında kitlesel giriģ, geçiģ, otopark, doğa yürüyüģü, kamping, su sporları, piknik, vb. gibi taleplere yanıt verebilecek Ģekilde planlanmalıdır. Milli parklar ve tabiat parkları da bölgesel düzeydeki yeģil alanlar içerisinde değerlendirilmektedir (Demir, 2004) Kent parkları Kent parkı kavramı Kent parkı, her yaģ grubunun yararlandığı içerisinde pasif ve aktif rekreasyon olanaklarının bulunduğu, genellikle 400 dekar veya daha geniģ büyüklükte olan etki alanı dakikalık bir yürüyüģ mesafesinde yer alan aktif açık-yeģil alanlardır (Yorulmaz, 2006). Kent parkları, insanların Ģehir yaģamının stresinden kaçabileceği ve zevk duyabilecekleri sosyal ve çevresel fonksiyonlarıyla hizmet veren değerli kentsel yeģil alanlardır. Bu sebeple, estetik görünüģler sağlamak, gürültüyü azaltmak, havayı temizlemek, mikro klima etkisi ve kirlilik kontrolüne kadar faydalarıyla kent parkının önemi açıkça ortadadır (Lam ve ark., 2005 ; Wong ve Domroes, 2005). Kent parkları; insanları kentin yoğun ve sıkıcı etkisinden uzaklaģtırıp, çeģitli rekreasyonel faydalar sağlayabilecekleri yeģil alanlardır (Zaloğlu, 2006). Kent parkları, doğa ve kültür kavramlarının birleģtirilmesiyle oluģan kentlinin aktif ve pasif rekreasyon ihtiyacını karģılamaya yönelik düzenlenmiģ açık-yeģil alanlar olarak da tanımlanmaktadır (Boyacı, 2010). Kent parklarının planlama ve yönetimi sürdürebilir kent geliģimi için anlamlıdır. Kent parkları önemli ekolojik, sosyal ve ekonomik fonksiyonlara sahiptir. Bu yüzden,

21 13 gelecekte sosyalliği içeren hayat stilleri, değerler, doğaya yönelik tutumlar ve sürdürebilirlik kent parklarına olan talebin artmasına sebep olacaktır. Parklar ve açık alanlar kent içinde lüks olarak düģünülmemelidir (Loures ve ark., 2007). Kent parkları, karmaģık kentsel organizasyon içerisinde, kentleģmeye koģul olarak geliģen kopuk doğa-insan iliģkisinin yeniden kurulmasında çok önemli ve çeģitli iģlevler yüklenen kamusal hizmet alanlarıdır (Kızılaslan, 2007). Bu parklar kentlilere, fazla yol kat etmeden kentin gürültü ve karmaģasından kaçabilme olanağı sağlar. Kent parkları için kent içinde merkezi bir konum tercih edilir. Bu konumun gerçekleģtirilemediği durumlarda kent sınırları yakınında hatta dıģında yer verilir. Kent parkları her 1000 kiģi için 12 hektar büyüklüğünde önerilmektedir. Ölçü olarak minimum 40 hektar verilmekle birlikte mümkün olan durumlarda hektar büyüklüğü daha çok tercih edilmelidir. Kent parkları nüfus için araba ile 30 dakika süreli ulaģım uzaklığına hizmet ederler. Bir kent parkı, semt parklarında bulunanlardan farklı olarak; spor kompleksi, gölet veya büyük su alanı, hayvanat bahçesi, lokanta, seyir kuleleri, minyatür köyler, piknik alanları, kamp alanları, koruluk alanlar v.b. elemanları bulundurabilir. Kentlerin akciğerlerini ve soluklanma mekanları olarak da tanımlanan kent parkları her yaģ grubundan insanın aktif ve pasif rekreasyon gereksinmelerine olanak sağlayan oldukça geniģ alanlardır (Al-Qudah, 2006). Kent parkının kullanıcılar için rahat ve huzur veren bir dinlenme ortamı olması plan karakteri ve yapılan tasarımla doğrudan iliģkilidir. (ÖzdingiĢ, 2007). Yukarıda ki tanımlara göre kent parkları; bireyleri kentin yoğun ve stresli ortamından uzaklaģtırıp çeģitli pasif ve aktif rekreasyon olanaklarının bulunduğu, her yaģ grubunun yer aldığı, ölçü olarak minimum 40 hektar olmakla beraber fazla yol kat etmeden ortalama 30 ila 60 dakikalık yürüme mesafesinde ve kentlere yaklaģık 2-4 km mesafede olup toplu taģım araçları ile ulaģımı mümkün olan, içerisinde yürüyüģ ve koģu yolları, gölet veya spor alanları, piknik alanları, spor kompleksleri, amfi tiyatro, seyir kulesi, restoran, oturma grupları, çocuk oyun aletleri bulunan ve bireylerin tek baģına yada grup olarak etkinlikler düzenlenmesine fırsat sağlayan, bitki materyalleri ile bir bütünlük arz eden, eğitici, kaynaģtırıcı özellikleri taģıyan düzenli ve planlı olarak tasarlanmıģ yeģil alanlardır.

22 Kent parklarının tarihsel geliģimi Parklar endüstri devriminin doğurduğu kültürel peyzajlardır. Parklar ilk olarak 19 yüzyılda kentleģme ve endüstrileģmenin artmasının olumsuz etkilerine karģılık Ġngiltere de geliģmiģtir (Mlynarz, 2005). Bazı yazarlara göre yalnızca halkın parasıyla inģa edilen ilk kent parkı Birkenhead Park olurken Victoria park gibi halkın yarattığı Ģehir parkının tarihin ilk kent parkı olduğu düģünülmektedir. BirleĢmiĢ Milletler ve Kanada da 1850 ve Britanya da 1840 yılından sonra belediyeler parkları desteklemiģtir. BaĢlangıçta kent parkları halka açık değildi onları sadece nüfusun ayrıcalıklı bir kısmı kullanabiliyordu (Loures ve ark., 2007). Tarih boyunca parkların oluģumu ile toplumların uygarlık düzeyleri, yaģam biçimleri ve sosyo-ekonomik yapıları arasında sıkı bir iliģki bulunmaktadır. Mısır, Mezopotamya, Ġran, AĢuri gibi tarih öncesi dönemlere iliģkin uygarlıklarda, park ve bahçelerin hükümdar ve aileleri için yaptıkları malikâneler çevresinde yer aldığı görülmektedir. Antik dünyanın, düz ve ovalık arazi görüntüsünden bıkan eģi için, saray ve Babil kulesinin yanında setler üzerinde yaptırılmıģtır (Oğuz, 1998). Kentsel parkların geliģimleri 19. yüzyılın ortalarında baģlamıģ olup, Avrupa ve Kuzey Amerika da peyzaj mimarlığının ortaya çıkması ile sonuçlanmıģtır. Parkların geliģimi ile batı Ģehri karakterinde iki önemli değiģikliği de ön görmüģtür: Ġlk olarak geliģen Ģehirlerde ve Avrupa da geniģ alanların halka açık hale getirilmesinde büyük rol oynamıģ ve aynı zamanda krallığa ait alanların halka açılmasında etken olmuģtur. Ġkinci olarak ise kentlerde tarımsal olmayan bitkisel manzaralar oluģmasında etken iģgal etmiģtir (Tate, 2003). Arslan (1999) a göre; Avrupa da kent parkları yönünden baģarılı örneklerin bulunduğu Ġngiltere de yeģil alanların çoğu eskiden asillerin av ormanları ya da özel bahçelerden geliģtirilmiģtir. Hyde Park, I.Charles tarafından 1635 te halka açılmıģtır. Halen Londra nın önemli parkları arasında sayılan St.James Park, Green Park ve Kensington Bahçeleri, bu özel izin ile 18. yüzyılın son ikinci yarısında kamu alanları statüsüne geçirilmiģtir. Aynı süreç Avrupa nın diğer kraliyet baģkentlerinde de yaģanmıģtır. Örneğin, Fransa da da parklar Fransız devrimi ile halka açılmıģtır. Almanya Münih Englisher Garten örneğinde olduğu gibi 18. yüzyılda kraliyet aileleri ve soylular halkın kullanımı için bahçeler oluģturmaya baģlamıģlardır (Al-Qudah, 2006).

23 15 Ankara ve Ġstanbul da olduğu kadar yoğun olmasa da Anadolu daki diğer Ģehirlerde Cumhuriyet sonrası önemli kent parkları yapılmıģtır. Bunlardan bazıları Ġzmir Kültürpark, Bursa Kültürpark, Konya Kültürpark, Antalya Karaalioğlu Parkı, Adana Atatürk Parkı dır. (Elinç, 2011). Akdoğan (1984) e göre, Türkiye de kamu için düzenlenmiģ ilk halk parkı Ġstanbul da Kısıklıda 1870 yılında Millet Bahçesi adı altında kurulmuģtur. Bunu 1882 yılında Taksim Parkı izlemiģtir. Belediye, halk, millet bahçeleri gibi adlarla anılan bu dönem bahçeleri arasında Sarıkaya ( ), TepebaĢı ( ), Sultanahmet ( ), Bakırköy ve Tophanelioğlu Millet bahçeleri vardır. Abdülaziz döneminde Çamlıca Parkı halka açılmıģtır. II. MeĢrutiyet in (1908) ilanından sonra ise bazı köģk ve kasır bahçeleri halka açık parklara dönüģtürülmüģtür. Osmanlı Sarayına bağlı Bebek Kasrı nın bahçesi bu tarihte, yıllarında da Gülhane ve Doğancılar Parkı halka açılmıģtır. Yıldızcı (1978) ve (Akdoğan (1984) e göre, Cumhuriyet döneminde park konusunda çağdaģ atılımlar gerçekleģmiģtir (Ocak, 2006). Kent parkları, diğer kamusal alanlar gibi, erken Cumhuriyet döneminde baģkent Ankara nın Cumhuriyet ideolojisini ve ulusal ideallerini yansıtan prestijli kent mekânları olmuģlardır (Özdemir, 2009). Lynch (1981) e göre, kent parkları son yıllarda, özellikle büyük Ģehirlerimizde tehlikeli boyutlara ulaģan çevre ve hava kirliliğini azaltmak, kiģi baģına düģen yeģil alan miktarını arttırmak, kentlerimizin düzenli ve planlı geliģmesini sağlamak, insanlarımıza orman ve çevre sevgisini kazandırmak, dinlenme yerleri tesis etmek, ülkemizin turizm potansiyelini arttırmak ve toprak muhafaza önlemleri almak yoluyla yerleģim birimlerini sel ve taģkın zararlarından korumak amacıyla yapılan rekreasyon alanlarıdır (Müftüoğlu, 2008) Kent parklarının planlama ve tasarım ilkeleri Kent parklarının kentsel rekreasyon alanları içinde önemli fonksiyonları bulunmaktadır. Bu parkların planlanması, uygulanması ve sürekliliğinin sağlanmasında ortaya çıkan ilkelerin dikkate alınması ve tasarım aģamasından sonra uygulama aģamasında da dikkatlice uyulması gerekmektedir. A.B.D Milli Rekreasyon ve Park Kurulu (NRPA) büyüklük, nüfus merkezine göre yerleģimi, nüfus büyüklüğü ve bölgedeki park çeģitlerini saptamak amacıyla park standartları ortaya konmuģtur (Çizelge 1.2.). NRPA tüm parkları tanımlatıcı özellikler

24 16 temelinde altı kategoriye ayırmıģ ve her kategorideki nüfus miktarıyla iliģkili olarak minimum boyut belirlemiģtir (Özkır, 2007). Ertekin (1992), parkları hizmet verdiği konut birimine, yerleģim birimine ve büyüklüğüne göre boyutlandırmaktadır (Çizelge 1.3.) (Özkır, 2007). Çizelge 1.2. Milli Rekreasyon ve Park Kurulu Park Standartlar (Özkır, 2007) ÇeĢit da/1000 kiģi Büyüklük (da) Hizmet Verdiği Nüfus UlaĢılabilirlik (m) Mahalle Parkı Semt Parkı Kent Parkı 20 DeğiĢken DeğiĢken 30 dakika sürüģ uzaklığı Bölge Parkı ve üzeri Küçük Ģehirlerdeki tüm nüfus 1 saatlik sürüģ uzaklığı Uyarlanabilir bir standart yoktur. Ağaçlı yollar, plajlar, taģkın alanları v.b. yerleri Özel Alanlar kapsar Çizelge 1.3. Kent içindeki park alanlarının büyüklükleri ile ilgili rakamlar (Özkır, 2007) Parklar Hitap Ettiği Olması Gereken Konut Birimi YerleĢim Birimi Büyüklüğü Mahalle Parkı Ġlkokul 1-4 ha Semt Parkı Ġlçe, kaza 4-20 ha Kent Parkı Kent ha Bölge Parkı Bölge 200 ha üzerinde Bir kent parkında yer alması gereken alan kullanım çeģitlerinin asgari alan ölçüleri Çizelge 1.4. de verilmektedir. Kent parklarını planlanması ve tasarımı aģamalarında yer alacak olan farklı meslek disiplinlerinin bir arada çalıģması ve aynı zamanda alan kullanım çeģitlerinin büyüklükleri ile tasarım ve planlama ilkelerini dikkate almaları gerekmektedir. Böylece kentler içerisinde yaģanabilir ve en önemlisi de sürdürülebilir yeģil mekânlar elde edilmiģ olacaktır. Ayrıca bu yeģil mekânlar bulundukları bölgeye ciddi bir ekonomi girdisi olacağı gibi kentin estetiğine de olumlu katkı yapacağı unutulmamalıdır.

25 17 Çizelge 1.4. Uzun (1987) ve Nasuh (1993) e göre, bir kent parkında olması gereken alan kullanım çeģitleri ve gerekli en az alan ölçüleri (Sarıkaya, 2007) Alan Kullanım ÇeĢitleri Gerekli En Az Alan Ölçüsü (dekar) Çocuk bahçesi (0-6 yaģ) 1.00 Çocuk oyun alanı (6-14 yaģ) 2.00 Spor alanları Sert yüzeyli oyun alanları 6.00 Piknik alanları Serbest oyun alanları 8.00 Yüzme havuzları 2.20 Doğal alanlar Yapı alanları 5.00 Sergi ve gösteri alanları Teraslar ve dinlenme alanları Su yüzeyleri 8.00 Otoparklar 5.00 Bitkilendirme alanları Toplam (dekar) Kent parklarının kullanıcılar için rahat ve huzur veren bir dinlenme ortamı olması plan ve karakteri ve yapılan tasarımlarla doğrudan iliģkili sayılmalıdır. Bu amaçlar için yapılacak su yüzeyleri, bitkilendirme ve çevreleme, plan özelliklerini doğrudan belirleyici olabilir. Kent parkı, yıl boyu kullanılabilir yapıda projelendirilmeli, gerekli olan bölüm ve imkânları gece saatlerinde de yararlanılabilen özellikler göstermelidir. Yoğun kullanıģlar için uygun yüzey kaplamaları ve güvenli materyaller planlama safhalarında ele alınmalıdır (EĢkil, 2011). ÇeĢitli araģtırmalar değerlendirilerek kent parklarının planlama ve tasarım ilkeleri aģağıda özetlenmiģtir (Polat, 2001; ÖzdingiĢ, 2007; Elinç, 2011): Kent parkları, öncelikli yakın çevreyle iliģkili olup o bölgede yaģayan kiģilere hizmet etmelidir. Bu nedenle, yakın çevrede oturan kiģilerin sosyo-ekonomik yapısı bilinmeli bu istek ve ihtiyaçlara göre donatılar yer almalıdır. Kullanıcıları birleģtirici ve kaynaģtırıcı olmalı, her yaģa ve kültüre hizmet edebilecek üniteler bulunmalıdır. Kentin diğer açık ve yeģil alan sistemi içinde bir bütünlük yaratılmalı, yaya ulaģımı ve güvenli ulaģım sağlanmalıdır.

26 18 Kent yeģil alan sistemi için bir bütünlüğün sağlanması amaçları içinde, kendine özgü bir plan bütünlüğünde tasarlanmalıdır. Kent parkı içinde iliģkiler ve aktiviteler, arazi, plan ve tasarım bütünlüğünü birlikte göstermelidir. Parkın uzun vadede kullanılabilir olması, gece-gündüz kullanımının güvenli olmasına ve yoğun kullanıma uygun dayanıklı yüzey kaplamalarının seçilmesine bağlıdır. Civan ise kent parkları tasarımında dikkat edilmesi gereken hususları Ģu Ģekilde sıralamaktadır: Topoğrafik yapı, fiziksel yapı ve çevreyle iliģki dikkate alınması, Ġklim özellikleri, yön durumu dikkate alınması, Bakım ve süreklilik sağlanması. Kent parkı alan seçimi, çevre yapı yoğunluğu ile iliģkili olduğu kadar doğal kaynakların ve topoğrafik yapı özelliklerinin değerlendirilmesi ile de ilgili sayılmalıdır. Ġklim verileri ve diğer çevre faktörleri de planlamada kriter olabildiği gibi, alan plastiği ve form çalıģmaları çevre standardını yükseltici ve fonksiyonel iģlevler üstlenebilir nitelik taģımalıdır. Özellikle fonksiyonlar arası iliģkiler kuran bir dizi ilgi çekici mekânların geliģtirilmesi, park planlamada önemli plan ilkeleri olarak kabul edilir. YaklaĢık olarak insana hizmet verebilen kent parkı ideal olarak kiģi baģına en az 10 m² hesabıyla 400 dekar veya daha geniģ bir alanda oluģturulmalıdır. Planlamadaki en önemli noktalar parselasyon ile canlı ve cansız materyalin seçimi ve bunların kompozisyonudur. Park kurulacak sahanın çevresini ve sahanın kendisini mekân olarak çok iyi etüt etmek gerekir. Etüt yapılmadan hazırlanacak en güzel peyzaj planı dahi uygulamadan mahrum kalır. Parkın planlamasında iģi, daima estetik ve modern bir açıdan ele almalı ve doğal stilde bir park düzenlemesine önem verilmelidir. Genel olarak klasik stilde düzenlenmiģ bir park sahası daha fazla ziyaretçiye imkân verir. Buna karģılık, bir park tesisinde karıģık stilde bir peyzaj planlaması ile klasik ve doğal stil kombine edilebilir. Ancak, karıģık stilde bir park düzenlemesinin de inceliklerini ve prensiplerini iyi bilmek ve bu stiller arasındaki bağlantıyı uyumlu bir Ģekilde gerçekleģtirmek çok önemlidir. Park sahasının görünmeyen müsait kısımlarında tuvaletlere ve bazı sıhhi tesislere yer verilmelidir.

27 19 Park alanı içerisinde genel bir sulama ve drenaj sistemi planlanmalıdır. Kent parkının idaresi, bakımı ve kullanıcılara hizmet yönünden, parkın uygun kısımlarında idare, bakım ve danıģma tesislerine imkânlar dâhilinde yer verilmelidir Kent parklarının iģlevleri Parklar tüm yaģlardaki çocuklar için ileriye dönük yaģamlarında onlara yol gösterecek yeteneklerini ve güçlerini göstermek için mükemmel fırsatlar sağlar. Çocuklar ve gençler için toplum tabanlı etkinlikler yardımı ile onların baģlıca yetenekleri, bilgileri ve eğilimlerini kurmalarına yardım ederek en iyi Ģekilde hizmet eder (Walker, 2004). Kent parkları gündelik olayların çeģitli insanlarla görüģüp paylaģılabileceği mekânları sağlayabilir. ÇeĢitli etnik grupların kültürel karakteristikleri ile kültürler arası etkileģim fırsatları sağlayabilir (Petters ve ark., 2009). Welch (1991) parkların temel iģlevini, kullanıcılarını hoģnut etmek, baģka bir değiģle kamu kullanımı, eğlence mutluluk ve huzur vermek olarak nitelendirmektedir. Ġyi yönetilen parklar baģka hiçbir Ģeyin sağlayamayacağı hizmetleri sağlarlar. Parkların fazla sayıda insan tarafından kullanılabilmesi ve uzun yıllar hizmet verebilmesi eģsiz özellikleridir. Orta büyüklükte (örneğin 20 hektar) bir parkın bile kapasitesi geniģ bir boģ zaman merkezinden belki 100 kat fazladır (Yorulmaz, 2006). YeĢil kuģaklar, erozyondan korunma, doğa koruma, tarımsal üretim ve rekreasyonel amaçlı olarak değerlendirilebilmektedir (Ter, 2002). Woudstra ve Fieldhouse (2000) e göre toplumun tüm üyeleri parkları kullanarak sosyal gerilimi düģürebilir ve sınıfları birbirinden haberdar edebilir (Bruch, 2006). Coley et al. (1997) e göre doğa dıģ mekânların kullanımını özendirir, komģular arasında sosyal birleģim ve etkileģimi artırmaktadır. Kuo et al. (1998) e göre ortak kullanılan dıģ mekânlarda ağaçların ve çimlerin varlığı sosyal bağların geliģimini desteklemektedir (Chiesura, 2004). Washington, Seattle de 2006 yılı sonbaharında posta anketi yolu ile 617 kiģinin verdiği yanıtlar üzerinden yürütülen araģtırmaya göre, çocuklu ailelerin semtte ki diğer gidilecek yerlere oranla parklara yönelik daha sık gezinti yaptığını bulmuģtur. Parklara yapılan bu gezintilerde özellikle vejetasyon faktörü etkili olmaktadır. Semt yeģili ile fiziksel etkinlik/sağlık arasında pozitif bir iliģki belirlenmiģtir (Tilt, 2009).