6. Dünya Su Forumu nda Mısır ın Hidropolitik Atağı Üzerinde Değerlendirmeler!

Transkript

1 6. Dünya Su Forumu nda Mısır ın Hidropolitik Atağı Üzerinde Değerlendirmeler! Dursun YILDIZ Özdemir ÖZBAY İnş Müh Hukukçu Su Politikaları Uzmanı 12 Ocak Mart 2012 tarihleri arasında Fransa'nın Marsilya Kentinde düzenlenen 6. Dünya Su Forumu nda CEDARE tarafından düzenlenen," Paylaşılan Suların Uluslararası Yasal Çerçevesi Üzerine Geniş Bir Görüş Birliğine Doğru (Towards a Wider Consensus on Internatioanal Legal Frameworks of Shared Waters)" adlı panelde konuşmacı olarak ;Bai- Mass TAAL-Executive Secretary(AMCOW) Gambia, Mısır dan Bölge Su Kaynakları Müdürü Khaled Abuzeid (CEDARE),Arap Su Konseyi Başkanı (AWC)Mısır Eski Bakanı Prof Dr. Mahmoud Abu-Zeid,Mısırlı Uzman Muhammed Elrawady (CEDARE) ve Afrika Bankası ndan Tom Roberts katıldı. Panelde Mısır ın İddiaları; 1997 Sözleşmesi ile Helsinki Kuralları uyuşmuyor! Panelde ilk olarak Prof. Abu-Zeid konuştu yılına kadar BM nin 1997 sözleşmesi ve sınıraşan yeraltı suları için bir anlaşmaya varılmalı diyen Abu-Zeid bu sözleşmeyi Afrika dan 8 ülke,asya dan 6 ülke,avrupa dan ise 10 ülke nin onayladığını söyledi.bu sözleşmeyi Afrika ülkelerinin % 13 ünün onayladığını belirten konuşmacı bunlardan Nambia mansap ülkesi,nijerya memba,burkine Faso memba,gineu Bisau mansap ülkesi,tunus,libya ve Fas ise sınıraşan yüzey suları olmayan ülkeler dedi.memba ve mansap ülkelerinin 1997 Konvansiyonu nda biraraya gelemediklerini belirten Abu-Zeid 1997 sözleşmesinin birçok konuda Helsinki Kuralları yla farklı olduğunu belirterek daha yeni ve gelişmiş olan 1997 tarihli BM sözleşmesinin hukuk kurallarını daha eski va daha az gelişmiş olan 1966 Helsinki Kurallarına taşıyarak aradaki farkı mansap ülkeleri lehine geliştermeye çalışmıştır. Buna ilk örnek olarak 1997 sözleşmesinin İnternational River Course terimini kullandığını 1966 Helsinki Kurallarında ise Basin-(havza) kullanıldığını verdi. Bunlardan ilkinin sadece nehiri ikincisinin ise tüm havzayı ele aldığını ve bunların çok farklı kavramlar olduğunu söyledi. 1

2 Daha sonra Panele kısa bir konuşma yapmak için katılan AMCOW un Gambialı Genel Sekreteri Bai-Mass TAAL konuştu. Taal Bizim Afrika daki en zor hedeflerimizden biri görüş birliği sağlamaktır.biz Afrika daki tüm nehir havzalarında birlikte çalışmalıyız diyerek konuşmasını tamamladı. Daha sonra konuşmasına tekrar başlayan Prof. Abu-Zeid Helsinki Kuralları ile 1997 Konvansiyonu nun arasındaki farklılıkları gösterdi. Availability other uses diğer alanlarda kullanım olanağı X Availability other potential diğer potansiyelin kullanımı olanağı Water Course Nehir Yatağı X River Basin Nehir Drenaj Havzası Reservation Koruma X Concerns Kaygılar Bluewater Mavi Su X Greenwater Yeşil Su Mavi Su ve Yeşil Su Ayırımı Prof. Abu-Zeid yenilenebilir su kaynaklarının Yeşil su ve Mavi su olarak tasnif edilebileceğini, Yeşil su yun meralar üzerinden hayvansal ürünler e,ormanlar a,yağmursuyu ile yetişen tarım ürünlerinin ihtiyacını karşılayan su olduğunu, mavi suyun ise havzadan gelip yüzeysel akışa geçen ve yeraltısuyu olarak biriken su olduğunu açıkladı. Konuşmacı yeşilsu yun gözardı edilmemesi gereğine vurgu yaptı. Dünya da yeşil su ile yapılan üretimin mavi su ile yapılandan çok daha geniş bir alanda gerçekleştiğini söyleyen konuşmacı bu konuda çeşitli örnekler verdi. Drenaj havzası nın Yeşil su ve Mavi su ya Nehir in ise sadece Mavi suya karşılık geldiğini ileri sürdü. 2

3 Konuşmacı Zambezi Nehir Havzasında Yeşil Suyun daha fazla olduğunu ve burada bunun dikkate alınması gerektiğini söyledi. Prof. Abu-Zeid Nil de nehir e ( water course) ve havza ya ( Basın) düşen yağışların çok farklı olduğunu belirtti. 3

4 4

5 Nil Havzasında Yeşil Su Bunun yanısıra Nil Havzasındaki 11 ülkeye yılda 7000 milyar m 3 yağış düştüğünü belirten konuşmacı bu yağışın daha çok memba ülkelerinde toplandığı ve Mısır ın bu suyun sadece 53 Milyar m 3 ünü kullandığını belirtti. Burada kullanılan su dan kasıtın hidro enerji için değil tüketim için kullanılan su olduğunu söyledi. Hedef 2015 Yılı 2015 yılına kadar Afrika da bu konudaki çalışmaların tamamlanmsını planladıklarını söyleyen Prof. Abu-Zeid 1997 Sözleşmesine karşı bir genel çalışma başlatıldığını ifade etti Konuşmacı, öneri olarak uluslararası anlaşmalar yerine bölgesel anlaşmaların güçlendirilmesi ve bu bölgesel anlaşmaların da uluslararası hukuk kurallarını içerecek esneklikte olması gerektiğini belirtti. Prof. Abu-Zeid konuşmasını Sınıraşan sulardan elde edilecek faydaların herkese paylaşımını sağlayacak bir yasal çerçevenin hazırlanması gerktiğini belirterek tamamladı Sözleşmesi Yenilenemeyen Yeraltısularını Kapsamıyor! Daha sonra yine Mısır dan Mohamed Elrawady konuştu.su kaynakları mühendis olduğunu belirten Elrawady 1997 sözleşmesinin yenilenebilir olmayan (non renewable) yeraltı sularını kapsamadığını sadece yüzeysel sularla ilikili olan yeraltısularını kapsadığını belirtti.yine BM tarafından sınıraşan yeraltısuları için hazırlanan taslak metin de yenilenebilir olmayan (non renewable) yeraltı sularını dikkate almıyor dedi.burada da normların farklı olduğundan söz ederek bu taslağın Rio Deklerasyonu yla ayrı düştüğünü belirtti.birçok akiferin yatay olarak birbirleriyle bağlantısız olduğunu düşey olarak da belrsizlikler taşıdığını ileri sürdü.literatürde yeraltısuyu tahmini için kullanılan bazı hidrolik katsayıların da farklı olduğunu,akiferlerin kalınlıklarının da kesin olarak belirlenemediğini ileri süren konuşmacı bu belirsizliklerle yapılan yeraltısuyu potansiyeli tahmini doğru ve güvenilir olmayacaktır dedi. Ancak Nubian Akifer sistemini 4 ülkenin örnek bir işbirliği içinde paylaştığını da belirten konuşmacı sınıraşan yeraltı suları konusunda tatminkar bir uluslararası sözleşme ortaya çıkarmak için tek yolun kapsamlı bir diyalog sağlamak olduğunu ileri sürdü. Daha sonra Afrika Bankası ndan Tom Robert konuştu ve sınıraşan su kaynakları kurumları nın finansmanı konusunda Afrika Bankası nın faaliyetlerini anlattı.afrika Bankasının Bölgesel İşbirliği ve Bütünleşmeyi desteklediğini söyleyen konuşmacı ortak gelişme ve faydaların faylaşımı için teknik İşbirliği ve yardımlaşma nın gerekli olduğunu belirtti.bu nedenle Afrika Bankası nın ortak çalışmaları desteklediğini belirtti.chad Gölü Nijer Senegal Hvazası projelerinin bunlardan bazıları olduğunu belirten konuşmacı Banka nın bağımsız bir değerlendirme mekanizması olduğunu da ekledi. Eski Mısır lı Bakan ve Arap Su Konseyi Başkanı Prof. Mahmoud Abu-Zeid: 1997 Sözleşmesi Değişmeli! Tom Robert ten sonra konuşan Eski Mısır lı Bakan ve Arap Su Konseyi Başkanı Prof. Mahmoud Abu-Zeid sınıraşan sular konusunda bilim ve hukuk arasındaki açıklıktan ve bunlar arasında bağlantı kurulması gereğinden söz edeceğini belirtti. 5

6 Eski Mısırlı Bakan ve Arap Su Konseyi Başkanı Prof. Mahmoud Abu-Zeid Panelde Proposed Solutions for a wider concensus on transboundary waters; Bridging the gap between science and law. Adlı bir sunuş yapacağını belirten Mısırlı eski bakan konuşmasının başında 1997 sözleşmesinin üç temel prensibe dayandığını söyledi. Bunlar 1.Hakça ve adil paylaşım 2.Kayda değer zararın önlenmesi 3.Uygulamaların önceden bildirilmesi dir diyen konuşmacı Helsinki Kuralları ile 1997 sözleşmesi nin temel tartışmalı konularını açıkladı Eski Mısırlı Bakan ve Arap Su Konseyi Başkanı Prof. Mahmoud Abu-Zeid Bunların 6

7 Nehir / Havza Mavi suve Yeşil su değerlendirmesi Kullanılan terminoloji Sınıraşansu/Uluslararası su Önceden ikaz/hiçbir zorunluluğunun olmaması Su Hakkı/ hakça ve adil tahsis Hiçbir zararın olmaması/kalıcı Zarar/Önemli zarar Sorun çözümü mekanizmaları Onay süreci Fayda paylaşımı/su paylaşımı Su temini için kriterler ve prensipler olduğunu söyleyen konuşmacı daha geniş bir uzlaşma için bu konuların ele alınması gereğinden söz etti.eski bakan daha sonra sınıraşan sular konusunda ( Transboundary River) hem toplumda hem de parlamenterler arasında farkındalık yaratılması lazım dedi. Yeşil Su Hesaba Katıldığında Mısır Su Fakiri! Kişi başına düşen yıllık yenilenebilir su miktarını Yeşil su üzerinden yapan bakan bu durumda Sudan da 7000 m 3 /kişi/yıl, Mısır da ise 1200 m 3 /kişi yıl su düştüğünü söyledi. Eski Mısırlı Bakan ve Arap Su Konseyi Başkanı Prof. Mahmoud Abu-Zeid Prof. Mahmoud Abu-Zeid sonuç olarak 1997 sözleşmesinin işlevsizliğini ortadan kaldırmak ve çalışmasını sağlamak için bilimsel çözümler ile güçlendirilmesi (?) gerektiğini belirtti.bu nedenle BM sözleşmesinin nehirdeki mavi su yerine havza içinde ve dışındaki yeşil suyu dikkate alarak düzenlenmesi gerektiğini söyledi. 7

8 Etiyopya ve Uganda dan İtiraz! Etkinliğe katılan kişilerin 1997 sözleşmesi konusunda ileri sürülen görüşlerle ilgili sözlü olmasının yanısıra yazılı olarak da görüş bildirebilecekleri açıklandı.bu nedenle dağıtılan kağıtlar Etopya heyeti tarafından oylama mı yapılıyor iddiasıyla protesto edildi. Daha sonra soru ve yorumlara geçildi. Etiyopya dan bir katılımcı watercourse kavramının yeni olmadığını belirterek bunun 30 yıl önce oylandığını ve uluslararası toplum tarafından kabul edildiğini söyledi.devamla biz sınıraşan sularla uğraşıyoruz havzadaki mavi,sarı kırmızı yeşil renkli sulardan biz ne diyen katılımcı bu konunun sptığını belirtti.daha sonra söz alan Afrikalı bir bayan katılımcı bir önceki yoruma tamamen katıldığını söyledi ve BM sözleşmesinin yasal bir çerçeve şemsiye olduğunu ileri sürdü. Havza yaklaşımının ise uluslar arası platformda daha önce reddedildiğini söyledi. Etiyopya dan diğer bir katılımcı ise söz alarak burada BM sözleşmesini uluslararası hukuk altında tartışıyoruz.ancak konu bu doğrultudan çıkartıldı uluslar arası değil,ulusal değil,bölgesel değil,ailesel bir konu haline getirildi dedi. BM sözleşmesinin bir çerçeve sözleşme olduğunu söyleyerek bu çerçeve kapsamında diğer ülkelerin bölgesel anlaşmalar yapabileceğini belirtti.devamla bölge ülkelerinin kendi aralarında anlaşmasının önünde engel olmadığını söyleyen katılımcı sözleşme değiştirmek yerine ülkeler arasında güven oluşturmanın yolları aranmalı dediç.eğer öncelikle bunu sağlamazsanız en iyi kuralları da koysanzı işlemez dedi. Bir diğer katılımcı da söz alarak Batı Afrika da yerel ve bölgesel bir perspektif var Nijer Havzasında ortak taahütler yapıldı dedi sözleşmesinin yeniden düzenlenmesinin çok zor olduğunu belirten katılımcı sözleşmenin uluslar arası işlerlik kazanması için 11 ülkenin onayının gerektiğini bunun da çok büyük bir sayı olmadığını söyledi.bu bir çerçeve sözlşeme,yol gösterici sözleşme diyen katılımcı ülkelerin niyetli olması halinde bölgeye adapte edilebileceğini belirtti. Bir diğer katılımcı da mühendis olduğunu söyleyerek Havza hesabı zor,nehir hesabı daha kolay olduğu için sözleşmenin bu temel üzerinde hazırlanmış olabileceğini belirtti. 8

9 Bir katılımcı da ülkeler 1997 sözleşmesi için kendi pozisyonlarını aldı bu kolay kolay değişmez.1997 sözleşmesi de kolay değişmez dedi. Nil havzasına gelince bazı ülkeler onayladı bazlıları onaylamadı diyen katılımcı bu sözleşmenin ülkelere bölgesel anlaşma için bir alan bıraktığını belirtti. Mısırlı Eski Bakan dan Yanıt Daha sonra Panelistlere tekrar söz verildi. Eski Mısır lı Bakan burada bir aile sorununu değil uluslar arası alanda işlemeyen bir konuyu gündeme getirdiklerini ifade etti.bu sözlşeme 30 yıldır sadece 24 ülke tarafından onaylandı. Bu da işlevsiz olduğunu gösteriyor.1995 Mekong havzası bölgesel anlaşmalar için iyi bir model,nil Havzası da iyi bir model olabilir diyen Eski bakan biz faydanın paylaşımı konusunda anlaşabilirsek çok şey olur.mesel, bu bu nedenle fayda ve maliyeti tanımlamamız gerekir dedi. 9

10 Forum da Mısır ın Ulusal Hidropolitikası Bu panelin dışında 6. Dünya Su Forumu nda düzenlenen diğer panellere katılan Mısır lı konuşmacılar da Mısır ın Ulusal Hidropolitikası doğrultusunda görüş beyan ettiler Centre of Arab Water Security ve League of Arab States tarafından düzenlenen Panelde ilk sözü Nil Havzası Müdürü Mısır lı Mohamed Adelaty aldı.adelaty konuşmasına Dünya Su Forumu nun Nil Havzası ile ilgili tüm oturumlarında Mısırlı konuşmacılar tarafından dile getirilen Yeşil su ve Mavi su verileri ile başladı.havza ülkelerine dışardan gelen su oranlarına da değindi. Forum da Arap Bölgesinde ve Kıyıdaş Ülkelerle Su Kaynakları nın paylaşımı(shared Water Resources in the Arab Region and with Neighboring Countries) ele alınarak konuşuldu. Değerlendirme Hukuki Olarak ; Dünya Su Forumuna katılan Mısır temsilcileri uluslararası bir hukuk belgesini ulusal bir bölgeye taşımış, yeni bir belgeyi eski bir belge içine yerleştirmeye çalışmıştır.bunu yaparken Prof Abu-Zeid in Uluslararası anlaşmalar yerine bölgesel anlaşmaların güçlendirilmesi ve bu bölgesel anlaşmaların da hukuk kurallarını içerecek esneklikte olması gerektiğini belirtmiştir. Daha önce de söylediğimiz gibi uluslararası anlaşmadan vazgeçemeyen Mısır ın bunu keni ülkesinin menfaati doğrultusunda bölgesel anlaşma metni içinde kırparak yerleştirmesi uluslararası anlaşmaların yürürlükten kaldırılması kurallarına aykırısdır 2. Mısır temsilcilerinin Yeşil Su olarak tanımladıkları havza olanaklarının ve klimatoloji olayları nın planlanmasının mümkün olmadığına göre, bu konunun planlanarak su paylaşımı ilkesini hukuk kuralı haline getirmesi de mümkün değildir.kaldı ki bu durum her memba ve her mansap ülkesinin özgün koşullarına da uymayabilir. Tarıma çok uygun olmayan ve vadilerden oluşan bir memba ülkesinin Yeşil sudan yararlanmasının ne kadar olanak dışı olduğu açıktır. 3. Eski Mısır lı Bakan, kişi başına düşen yıllık yenilenebilir su miktarı hesabını Yeşil Su üzerinden yapmakta ve bu durumda bu değerin Sudan da 7000 m 3 /kişi /yıl Mısır da ise 1200 m 3 /kişi yıl su düştüğünü ileri sürmektedir.öte yandan aynı kişi Nil havzası ndaki 11 ülkeye yılda 7 milyar m 3 yağış düştüğünü bu yağışın daha çok memba ülkelerinde toplandığını ve Mısır ın bu suyun sadece 53 Milyar m 3 ünü kullandığını belirtmekte ve bu miktarın dışında Nil suyunu hidroeneri üretimi için de kullandığını gözden kaçırmaktadır. Hidropolitik Olarak : 1. Mısır ın 6. Dünya Su Forumundaki Hidropolitik atağı, Nil Havzasında Mısır ın su kullanım üstünlüğünün gelecekte tehdit altına girme olasılığına karşı şimdiden alınmış bir hidropolitik çıkıştır. 2. Nil sorunu konusundaki Mısır ın da katıldığı son görüşmeler, 22 Mayıs 2009 tarihinde İskenderiye ve 14 Nisan 2010 Şarm El Şeyh kentlerinde yapılmıştı. Mısır ve 10

11 Sudan ın aşağıda belirtilen kırmızı çizgilerinde ısrar etmeleri nedeniyle toplantılarda bir sonuca varılamamıştı. - Mısır a ulaşan su miktarı azaltılmayaca - Nehir havzası üzerinde yapılacak baraj ve diğer projeler için 9 ülkenin oy birliği gerekecek. - Nil Nehri nin döküldüğü ülkeler olan Mısır ve Sudan ın veto hakkı bulunacak. Daha sonraki toplantı 14 Mayıs 2010 tarihinde, Nil sularının kullanımı konusunda, Uganda da düzenlendi Bu toplantıda Uganda, Etiyopya, Tanzanya ve Ruanda Nil havzası konusunda işbirliği için bir çerçeve anlaşması imzaladı..ayrıca Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Kenya ve Eritre gibi devletlerin de önümüzdeki dönemde Antlaşma ya imza atmaları bekleniyor. Bu toplantı sonrasında Mısır Dışişleri Bakanı Ahmet Ebulgeyt, "Nil nehrinin kendi kırmızı çizgileri arasında yer aldığını", bunu yeniden paylaşmanın söz konusu olmadığını Nil'le ilgili eski anlaşmaların halen geçerli olduğunu ve söz konusu toplantının hiçbir hükmünün olmadığını belirtmişti.ruanda nın çevre bakanı ise on yıldan fazla bir zamandır yeni bir düzenleme için çalıştıklarını belirtmiş ve daha uzun bir süre bu konu için bekleyemeyeceklerini ifade etmişti. Bu gelişmeler bölgedeki su geriliminin artma eğilimini ortaya koymuştur Mayısında imzalanan İşbirliği Çerçeve Anlaşması bir kenara bırakılıp, Nil suları için yapılan düzenlemelere bakılırsa tüm düzenlemelerin Mısır ın Nil üzerindeki çıkarlarını koruduğu görülecektir.1959 yılındaki Nil Sularının Tam Kullanımı Andlaşması ve 2010 Mayıs ında imzalanan İşbirliği Çerçeve Anlaşması dışındaki tüm düzenlemeler bölgede Mısır ın etki alanının devamını isteyen hegemonik güçlerin etkisi altında imzalanmıştır. Ancak havzada,aslında sadece havzada değil Kuzey Afrika da ve Arap Dünyasında son birkaç yıldır değişim rüzgarları esmektedir. Sudan ın bölünmesi ile sonuçlanan referandum, 2010 yılında yukarı kıyıdaş ülkelerden bazılarının Nil den daha fazla faydalanmak için imzaladıkları İşbirliği Çerçeve Anlaşması ve Mısır da değişen Mübarek rejimi sonrası oluşan belirsizlik havza sularının kullanımında yeni bir tablo ortaya çıkarmıştır. Bu gelişmelerle Nil sularının kullanımında bugüne kadarki Mısır ın ağırlığının sona ermesi veya Mısır aleyhine değişmeye başlaması olasılığı ortaya çıkmıştır.aslında bu durum olasılıktan daha fazla zorunluluk haline gelmiştir. Bu değişim başladığında nereye kadar gideceği de belirsizdir. Mısır ın Nil suyuna hiçbir müdahaleyi kabul etmeme kararından geri adım atması bölgedeki ağırlığını tamamen kaybetmesi anlamına gelecektir ki Mısır asla bu konuma düşmek istememektedir.yukarıda sıralanan tüm bu gelişmeleri değerlendiren Mısır, 6. Dünya Su Forumu nda kendisi bir öneri getirerek ön alıp gelecekte karşılaşabileceği olumsuz durumu kontrol altına almaya ve çıkarlarını korumaya çalışmıştır. Bu önerinin bölgede çıkarları olan Atlantik ötesi güçlerden onay almadan getirilmiş olma olasılığı yoktur. Aslında bu öneri bölgedeki durumu yeniden ele alınmasına ve tartışılabilir noktaya taşınmasına olanak tanımıştır. Bu öneriyle başalyan tartışma gelecekte yukarı havza ülkelerini kısmen rahatlatacak başka önerilerin de gündeme getirilmesine ortam sağlayacaktır. 11

12 3. Mısır bölgede gelecekte ortaya çıkacak Nil Sularının yeniden paylaşımı sorunu konusunda hidropolitik müzakereler için bir kapı aralamıştır.çünkü Mısır gelecek 10 yıl içinde bu konudaki politikasını esnetmeye mecbur kalacaktır. 4. Mısır ın önerisinin uluslararası alanda politik olarak kabul görme olasılığı yoktur. 5. Mısır ın bu çıkışı 1997 sözleşmesinin uluslararası geçerlilik kazanması için gerekli olan 11 ülke onayı sürecini hızlandıracaktır. 12