Kapak foto raflar : Hüseyin Ambarl

Transkript

1

2 Bu kitabın her hakkı saklıdır. Tamamen ya da kısmen ço altılması yazarın yazılı izni alınmadıkça mümkün de ildir. Bilimsel arafltırma, tez, makale, kitap ve benzeri eserlerde, yazarın, kitabın ve projenin tam adı belirtilerek alıntı ve atıf yapılabilir. Bu kitapta kullanılan bütün foto rafların kullanım hakkı foto rafçılara aittir. Foto raflar, hak sahibinin yazılı izni olmadan ço altılamaz ya da baflka amaçlarla kullanılamaz. Yaban Hayat nda Envanter Teknikleri, Avrupa Birli i ve TEMA Vakfı tarafından finanse edilen ve TEMA Vakfı, Do a Koruma Merkezi, Orta Do u Teknik Üniversitesi, T.C. Çevre ve Orman Bakanlı ı Orman Genel Müdürlü ü, Do a Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlü ü ve Artvin Kültür ve Yardımlaflma Derne i ortaklı ı ile yürütülen projenin bir etkinli idir. Kaçkar Da ları Sürdürülebilir Orman Kullanımı ve Koruma Projesi; Avrupa Birli i Geliflmekte olan Ülkelerde Tropik ve Subtropik Ormanlar Programı kapsamında desteklenmektedir. Bu yayın, Avrupa Birli i deste i ile hazırlanmıfltır. Bu yayının içeriklerinin sorumlulu u yalnızca proje ortaklarına aittir ve hiçbir flekilde Avrupa Birli i'nin görüfllerini yansıtmamaktadır. Kapak foto raflar : Hüseyin Ambarl Referans gösterme: Bilgin, C.C Yaban Hayatı Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar. Kaçkar Da ları Sürdürülebilir Orman Kullanımı ve Koruma Projesi yayını, No: 2, Ankara.

3 Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar Bu kitapç k Kaçkar Da lar Sürdürülebilir Orman Kullan m ve Koruma Projesi kapsam nda haz rlanm flt r. Kitab n haz rlanmas nda katk s olan uzman biyologlar Hüseyin Ambarl ve Deniz Mengüllüo lu na, Çevre ve Orman Bakanl Do a Koruma ve Milli Parklar Av ve Yaban Hayat Dairesi Baflkanl na ve baflta Biyoçeflitlilik ve Koruma Laboratuar üyeleri olmak üzere tüm ö rencilerime teflekkür ederim. Doç. Dr. Can Bilgin Kaçkar Da lar Sürdürülebilir Orman Kullan m ve Koruma Projesi Yaban Hayat Koruma ve Gelifltirme Uzman ODTÜ Biyoloji Bölümü Kaçkar Da lar Sürdürülebilir Orman Kullan m ve Koruma Projesi Avrupa Birli i Geliflmekte Olan Ülkelerde Çevre Program Geliflmekte Olan Ülkelerde Tropik ve Subtropik Ormanlar Program kapsam nda desteklenmektedir. Proje Kaçkar Da lar nda yer alan Hatila Vadisi Milli Park, Alt parmak Da lar, Kaçkar Da lar Milli Park, Verçenik Yaban Hayat Koruma Sahas, Barhal Vadisi ve Yusufeli bölgelerini içermektedir. Dört y ll k proje 2007 y l bafl nda hayata geçirilmifl ve 2011'de tamamlanm flt r. Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar 01

4 1. Girifl Türkiye de yaban hayat envanterleri 1960 lardan bu yana oldukça düzenli olarak yap lmaktad r. Özellikle o dönemin say l yaban hayat uzmanlar ndan Nihat Turan, Tansu Gürp nar, smet Özer gibi isimler, ülkemizde nadir ve yok olma sürecine girmifl birçok tür için önerilerini bu gibi arazide yap lan say mlara dayand rm fllard r lerden bafllayarak yayg nlaflan trofe avc l ise, her y l av kotalar n belirlenmesi için ayn bölgede avlanacak türün say mlar n (envanterini) zorunlu k lm flt r. Bugüne kadar esas olarak Yaban Keçisi (Capra aegagrus), Çengel Boynuzlu Da Keçisi (Rupicapra rupicapra) ve Bozay (Ursus arctos) türleri bu say mlara konu olmufl, ancak zaman zaman K z l Geyik (Cervus elaphus), Karaca (Capreolus capreolus), Yaban Domuzu (Sus scrofa) gibi di er trofe türleri de çal fl lm flt r. Ayr ca, yönetim planlar yap lan Yaban Hayat Gelifltirme Sahalar nda veya av plan yap lan örnek veya özel avlaklarda tür ay rt etmeksizin bu tür say mlar gerçeklefltirilmifltir. Kaçkar Da lar Sürdürülebilir Orman Kullan m ve Koruma Projesi (k saca Kaçkar Projesi ) kapsam nda mevcut uygulamalar gözden geçirmek, yeni ve daha verimli veya güvenilir teknikleri tan tmak ve örnek bir envanter düzenlemek hedeflenmifltir. Bu kitapç k, iflte bu amaçla yaz lm flt r. Kitapç n bütün mevcut envanter tekniklerini teker teker tan tmak gibi bir hedefi yoktur. Nitekim bu konuda yaz lm fl Türkçe kaynaklar (örn. O urlu 2003) bulunmaktad r. Bu kitapç n kapsam, sadece proje alan nda bulunan türleri ve habitatlar içermektedir, ancak önerilen yenilikler Türkiye nin di er bölgelerinde yaflayan çeflitli yaban hayat türleri için de büyük ölçüde geçerlidir. 02 Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar

5 2. Hedef Türler Kaçkar Projesi alan ve yak n çevresinde birçok yaban hayvan (büyük ve orta boy memeli) bulunmaktad r. Toynakl av hayvanlar ndan Karaca, Çengel Boynuzlu Da Keçisi, Yaban Keçisi, Yaban Domuzu; etçil av hayvanlar ndan Kurt (Canis lupus), Çakal (Canis aureus), Tilki (Vulpes vulpes), Ay, Sansar (Martes spp.), Porsuk (Meles meles), Susamuru (Lutra lutra), Vaflak (Lynx lynx) ve Pars (Panthera pardus) bölgede kaydedilmifltir. Bunlar n yan s ra küçük av hayvanlar olan Tavflan (Lepus europaeus) ve karasal av kufllar ndan K nal Keklik (Alectoris chukar) ve Urkeklik (Tetraogallus caspius) say labilir. Alanda trofe avc l kapsam nda yak n geçmiflte Yaban Keçisi, Çengel Boynuzlu Da Keçisi ve Ay, daha uzak geçmiflte ise bunlar n yan s ra Kurt av yap lm flt r. Verilen av kotalar tipik olarak Yaban Keçisi için il genelinde ve Çoruh Yaban Hayat Gelifltirme Sahas nda ayr ayr 5-10 adet, Çengel Boynuzlu Da Keçisi için ise (geçen y la kadar) il genelinde 5-10 adet civar ndad r. Proje bulgular ve önerilerimiz do rultusunda, Çengel Boynuzlu Da Keçisi av kotas proje alan nda 2010'da 1 (bir), 2011'de 0 (s f r) adede indirilmifltir. Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar 03

6 3. Yöntemler Envanter uygulamalar n n genel esaslar Envanterlerin esas amac hedef populasyonun büyüklü ünü (yani kaç bireyden olufltu unu) tahmin etmektir. Populasyon tahminleri için bafll ca iki tür say m yap labilir: 1) Tam ( total ) say m 2) Örnekleme/k smi say m Tam say mda hedef populasyonun tamam n n k sa bir süre içinde (örne in birkaç günde) say lmas esast r. Bu tip say mlar birçok tür için özellikle bu kitapç n kapsam ndaki türler için ço u zaman mümkün de ildir. Sadece koloni halinde üreyen kufllar için yuvada say m yolu söz konusu olabilir. Baz kaynaklarda sürek say m ve havadan say m, tam say ma örnek yöntemler aras nda verilmektedir. Ancak, her iki durumda da hedef populasyondaki bireylerin %100 ünün alg lanmas ( ng. detection) mümkün de ildir. Dolay s yla bu yöntemler bize ancak minimum populasyon büyüklü ünü verirler. Öte yandan, örne in havadan say m n tercih edildi i bir envanterde alan n iyi çal fl lm fl bir kesiminde (örne in 50 hektarl k bir alanda) yap lacak ve daha kesin bir sonuç verecek yerden say m sonucuyla, ayn kesimde havadan say m sonucunu karfl laflt rmak, gerekiyorsa bir düzeltme katsay s yla alan n tamam ndaki populasyon büyüklü ünü tahmin etmek mümkün olabilir. Di er say m çeflidi örnekleme yap lmas n, yani populasyonun belli bir k sm n n say lmas n ve buradan yola ç karak tamam n n tahmin edilmesini öngörür. Bu durumda, hedef populasyonun sadece belli bir k sm say l r ve belli varsay mlardan yola ç karak tahmini toplam say ya ula l r. Örnekleme, tipik olarak hedef türün yay l alan n n sadece belli kesimlerinin taranmas yoluyla yap l r. Böyle bir k smi say m, bireylerin hepsinin k sa bir süre içinde görülemeyece i/saptanamayaca gerçe inin yan s ra zaman, personel ve ulafl m k s tlamalar nedeniyle alan n tamam n n eflzamanl olarak kapsanamamas nedeniyle de zorunlu olur. Örneklemede flu üç nokta önemlidir: 1) Örnekleme olabildi ince yans z ( ng. unbiased) yap lmal d r. Burada kastedilen, say m için uygulanan yöntemin herhangi bir flekilde mekân ve zaman aç s ndan mevcudun oldu undan daha fazla veya daha az gözükmesine yol açmamas d r. Mekân aç s ndan yanl bir uygulamaya örnek olarak, a rl kl olarak güney bak larda bulunan bir türü sadece bu bak daki alanlarda sayma, sonra da örnekleme sonuçlar n farkl bak lardaki toplam alana yayg nlaflt rma verilebilir. Bir baflka yanl örnekleme örne i, 04 Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar

7 3. Yöntemler say mlar su bafllar nda, yemleme yap lan alanlarda veya yol kenarlar nda yo unlaflt rmakt r. Farkl efleyler genellikle farkl habitat tercihleri veya (gündüz yerine gece aktif olma gibi) farkl zamanlarda buralar ziyaret etmeleri nedeniyle eksik ya da fazla say lacaklard r. Türün yay l fl ve davran fl özellikleri iyi bilinirse bu gibi bariz hatalar yapmamak mümkündür. Ancak yine de tamamen rasgele bir örnekleme yapmak topo rafik ve lojistik nedenlerle mümkün olmaz. Bu durumda, mevcut yanl l azaltman n baz yollar vard r (bknz. CBS kullan m ). 2) E er örnekleme bölgesi, farkl bitki örtüsü, populasyon yo unlu u, vb nedenlerle alt bölgelere ayr labiliyorsa o zaman katmanlama ( ng. stratification) yaklafl m ile bu bölgeleri ayr ayr örneklemek uygun olur. Bu farkl bölgelerde özellikle örnekleme yo unlu u (mesela gözleklerden say m yap lacaksa hektara düflen gözlek say s ), hatta örnekleme yöntemi de iflebilir. Bu yolla kaynaklar n verimli kullan lmas sa lan r ve genellikle envanterin güvenirli i artar. 3) Örneklenen say lardan toplam populasyon büyüklü üne giderken kaç n lmaz olarak baz varsay mlarda bulunmak gerekir. Örne in, bireylerin alanda ayn yo unlukta da ld klar yayg n (ancak ço u zaman yanl fl) bir varsay md r. Gerek böyle varsay mlar n getirdi i, gerek örneklemenin do as ndan kaynaklanan hatalar sonuca (yani populasyon tahminine) hata pay bildirimi fleklinde yans t lmal d r. Böylece tahminin ne kadar güvenilir oldu u konusunda bir bilgi verilmifl olur. Yaban hayat envanterlerinde %10 luk bir hata pay iyi bir sonuç say lmal d r. Haz rl k çal flmalar Herhangi bir envanterden önce yap lacak haz rl klar çeflitli kaynaklarda daha ayr nt l belirtilmifltir. Ülkemizde yayg n uygulama 1/25,000 ölçekli memleket paftalar n n gerek planlama aflamas nda, gerek uygulama s ras nda arazide kullan lmas fleklindedir. Bu paftalar yeterli ayr nt ya sahip olmakla birlikte, bir Co rafi Bilgi Sistemi nde (CBS/GIS) sadece altl k olarak kullan lmaya o da e er say sal formatta ve jeoreferansl ise uygundurlar; bitki örtüsü, e im, bak gibi farkl parametrelerin ayr katmanlar halinde de erlendirilmesine olanak tan mazlar. Oysa gerek örnekleme noktalar n n veya alanlar n n seçilmesinde, gerek say m sonras analizlerde (bknz. Analiz k sm ) CBS çok önemli bir araçt r. Dolay s yla, haz rl k aflamas nda CBS de kullan ma uygun say sal katmanlar n elde haz r bulunmas ve kullan lmas önerilmektedir. Harita ve CBS odakl haz rl klar d fl nda, yeterli say da ve e itilmifl personel, uygun teçhizat ve kay t formlar, güvenli ulafl m ve say m olanaklar bir envanterin di er önemli unsurlar d r. Bu haz rl klar konusunda örnek bir çal flma Kaçkar Projesi kapsam nda 2010 y l nda gerçeklefltirilen Yusufeli Çengel Boynuzlu Da Keçisi envanteridir. Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar 05

8 3. Yöntemler Envanterin amac n n belirlenmesi Yaban hayat envanterlerin en tipik ç kt s, hedef türün çal fl lan alandaki tahmini populasyon büyüklü üdür, yani hata pay ile belirtilen mutlak bir say d r (örne in 240±25 birey). Bu gibi mutlak say lar, populasyonun belli bir yüzdesinin avlat lmas n n amaçland durumlarda kota miktar n n belirlenmesini kolaylaflt r r. Ayr ca yo unluk (birey/kilometrekare) hesaplanmas na olanak verir. Dolay s yla, e er mümkünse envanter amac mutlak populasyon büyüklü ünün tahminine yönelik olmal d r. Ancak, maddi ve lojistik k s tlar buna her zaman elvermeyebilir. Ayr ca tahminlerdeki hata paylar yüksek ise, bu veriye dayanarak karfl laflt rma yapmak veya av kotalar n belirlemek yeterince güvenilir olmayacakt r. Farkl bir amaç, mutlak say yerine bir endeks hesaplanmas n gerekli k labilir. Burada temel ilke, standart (de iflmez, birbirine denk) bir çaba ve yöntem ile y ldan y la karfl laflt r labilir de erler elde etmektir. Bafllang ç y l nda, yani standart envanterin yap ld ilk y lda elde edilen say m sonucu 100 kabul edilerek izleyen y llarda art veya eksi yönde de iflim izlenmesi temel hedeftir. Böyle bir çal flma populasyonun toplam kaç bireyden olufltu uyla ilgilenmez, ama y ldan y la de iflimleri yüzde cinsinden ortaya koyar. E er bafllang çtaki mutlak populasyon büyüklü ü biliniyorsa, izleyen y llarda gözlenen azalma veya ço alma oranlar dikkate al narak, kapsaml bir say ma gerek duyulmadan o y lki tahmini populasyon büyüklü ü yaklafl k olarak saptanabilir. Kullan labilecek envanter teknikleri Hedef türler için önerilen temel teknikler afla da verilmifltir: fiekil 1: Ortadaki kayalar n hemen arkas nda duran bir Çengel Boynuzlu Da Keçisi, ç plak gözle alg laman n s n r nda say labilir. a) Nokta say m : Araziye hakim bir noktadan görüfl alan na giren hedef tür bireylerinin belli bir süre içinde say lmas d r. Bu süre genellikle sabah erkenden bafllayarak ö lene veya akflamüstüne kadar sürer. Bu süre zarf nda, mükerrer say ma yol açmamak için bireylerin devaml izlenmesi gereklidir. Gözlem için dürbün veya teleskop flartt r. Buna ra men hava koflullar na göre de iflmekle birlikte 23 kilometreden daha uzaktaki canl lar n alg lanmas veya teflhisi ço unlukla olanaks zd r. (fiekil 1). 06 Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar

9 3. Yöntemler Nokta say m, halihaz rda Türkiye de en s k ve yayg n kullan lan envanter yöntemidir. Bu yöntemde en önemli sorunlar, say m sonras hesaplarda gözlem s ras nda kapsanan alan n tam bilinmemesi ve arazinin tamam n n say m yap lan alanla t pat p ayn özellikte oldu u varsay m d r. b) Hat (mesafe) say mlar : Önceden belirlenmifl bir hat üzerinde yürürken (veya araçla giderken) hatt n her iki yan nda kalan hedef tür bireylerinin ilk görüldükleri noktaya gözlemcinin uzakl n n ve aç s n n ölçülmesine dayal bir yöntemdir. Mesafe örneklemesi, istatistikçilerin gözlenen nesnenin gözlemciden uzaklaflt kça alg lanmas olas l n n düflmesi gerçe ini dikkate alarak gelifltirdikleri bir tekniktir. Bu yöntemde, alg lama olas l n n sadece hat üzerinde %100 oldu u, hattan uzaklaflt kça alg laman n giderek azald kabul edilir (fiekil 2). Her gözlenen bireyin hattan uzakl dikkate al narak alanda bulundu u halde alg lanamayan bireylerin say s hesaplan r ve bu say gözlenen say ya eklenerek toplam yo unlu a ulafl l r. Gözlemcinin ölçümleri lazer mesafe ölçer ve hassas pusula ile yapmas önemlidir. Gerek aç kl k veya ormanl k alanlarda yaflayan büyük memelilerin, gerek tavflan ve keklik gibi av türlerinin envanterinde bu yöntem kullan labilir. Ancak say m yap lan türün nadir olmamas ve ölçümlerin hassasiyetle gerçeklefltirilmesi önemlidir. fiekil 2: Alg lama olas l n hattan uzaklaflt kça düflmesi (solda) ve tipik bir hat say m flemas (sa da) c) flaretleme-yakalama yöntemi: Bu tekni in ( ng. mark-recapture) esas, tek tek tan nmas mümkün olan bireylerin zaman içinde hangi oranda tekrar yakaland klar veya görüldükleridir. Bireysel tan nabilirlik, çeflitli iflaretleme ve markalama yöntemleriyle sa lan r. Her biri farkl bir numara ve/veya renk tafl yan plastik kulak küpeleri, tasmalar veya geçici olarak post üzerine boyayla yap lan iflaretlemeler bireylerin ço u zaman görüldüklerinde tan nmalar için yeterli olur (fiekil 3). Telemetri ile izlenen bireyleri de, her bir tasma için ayr olan frekans veya dijital kod sayesinde bireysel olarak tan mak mümkündür. Ancak bu tip iflaretlemelerin bireylerin yakalanmas n gerektirmesi bu tekni in kullan m alan n daraltmaktad r. Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar 07

10 3. Yöntemler fiekil 3: flaretleme tipik olarak otçullar üzerinde uygulansa da bazen etçil y rt c larda da kullan labilir. Bu puma fotokapanla yakalanm flt r (Kaynak: d) Fotokapan yöntemi: flaretleme-yakalama yönteminin farkl bir uygulamas d r. Son y llarda h zla geliflen fotokapan teknolojisi ve istatistik analiz yöntemlerine dayan r. Teçhizat n görece pahal olmas na karfl n fotokapan yöntemi özellikle y rt c lar n say m nda yararl d r. Bireylerin tan nmas, vaflak, pars, geyik bo as gibi baz türlerde bireye özgü desen, çizgi, benek, boynuz flekli varl ile mümkündür. Bu sayede foto raflarla teflhis edilen bireyler ikinci, üçüncü, vs kere foto rafland nda yakalanm fl gibi kabul edilir. Bireysel olarak tan namayan türlerin say lar n tahmin için istatistiksel yöntemler gelifltirilmektedir, ancak henüz yeterince güvenilir de ildirler. Özellikle yaflad klar alan savunan (teritoryel) ve/veya grup halinde yaflayan türler hakk nda, fotokapanlar yoluyla de erli say sal bilgiler elde edilebilir (fiekil 4). ODTÜ Biyoçeflitlilik ve Koruma Laboratuar taraf ndan Beypazar nda gerçeklefltirilen çal flma bunun iyi bir örne ini oluflturur (Mengüllüo lu 2010). 08 Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar

11 3. Yöntemler fiekil 4: Sürü büyüklü ünü yans tan bu foto raf Artvin de çekilmifltir. Foto raf n çekildi i tarih ve saat bilgisi türün davran fllar hakk nda yararl ipuçlar verebilir. Literatürde yer alm fl, ancak çeflitli sak ncalar nedeniyle önerilmeyen teknikler afla da verilmifltir: e) Hat (fierit) say mlar : Aç k ve kolay yürünen alanlarda belli bir hat boyunca yürürken (veya araçla giderken) bu hatt n iki taraf nda belli bir mesafe içinde kalan bireylerin say lmas d r. Bu gözlem fleridinin eni, türün alg lanamayaca kadar genifl olmamal d r. Küçük cüsseli türler için bu mesafe nadiren birkaç metreden daha fazlad r; dolay s yla, fleridin son derece dar olmas nedeniyle anlaml bir örnekleme mümkün de ildir. ri türler (örne in yaban koyunlar ) uzak mesafelerden kolayca görülebilmelerine karfl n, gözlemciden kaçma/uzaklama davran fl ve mesafenin do ru ölçülebilmesi (yani bireyin fleridin içinde olup olmad n n anlafl lmas ) ciddi sorunlard r. Bu nedenlerle, zorunlu olmad kça bu tekni in kullan lmas önerilmemektedir. Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar 09

12 3. Yöntemler f) Sürek (süpürme) say mlar : Çok say da insan n tek s ra halinde alan kat ederek hayvanlar say m yapacaklara sürmeleri veya çevrili alanlarda her görevlinin sa ndan (veya solundan) geçen bireyleri saymas fleklinde gerçekleflir. Sak ncalar daha önce belirtilmekle beraber çevrili alanlarda (örne in Bozda yaban koyunu üretme sahas nda) kullan lm flt r. Ancak, yeterli say da ve titizlikte görevli/gönüllü bulmak, bunlar n hatt bozmadan hareket etmeleri, alan n hayvanlar n gizlenmesine elverili olmamas gibi koflullar sa lamak kolay de ildir. g) D flk grubu say mlar : Geyikler ve di er toynakl lar için kullan lan (örn. O urlu 1997) bir yöntemdir. Temel varsay m, belli say da hayvan n belirli bir süre içinde belli say da d flk (veya d flk öbe i) b rakaca d r. Yöntem, rasgele seçilmifl birkaç metrekarelik alanlarda d flk lar n temizlenmesi, belli bir süre sonra yeniden ziyaret edilerek say lmalar, buradan toplam say n n tahmini esas na dayan r. Do ru bir tahmin için çal fl lan türün ne kadar s k ve ne kadar miktarda d flk b rakt, ayr ca çal fl lan alanda d flk n n ne kadar sürede yok oldu unun bilinmesi flartt r. Bu bilgiler genellikle zor elde edildi i için özel durumlar haricinde düzenli envanter için önerilmez. h) Avlanan populasyonlarda oran de iflimi: E er sadece erkek bireyler avlan yorsa, avlanmadan önce ve sonra erkek-difli oran n n saptanmas ile avlanan erkeklerin say s n n bilinmesine dayanan bir hesaplamad r. Ülkemiz koflullar nda, trofe kapsam nda toplama oranla çok az say da birey vurulmas ve ço u yerde say s belirsiz kaçak avlanm fl bireylerin varl nedeniyle do ru sonuçlar vermesi beklenmez. Türe ve yaflama ortam na göre uygun envanter yönteminin seçilmesi Kaçkar Da lar Sürdürülebilir Orman Kullan m ve Koruma Projesi alan ndaki hedef türlerin bir k sm gündüz aktiftir ve aç kl k alanlarda yaflar. Bu türlerin bafl nda Yaban Keçisi ve Çengel Boynuzlu Da Keçisi gelir. Bozay lar da, k fl uykusu sonras nda kaybettikleri kilolar almak için Nisan-May s aylar nda genellikle gündüz vakti ve yüksek çay rlarda otlarken görülürler. Bu türler, gözle tespit ve saymaya dayal envanterlerin hedefidir. Di er türlerin ço u (Yaban Domuzu, Karaca, Tavflan, yaz aylar nda Bozay lar, etçil y rt c lar n tamam ) a rl kl olarak örtülü alanlarda yaflar ve/veya geceleri aktif olurlar. Ancak bu türler rahats z edilmedikleri yerlerde, özellikle k fl n, gündüzleri de hareketli olabilirler. Yine de bu türleri görerek saymak pek olanakl ve anlaml de ildir; bu ifl için dolayl yöntemlere veya fotokapan kullanmaya baflvurmak gerekir. Envanter tekni inin seçiminde türün özelliklerinin yan s ra eldeki imkânlar, özellikle lojistik destek olanaklar belirleyici olur. 10 Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar

13 3. Yöntemler Afla daki tabloda, her tür için hangi envanter tekni inin genelde nas l sonuç verdi i belirtilmifltir: 1 Havadan (k fl n) say m, 2 Sürek (süpürme) say m, 3 Projektörle gece say m Oldukça kolayd r, ço u zaman iyi sonuç verir Yap labilir, bazen iyi sonuç verir Oldukça zordur, nadiren iyi sonuç verir Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar 11

14 4. Analiz Envanteri yap lan türe ve kullan lan tekni e göre de iflmekle birlikte, envanter sonucunda elde genellikle koordinat kay tlar ve bu koordinatlarla ba lant l say lar bulunur. Birçok durumda, bu say lar ayn zamanda erkek-difli ve/veya yavru-gençergin fleklinde s n flara ayr lm fl olur. Bu say lardan öncelikle ulafl lmak istenen (envanteri yap lan alan n s n rlar içindeki) toplam populasyon büyüklü üdür. Bu de er, tekni e ba l olarak baz varsay mlar n geçerlili i ve belli matematiksel formüllerin kullan lmas ile elde edilir. Kota belirlemek için veya tekrarlanan envanterlerde geçmifl y llarla karfl laflt rma yapmak için bu toplam tahmini de er yeterlidir. Ancak, ekolojik de erlendirmeler ve baflka populasyonlarla karfl laflt rmalar yapabilmek için populasyon yo unlu unun da hesaplanmas gerekir. Yo unluk hesab nda iki yol izlenebilir: Birinci yol, populasyon yo unlu unun tahmin edilen toplam say n n envantere esas olan toplam alana bölünmesi yoluyla hesaplanmas d r. Burada, hem toplam populasyon tahmini s ras nda oluflan hata, hem de say m yap lan alan n envanter toplam alan n tam olarak temsil etmemesinden kaynaklanan hata söz konusudur. kinci yol, kaydedilen birey say s n n taranan alan n büyüklü üne bölünerek bir yo unluk de eri elde edilmesidir. Örne in, nokta (gözlek) say m s ras nda her noktadan görülebilen toplam alan CBS yard m yla hesaplanabilir. Yap lan say m sonucu, bulunan toplam gözlem alan na bölünerek yo unluk hesaplan r. Bu yönteme bir örnek olarak 2010 Yusufeli Çengel Boynuzlu Da Keçisi say m verilebilir. Bu say mda, 24 ayr noktadan gözlem yap lm fl, kaydedilmifl olan gözlem noktalar bir Co rafi Bilgi Sistemi ne (Idrisi Kilimanjaro) aktar lm fl ve viewshed fonksiyonu ile görüfl mesafesi s ras yla 3 km ve 4 km kabul edilerek say m alan iki farkl flekilde hesaplanm flt r (Harita 1). Buna göre envanter s ras nda do rudan görülebilen ve türün teflhis edilebilece i toplam alan 148 ila 190 kilometrekare aras nda hesaplanm flt r. Gözlem noktalar hedef türün en yo un bulundu u bilinen yerlerde seçildi i için, toplam envanter alan ndaki de iflik nitelikteki habitatlar ve türün kulland ortalama yaflama alan dikkate al narak, say lan bireylerin görülebilen arazinin iki kat alanda yaflad klar kabul edilmifltir. Buradan yola ç karak yap lan yo unluk hesaplamas ile kilometrekare bafl na (her yafltan birey) de eri bulunmufltur. Bu yaklafl m n bir ad m ötesi, türün habitat modellemesi ile elde edilecek uygunluk yüzeyinden yararlanarak toplam envanter alan ile say m yap lan alan büyüklük ve habitat kalitesi aç s ndan oranlamakt r. Böylece envanteri yap lan alan n her yerinin hedef tür için ayn önemde olmad gerçe i, nesnel bir iliflki kurularak hesaplara dahil edilebilir. 12 Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar

15 4. Analiz Habitat modelleri, bir canl türünün tercih etti i yükseklik, bitki örtüsü, bak, yerleflimlere uzakl k, vb. özellikleri dikkate alarak oluflturulan ve türün potansiyel yay l fl n öngören istatiksel modellerdir. Bu modellerin ç kt lar, türün bir noktada varolma olas l n n 0 (kesin yok) ile 1 (kesin var) aras na de iflti i bir olas l k yüzeyi fleklindedir. Harita 1: Çal flma alan nda envanter noktalar (sar -k rm z yuvarlaklar), 3 km mesafeli görüfl alan (bordo renkli alanlar), il/ilçe s n rlar (beyaz çizgiler) ve bafll ca akarsular topo rafya üzerinde gösterilmektedir. Habitat uygunlu unun daha düflük oldu u kesimlerdeki populasyon yo unlu unun, uygunlu un yüksek oldu u kesimlerdekine oranla daha az olaca geçerli bir varsay md r. Uygunlu un belli bir eflik de erin alt na düfltü ü kesimlerde ise türün bulunmad kabul edilerek yay l fl haritalar elde edilebilir (örn. Harita 2). Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar 13

16 4. Analiz Harita 2: Kaçkar Projesi alan nda Çengel Boynuzlu Da Keçisi habitat ve yay l fl modeli E er say lan bireyler efley veya yafl aç s ndan s n flara ayr labiliyorsa, erkek-difli ve genç-ergin oranlar ile difli bafl na düflen yavru say s gibi önemli demografik endeksler de hesaplanabilir. Örne in, Yusufeli nde bozay lar üzerine yürütülen çal flmayla, populasyon üretkenli i ve yavru yaflama oranlar hakk nda yararl veriler elde edilmifltir (Tablo 2). Tablo 2: Ana ay bafl na düflen yavru say lar (H. Ambarl, yay mlanmam fl veri) zlenen alan Özgüven Vadisi Afla Barhal havzas Grup büyüklükleri ise populasyonun bask alt nda olup olmad konusunda iyi bir gösterge olabilir (fiekil 5). Populasyonun yap s n ve geçen y llardaki baflar s n yans tan bu endeksler, karar vericiler için de erli veri olufltururlar. Ayr ca envanterin, mesela Haziran ve Eylül aylar nda tekrarlanmas durumunda, Yaban Koyunu gibi May s ay nda do uran bir türün o y lki yavru yaflama oran ortaya ç kar labilir. 14 Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar

17 4. Analiz fiekil 5: Grup büyüklü ü s kl klar Yukar da de inildi i gibi, her türlü tahminin do ruluk pay n yans tan bir hata pay ile beraber verilmesi esas olmal d r. E er hata paylar y llar aras ndaki farklara yak n de erdeyse, envanter sonuçlar n n de iflimi yans tacak kadar hassas olmad ve populasyon büyüklü ünün y ldan y la de iflmedi i kabul edilmelidir. Mutlak say lar de il de ba l endeks üreten yöntemlerde, bir y ldan di erine farklar görülmesi do ald r. Ancak bu de iflimin (yani art fl n veya azalman n) do rulu u kullan lan yöntemin hassasiyetine ve say mlar n ne kadar do ru yap ld na ba l d r. Fransa da yap lan araflt rmalar, gözlenen artma veya azalma e iliminin, 3-5 y l süresince arka arkaya görülmedikçe kesin do ru kabul edilmesinin sak ncal oldu unu ortaya koymufltur (Loison et al. 2006, Largo et al. 2008). Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar 15

18 5. Hatalar Nas l En Aza ndirilebilir? Envanterlerde kullan lan teknik, eksik haz rl k, hatal uygulama veya analiz nedeniyle oluflan insan kaynakl hatalar, örneklemeden do an do al hatalarla birleflince ciddi bir sorun oluflturabilir. Bu hatalar n bir k sm n n nas l önlenebilece ine (veya azalt labilece ine) afla da de inilmektedir: 1) Yanl veya yetersiz örnekleme: statiksel aç dan örnekleme yani ilgilenilen bütünün sadece belli bir k sm hakk nda veri toplama ço u zaman zorunlu ve bu nedenle son derece yayg n bir uygulamad r. Ancak örnekler bütünü temsil edecek flekilde al nmazsa sonuçlar yan lt c olabilir. Envanter çal flmalar nda en s k rastlanan sorun, örneklemenin (yani gözlem ve say mlar n) yollar n yak n veya bir da n alçak kesimleri gibi kolay eriflilebilen noktalarla s n rl kalmas d r. E er hedef tür ekolojisi gere i gözlenen bölgelerde daha yo un veya daha seyrek bulunuyorsa, say m sonuçlar alan n tamam na basit do rusal bir oranlama ile aktar lamaz. CBS ve habitat modellemesi kullanarak bu sorunu belli ölçüde aflmak mümkün ise de as l çözüm örnekleme noktalar n (veya alanlar n ) belirlerken olabildi ince bütünü temsil edecek flekilde, rasgele veya buna yak n bir da l mda ve yeterli say da seçmektir. Örnekleme bütünü temsil edecek flekilde al nm fl olsa bile, e er örnek say s az ise hata pay kabul edilemeyecek düzeyde yüksek olacakt r. Hedef tür e er gün içinde farkl alanlar ziyaret ediyor, ya da yafllar na veya efleylerine göre farkl gruplar oluflturuyorsa düflük örneklemenin olumsuz etkisi daha da artar. Bu durumla karfl laflmamak için, her y l az say da personelle k s tl (ve hata pay yüksek) envanterler yapmak yerine daha az s kl kta ama çok say da örnekleme içeren kapsaml ve güvenilir envanterler yapmak önerilir. Örnek say s n n düflük olmas n n sak nca yarataca bir baflka durum, ba l endeks hesaplar d r. Bu tür envanterde say m n ayn sezonda tekrarlanmas flartt r. Yöntem ucuz ve kolay oldu u için bu tekrarlar n yap lmas zor de ildir, ancak sonucun güvenilirli i bu yolla ciddi ölçüde artar. 2) Tekdüze habitat varsay m : Ülkemizde envanter yap lan alanlar n büyüklü ü genellikle birkaç bin hektardan birkaç onbin hektara kadar de iflir. Ço u da l k olan bu alanlarda, bazen birbirinden çarp c biçimde farkl habitatlar n varl ola and r. Say m yap lan k s tl alanlardan elde edilecek yo unluk bilgisinin alan n geri kalan nda geçerli kabul edilerek kullan lmas bu nedenle sak ncal d r. Say m yap lan (yani örneklenen) kesimler hedef türün optimal habitatlar ndan seçildi i için, tüm alana yayg nlaflt r lacak yo unluk hesaplar afl r iyimser sonuçlara yol açar. Benzer biçimde, say m sonuçlar n say m yap lan alan n birkaç kilometreden daha uza nda kalan co rafyalarda geçerli kabul ederken çok dikkatli olunmal d r. CBS ve habitat modellemesi araçlar bu sorunu hafifletmede de yararl d r. 16 Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar

19 5. Hatalar Nas l En Aza ndirilebilir? 3) Gözlemciden uzaklaflt kça alg lama oran n n düflmesinin dikkate al nmamas : Gözleme dayanan bütün envanter tekniklerinde gözlenen nesne (hedef türe ait birey) gözlemciden uzaklaflt kça o nesnenin alg lanma olas l n n düflmesi bir kurald r. Ne var ki, ülkemizde yayg n olarak uygulanan gözlem noktas envanterleri görüfl alan ndaki bütün bireylerin %100 ünün kaydedilece ini varsayarlar. Hat (flerit) say mlar nda da say m fleridinin içine düflen her bireyin görüldü ü kabul edilir. Bu yanl varsay mlar envanter sonuçlar n n oldu undan daha düflük de erler vermesine yol açar. Arazi ekologlar ve istatistikçiler, mesafe artt kça yaflanan bu olguyu avantaja çeviren yöntemler gelifltirmifllerdir. Teknikler k sm nda sözü edilen mesafeye dayal hat (veya nokta) yöntemleri sayesinde alg lamadaki düflüflten kaynaklanan hata pay ortadan kalkmaktad r. Gözlenen bireyin gözlemciye uzakl ya lazer mesafe ölçer kullanarak, ya da ayr nt l bir harita üzerinde yeri iflaretlenerek belirlenebilir. 4) Standardizasyon eksikli i: Bu eksiklik, özellikle zaman içinde de iflimi yans tan endeksler söz konusu oldu unda sorun yarat r. Bir y ldan di erine say m koflullar n n de iflmesi durumunda endeksler amaçlanan ba l nüfus de erinin yan s ra bu de ifliklikleri de yans tacakt r. Örne in, bir y l 4, bir y l 7 noktadan say m yap lmas, yürünen hat uzunlu unun y ldan y la de iflmesi, say mlar n günün veya y l n farkl zamanlar nda tekrarlanmas, bir say mda ç plak gözle di erinde teleskopla say m yap lmas gibi yanl fllar sonucu anlams zlaflt r r. Mutlak say mlarda da farkl gözlem noktalar nda deneyim ve yetenekleri farkl gözlemcilerin kullan lmas arzu edilmez. Haz rl k aflamas nda iyi planlama ve etkili e itim, uygulama aflamas nda da standart yöntemin uygulanmas yönünde kesin bir talimat bu sorunu azaltacakt r. 5) Mükerrer say m: Zaten say lm fl bir bireyin ayn envanter süresinde en az bir kere daha (farkl bir birey san larak) say lmas d r. Hat boyunca yap lan hareketli say mlarda bu hatayla daha çok karfl lafl l r. Bu hatay en aza indirmek için dikkatli olmaktan baflka çare yoktur. Ancak benzer bir sorun, ayn birey (veya grubun) birbirine komflu gözlem noktalar nda farkl ekiplerce mükerrer say lmas d r. Bu sorunu ortadan kald rmak için, birey veya grubun görüfl alan na girdi i saat ve yönün kaydedilmesi ve gözlemciler aras nda telsiz ve benzeri iletiflim olanaklar n n kullan lmas genellikle yeterli olur. Gözlenen hareketli grubun efley ve yafl kompozisyonunun kaydedilmesi de hata oran n azalt r. 6) Gözlem noktas n n yanl fl iflaretlenmesi: Envanter çal flmas nda kapsanan alan n elle veya CBS kullanarak belirlenmesinde koordinatlar n do ru al nm fl olmas önem tafl r. Bu tip hatalara yol açmamak için her ekipte GPS bulunmas ve ekip üyelerinin cihaz kullanmay bilmeleri, en az ndan gözlem noktas n n gözlemciler taraf ndan ayr nt l bir harita üzerinde iflaretlenmesi önerilir. Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar 17

20 6. zleme ve Tekrarlar 7) Efley veya tür teflhisinde yan lma: Birçok hedef tür için erkek-difli ayr m kolay olmakla beraber, genç-ergin ayr m oldukça zordur. Baz türler için efley ayr m da kolay de ildir. Gözlemcilerin envanter öncesinde bu farkl formlar sorunsuz teflhis etme konusunda e itim ve pratik kazanmalar, gözlem s ras nda ellerinde teflhis kartlar bulunmas, gerekti inde foto rafla flüphe duyduklar durumlar belgelemeleri ve teflhis edemedikleri efley ve yafl gruplar n formda onlara ayr lm fl yafl /efleyi belirsiz sütununa kaydetmeleri önemlidir. 6. ZLEME VE TEKRARLAR Envanterlerin yap lmas n n temelde iki amac vard r: Birincisi, yönetmelik gere i av turizmi yap lan yerlerde kota belirlemek için bir önceki y l envanter (say m) yap lm fl olmas zorunlulu unu yerine getirmektir. Di eri, genel olarak populasyonun yönetimi için al nacak kararlara altl k oluflturmak ve tehlike alt ndaki populasyonlar izlemektir. Her iki amaç için de zaman içinde gerçekleflen de iflimi bilmek önemlidir. Kota belirleme sürecinde, her ikisi de ayn say da, ancak biri artan, di eri azalan iki populasyona kuflkusuz farkl yaklaflmak gerekir. Populasyonun geliflimi, o populasyonun yönetimini ve gerekli müdahaleleri belirleyen en önemli parametrelerdendir. Bir populasyonun de ifliminin yorumlanmas, envanter sonuçlar nda hata pay n n büyüklü üne ve yöntemin ne kadar standardize edildi ine ba l d r. Örne in, Çoruh Vadisi Yaban Hayat Gelifltirme Sahas nda 2006, 2007 ve 2008 y llar nda say lan ergin bireyler s ras yla 336, 413 ve 400 dür ve 2007 say mlar aras nda gözlenen %25 e yaklaflan art fl, büyük olas l kla envanter s ras nda farkl çaba harcanmas na ba l d r; dolay s yla karfl laflt r labilir de ildir ve gerçekte o boyutta bir art fl yans tmamaktad r. Yukar da belirtildi i gibi populasyon e ilimlerini net olarak ortaya koyabilmek için en az üç y l boyunca standart say mlar yapmak gerekir. Bu say mlar n, üreme baflar s n yans tan parametrelerin yard m yla ve o bölgede genel durum (sert geçen bir k fl, azalan kaçak avc bask s, bir salg n hastal k, vb) dikkate al narak de erlendirilmeleri flartt r. Envanterlerin kalite kontrolü bu ba lamda önem kazanmaktad r. Geçmiflte, özellikle populasyon çok düflük düzeylerden yükseltilmesi amaçlanan türler için abart l rakamlar rapor edildi i bilinmektedir. Buna bir örnek, o dönemki sorumlu yerel birim taraf ndan Antalya Düzlerçam ndaki alageyik (Dama dama) populasyonunun 1990 dan 2000 e kadar bireyden e ulaflt n n öne sürülmesidir. Ayn dönemde yap lan ba ms z de erlendirmelerde bu say ü geçmemekteydi. Benzer biçimde, bir dönem Konya Bozda Yaban Koyunu (Ovis gmelini) Üretme stasyonu nda populasyon büyüklü ünün 1500, hatta 2000 e ulaflt yönündeki iddialar n daha sonraki y llarda daha düflük ve gerçekçi rakamlara çekilmesi bu kontrolün ne kadar önemli oldu unu göstermektedir. 18 Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar

21 7. Sonuç ve Öneriler Envanterler yaban hayat n n yönetiminde son derece önemli bir yer tutmaktad r. Ancak elde edilecek sonuçlar n güvenilir olmas ve al nacak yönetim kararlar na temel oluflturmalar için belirtilen hususlara dikkate edilmesi flartt r. Öte yandan, kapsaml envanterler insan gücü, teçhizat ve lojistik destek için ciddi maddi kaynaklara ihtiyaç duyarlar. Bu nedenle, herhangi bir alanda ve belli bir hedef tür için ne kadar s kl kta ve hangi boyutta envanter yap laca, ancak hedefler, ihtiyaçlar ve eldeki kaynaklar aras nda dikkatli bir denge kurarak kararlaflt r labilir. Afla da, bu yönde genel öneriler sunulmaktad r: a) Hedef populasyonun tamam n n say laca kapsaml mutlak say mlar, her y l yerine 3 ila 5 y lda bir yap lmal d r. Bu tür say mlar n, gerektirdikleri haz rl k ve e itim, yüksek örnekleme düzeyi ve maliyetleri nedeniyle her y l tekrarlanmalar zordur; zaten halihaz rda her y l tekrarlanan say mlar beklenen kapsam ve güvenilirlikte yap lamamaktad r. Önerilen aral klarda yap ld klar taktirde, kaynak ve lojistik sorunlar daha kolay çözülecek ve yüksek güvenilirlikte sonuçlar elde edilebilecektir. b) Kolay ve ucuz e ilim say mlar (ba l endeks) ise her y l yap lmal d r. Bu say mlarda her y l ayn çaban n standart bir yöntem izlenerek tekrarlanmas yeterlidir. Bu yolla, gerçek say lar tam olarak bilinmese de populasyonun azalma veya artma e ilimi saptanabilir, hatta difli bafl na yavru oran gibi di er populasyon göstergeleri yard m yla anlaml ç karsamalar yap labilir. E er ba l endekste bir önceki y la oranla %10 un üzerinde bir azalma saptan rsa, bu azalman n olas nedenleri dikkatle irdelenmelidir. Üç y l üst üste (her y l en az %10 veya üç y lda toplam %20) azalma durumunda (varsa) avc l k durdurulmal, azalman n nedenlerini ve al nacak önlemleri belirlemek için kapsaml bir araflt rma yap lmal d r. c) Hedef populasyonun tamam n n say m esast r. Birçok populasyon birbiriyle gevflek biçimde ba l bir dizi alt populasyondan veya gruplardan oluflur. Topo rafya koflullar n n belirledi i ve belirgin engellerle birbirinden ayr lmayan gruplar mümkünse bir tek populasyon olarak de erlendirilmeli ve envanter tamam n kapsamal d r. d) Mesafe örneklemesi ve fotokapanla say m belli türler için kullan m en uygun yöntemlerdir. Bu yöntemlerin uygulanmas mevcut personel ve olanaklarla zor olabilir. Ancak bu yolla elde edilecek bulgular n de erlendirilmesi için geliflkin bir istatiksel donan m vard r ve bundan yararlan lmal d r. e) Envanterlerin gerekti inde profesyonel ekipler bar nd ran flirketlere veya bir döner sermaye projesi ba lam nda üniversite ekiplerine yapt r lmas düflünülmelidir. Yap lan envanterlere, kurum d fl ndan deneyimli bir gözlemci görevlendirilmesi ile kalitenin artmas sa lanabilir. Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar 19

22 7. Sonuç ve Öneriler f) CBS ve modelleme kullan m gerek haz rl k aflamas nda, gerek bulgular n de erlendirilmesi ve hesaplamalarda giderek daha fazla kullan lmal d r. Harita ve Fotogrametri Müdürlü ü bünyesinde potansiyel altyap ve insan birikimi mevcuttur. Ülkemizde yaban hayat yönetiminde son y llardaki olumlu geliflmeler sevindiricidir. Do ru yönetim kararlar n n ancak güvenilir veriler ve s nanm fl bilimsel yaklafl mlar fl nda al nabilece i art k genel olarak kabul görmektedir. Bu kitapç kta sunulan yeni yaklafl mlar n, yap lan uyar ve önerilerin Türkiye de yaban hayat n yönetenlere ufak da olsa bir katk sa layaca n umuyoruz. 20 Yaban Hayat Envanter Tekniklerinde Yeni Yaklafl mlar

23 REFERANSLAR Largo, E., Gaillard, JM., Festa-Bianchet, M., To go, C., Bassano, B., Cortot, H., Farny, G., Lequette, B., Gauthier, D. & Martinot, JP. (2008) Can ground counts reliably monitor ibex Capra ibex populations? Wildl. Biol. 14: Loison, A., Appolinaire, J., Jullien, JM. & Dubray, D. (2006) How reliable are total counts to detect trends in population size of chamois Rupicapra rupicapra and R. pyrenaica? Wildl. Biol. 12: Mengüllüo lu, D. (2010) An Inventory of Medium and Large Mammal Fauna in Pine Forests of Beypazar through Camera Trapping, M.Sc. tezi, Eylül 2010, ODTÜ O urlu,. (1997) Bir Geyik Populasyonunda D flk Say m Metoduyla Yo unluk Tespiti Tr. J. of Zoology 21: O urlu,. (2003), Yaban Hayat nda Envanter, T.C. Çevre ve Orman Bakanl Do a Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlü ü Av ve Yaban Hayat Dairesi Bakanl Yay nlar, Ankara.

24