10:15 10:30 ÇAY-KAHVE ARASI 10:30 11:45 Paralel Oturum D

Transkript

1 C54 C61 C62 C63 C64 C71 Taha Bahadır Saraç Enflasyon ile İşsizlik Arasındaki İlişki: Türkiye Örneği Eşanlı Oturum C6-Çalışma Ekonomisi (15 Temmuz Cuma) 09:00 10:15, Aydın İktisat Fakültesi, Salon: DA105 (Oturum Başkanı: Yrd. Doç. Dr. Hakan ARSLANER) Güngör Özcan Süheyla Sarıtaş Ahmet Oğuz Oğuz Kara Gülay Günay Hakan Kara Ahmet Arslan Cinsiyete Duyarlı Bütçeleme Kapsamında Türkiye De Kadınların İşgücüne Katılımının Değerlendirilmesi Balıkesir de Tarım ve Pazar Eksenli Çalışan Kadının Statüsüne ve Toplumsal Cinsiyetine Yönelik Bir Değerlendirme Kadın İstihdamı ve İşgücü Verimliliği Türkiye de İşsizlik ile Kayıt Dışı Ekonomi Arasındaki İlişki: Tek Kırılmalı Eşbütünleşme Analizi Eşanlı Oturum C7- Finans (15 Temmuz Cuma) 09:00 10:15, Aydın İktisat Fakültesi, Salon: DA112 (Oturum Başkanı: Yrd. Doç. Dr. Hakan HOTUNLUOĞLU) Şahin Bulut İstihdam ve Borsa İstanbul Arasındaki Nedensellik İlişkisi C72 Ömer Akçayır Kredi Kartı Uygulamasının İthal Talebine Etkisi C73 C74 D11 D12 D13 İhsan Güzel Selim Adem Hatırlı İhsan Oluç Mehmet Pekkaya 2008 Yılı Küresel Kriz Sonrası Finansal Gelişme İle Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkinin Analizi Kırılgan Beşli için Borsa Endeksi ile Döviz Kuru Arasında Asimetrik Panel Nedensellik Analizi 10:15 10:30 ÇAY-KAHVE ARASI 10:30 11:45 Paralel Oturum D Eşanlı Oturum D1- Maliye (15 Temmuz Cuma) 10:30 11:45, Aydın İktisat Fakültesi, Salon: DC201 (Oturum Başkanı: Doç. Dr. Abdullah ÖZDEMİR) Tarık Ilıman Recep Tekeli Mahmut Ünsal Şaşmaz Yılmaz Bayar Hatice Erol Abdullah Özdemir Türkiye de Yolsuzlukla Mücadele Mali Teşviklerin Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları Üzerindeki Etkisi: Türkiye Örneği Türkiye de Yoksulluk Sorunu ve Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Faaliyetleri 15

2 TAM METİN KİTABI ISBN AYDIN İKTİSAT FAKÜLTESİ 10 Eylül 2016

3 International Congress on European Union Relations, Economics, Finance and Econometrics (EUREFE 16) July 2016, Aydın Bilim Kurulu Prof. Dr. Roman Viveros Aguilera, Mcmaster University, Kanada Prof. Dr. Sanem Baykal, Ankara Üniversitesi, Türkiye Prof. Dr. Selim Çağatay, Akdeniz Üniversitesi, Türkiye Prof. Dr. Beril Dedeoğlu, Galatasaray Üniversitesi, Türkiye Prof. Dr. Erdal Demirhan, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Türkiye Prof. Dr. Nihat Erdoğmuş, Yıldız Teknik Üniversitesi, Türkiye Prof. Dr. Ramazan Gökbunar, Celal Bayar Üniversitesi, Türkiye Prof. Dr. Oğuz Karadeniz, Pamukkale Üniversitesi, Türkiye Prof. Dr. Erdal Tanas Karagöl, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Türkiye Prof. Dr. Mehmet Karagül, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Türkiye Prof. Dr. Rıdvan Karluk, Turgut Özal Üniversitesi, Türkiye Prof. Dr. Salih Katırcıoğlu, Doğu Akdeniz Üniversitesi, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Prof. Dr. Ersan Öz, Pamukkale Üniversitesi, Türkiye Prof. Dr. Ahmet Özmen, Anadolu Üniversitesi, Türkiye Prof. Dr. Federico Perali, Verona University, İtalya Prof. Dr. Mustafa Ali Sarılı, Adnan Menderes Üniversitesi, Türkiye Prof. Dr. Recep Tarı, Kocaeli Üniversitesi, Türkiye Prof. Dr. Recep Tekeli, Adnan Menderes Üniversitesi, Türkiye Prof. Dr. Yavuz Tekelioğlu, Yücita, Türkiye Prof. Dr. Ercan Uygur, Türkiye Ekonomi Kurumu Ve Vakfı (Tek), Türkiye Prof. Dr. Cemal Zehir, Yıldız Teknik Üniversitesi, Türkiye Doç. Dr. Ahmet Can Bakkalcı, Adnan Menderes Üniversitesi, Türkiye iii

4 International Congress on European Union Relations, Economics, Finance and Econometrics (EUREFE 16) July 2016, Aydın Doç. Dr. Mehmet Çınar, Uludağ Üniversitesi, Türkiye Doç. Dr. Daniele Fabbri, University Of Bologna, İtalya Doç. Dr. İsmet Göçer, Adnan Menderes Üniversitesi, Türkiye Doç. Dr. Ali Rıza Gökbunar, Celal Bayar Üniversitesi, Türkiye Doç. Dr. Ali Hepşen, İstanbul Üniversitesi, Türkiye Doç. Dr. Peter Kovacs, Szeged Üniversitesi, Macaristan Doç. Dr. Daiki Maki, Ryukoku University, Japonya Doç. Dr. Mehmet Mercan, Adnan Menderes Üniversitesi, Türkiye Doç. Dr. Chiara Monfardini, University Of Bologna, İtalya Doç. Dr. Şaban Nazlıoğlu, Pamukkale Üniversitesi, Türkiye Doç. Dr. Veli Yılancı, Sakarya Üniversitesi, Türkiye Doç. Dr. Hüseyin Yılmaz, Adnan Menderes Üniversitesi, Türkiye Yrd. Doç. Dr. Şahin Bulut, Adnan Menderes Üniversitesi, Türkiye Yrd. Doç. Dr. Yılmaz Erdem, Adnan Menderes Üniversitesi, Türkiye Yrd. Doç. Dr. Şaban Ertekin, Adnan Menderes Üniversitesi, Türkiye Yrd. Doç. Dr. Elvan Aktürk Hayat, Adnan Menderes Üniversitesi, Türkiye Yrd. Doç. Dr. Hamza Kahriman, Adnan Menderes Üniversitesi, Türkiye Yrd. Doç. Dr. Öznur Özdamar, Adnan Menderes Üniversitesi, Türkiye Yrd. Doç. Dr. Michael Rochlitz, National Research University Higher School Of Economics, Rusya Yrd. Doç. Dr. Kıymet Yavuzaslan, Adnan Menderes Üniversitesi, Türkiye Dr. Eleftherios Giovanis, Verona University, İtalya iv

5 International Congress on European Union Relations, Economics, Finance and Econometrics (EUREFE 16) July 2016, Aydın İÇİNDEKİLER Türkiye de Eğitim Sorunu Ve İstihdam İlişkisi Türkiye de Yurtiçi Tasarruf Oranlarının Belirleyicileri: Yeni Nesil Bir Ekonometrik Analiz Ab Üyesi Akdeniz Ülkeleri Olan İtalya, İspanya, Portekiz İle Türkiye nin Makro Ekonomik Performanslarının İşsizlik Üzerine Etkileri Kredi Kartı Uygulamasının İthal Talebine Etkisi Ülke Kredi Derecelendirme Notlarının Uluslararası Sermaye Hareketleri Üzerine Etkisi: Türkiye Örneği Asgari Ücret Ve İstihdam İlişkisi: Türkiye Örneği Türkiye de Enflasyon-Tüketici Kredileri Ve Enflasyon-Yatırım Kredileri İlişkisinin Ekonometrik Analizi Avrupa Birliği Ve Türkiye'de İstihdam Ve İşsizlik Sorunsallarının Küresel Finans Krizi Çerçevesinde Değerlendirilmesi v

6 International Congress on European Union Relations, Economics, Finance and Econometrics (EUREFE 16) July 2016, Aydın Türkiye den Avrupa ya Göç: İşçi Göçü Ve İşçi Dövizleri İşsizlikte Histeri Hipotezi: Google Ne Diyor? Türkiye de İşsizlik İle Kayıt Dışı Ekonomi Arasındaki İlişki: Tek Kırılmalı Eşbütünleşme Analizi Kayıt Dışı İstihdam İle Vergiler Arasındaki İlişki Küresel Kriz Sonrası Dönemde Türkiye de Kayıt Dışı İstihdamın Bölgesel Ve Sektörel İncelenmesi Mali Teşviklerin Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları Üzerindeki Etkisi: Türkiye Örneği Dezavantajlı Grupların İstihdama Katılmaları: Avrupa Birliği- Türkiye Uygulamaları İşsizlik İle Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki: Euro Bölgesi Örneği Kırılgan Beşli İçin Borsa Endeksi İle Döviz Kuru Arasında Asimetrik Panel Nedensellik Analizi xi

7 Kırılgan Beşli için Borsa Endeksi ile Döviz Kuru Arasında Asimetrik Panel Nedensellik Analizi Mehmet PEKKAYA 100 Özet Morgan Stanley, Brezilya, Endonezya, Güney Afrika, Hindistan ve Türkiye yi içeren gelişmekte olan piyasaları 2013 yılında kırılgan beşli olarak ilan etmiştir. Yüksek enflasyon, zayıflayan büyüme, büyük dış ticari açıklar ve sabit gelirli nakit girişlerine yüksek bağımlılık, kırılgan beşli ülkelerini dünya ticaretinin sürdürülebilirliği için önemli konuma getirmektedir. Kırılgan beşli ülkeleri ile birlikte diğer bazı Asya ekonomileri, dünya ticaretinin dengeli büyümesinde sinyal verenler olarak kabul edilebilir. Uygulamada kırılgan beşli ülkelerin seçilmesine, daha önce bu ülkelerle asimetrik panel nedensellik çalışmalarının yapılmamış olması, homojenlik ve ifade edilen bu tür benzer özelliklere sahip ülkeleri içermesi gösterilebilir. Bu çalışmanın amacı, hisse senedi endeksi ve döviz kuru arasındaki asimetrik nedensellik ilişkisinin varlığını ve yönünü kırılgan beşli için belirlemektir. Uygulamada, 3 Ocak Mart 2016 dönemi için kırılgan beşliye ait piyasa verilerinin sürekli getirileri alınmıştır. Bireysel panel birim kök testlerinden Maddala - Wu ve Im vd. panel durağanlık incelemesi dikkate alınmıştır. Kırılgan beşli ülkelerine ait iki değişken için Dimitrescu - Hurlin panel nedensellik testi uygulanmıştır. Çalışmada, her iki değişkenin pozitif/negatif bileşenlerinin birbiriyle her yönden Granger nedeni olduğu belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Asimetrik Nedensellik İlişkisi, Kırılgan Beşli, Döviz Kurları, Borsa endeksleri, Panel Veri. Jel Kodları: C30, G24, E31 * Doç.Dr., Bulent Ecevit Ünv., Zonguldak, 67100, Turkey, mehpekkaya@gamil.com / Tel.:

8 Asymmetric Panel Causality Analysis between Exchange Rates and Stock Indexes for Fragile Five Abstract Morgan Stanley declared some emerging markets, namely Brazil, Indonesia, South Africa, India, and Turkey as fragile five in High inflation, weakening growth, large external deficits, and high dependence on fixed income inflows put forward the fragile five countries important for the sustainability of the world trade. The fragile five countries along with some other Asian economies can also be accepted as giving the signal of the co-growth of the world trade. Selecting the fragile five countries in application, are also for the sake of thinking as no asymmetric panel causality study observed about them, homogeneity and much alike listed properties of them. The purpose of this study is to determine the existence and direction of asymmetric casualty relation between stock index and exchange rate for fragile five. Logarithmic return series of the fragile five panel data calculated for the application, for the period of Jan 3, 2002 and March 2, The individual unit root tests are of Maddala -Wu and Im et al. are used in order to determine the stationarity. Dimitrescu-Hurlin s panel causality test is applied to determine causal relationship for the two variables of fragile five. In this study, positive/negative components of the two variables were identified as the Granger cause from all directions with each other. Keywords: Asymmetric Causality Relation, Fragile Five, Exchange Rates, Stock Markets, Panel Data. Jel Codes: C30, G24, E

9 1. Giriş ve Döviz Kuru ile Hisse Senedi Piyasaları Arasındaki İlişki Piyasaların her geçen gün daha global bir yapıya sahip olması, uluslararası likiditenin değişim aracı ve piyasaların denge unsuru olan döviz kurlarının (ER, Exchange Rate) önemini artırmıştır. ER üzerinden her hangi ülkenin şirketleri ve ülke zenginliğinin diğer ülkelere göre ortak para birimiyle karşılaştırılması yapılabilmektedir. Ayrıca, uluslararası ticaretin gelişmesi ve ülkeye olan güvenin göstergesi de ER deki istikrar ile de temsil edilebilmektedir. Gerek devletin, gerekse ülkedeki kişilerin ve özellikle şirketlerin yatırımları ve vizyonlarını daha geniş tutabilmeleri açısından istikrarlı bir ortama ve döviz kuruna ihtiyaç duyulması, döviz kurunu etkileyen etmenlerin en iyi şekilde belirlenmesini gerekli kılmaktadır. Hisse senedi piyasası (SI, Stock Index) ise ekonomik anlamda etkin piyasaya en yakın işleyen kurum olması itibariyle piyasanın bir sensörü gibi çalışmakta ve piyasa canlılığını /piyasanın yönünü tahmin etmede önemli bir gösterge niteliğindedir (Pekkaya ve Bayramoğlu, 2008). ER ve SI arasında aynı veya zıt yönlü ilişki olduğunu ifade eden çalışmalar mevcuttur. Bu ilişkinin teorik temelini Tsai (2012), 1981 de Aggarwal ın ifade ettiği uluslararası ticaret etkisi (ITE, the international trading effect) ve Bahmani & Sohrabian nın 1992 de ifade ettiği portföy dengesi etkisi (PBE, the portfolio balance effect) şeklinde özetlemektedir. ITE e göre ER ve SI piyasaları, uluslararası ticaretten etkilenmektedir. Örneğin, ER deki değişim SI in yanı sıra ihracat yapan işletmeleri ve dolaylı olarak yerel işletmeleri de girdi/çıktılı ithalat/ihraçat yapmaları nedeniyle etkilemektedir. Tsai, ER ve SI arasındaki etkileşim Asya piyasalarında belirgin şekilde ITE ile PBE etkileriyle görüldüğünü ancak yönlerinin değişebildiğini ifade etmiştir. Literatürde ER ve SI arasındaki etkileşim iki genel kabul görmüş modelle açıklanmaktadır. Bunlar, Dornbusch, & Fischer (1980) in önerdiği nakit akış kaynaklı (flow oriented) modeller ve 1983 de Frankel ile 1993 de Branson nun önerdiği hisse senedi kaynaklı (stock oriented) modellerdir (Rahman ve Uddin, 2009; Lin, 2012). Nakit akış kaynaklı modeller geleneksel bakış açısı olarak değerlendirilmekte olup ülkedeki nakit hesabı veya ticaret dengesine odaklanır. Nakit akış kaynaklı modellerine göre ER deki değişimler uluslar arası rekabeti, genel ekonomik faaliyetleri değiştirdiği ve böylece ülke ekonomisindeki reel gelir ile giderler etkilenmektedir. Bu açıdan, hisse senedi fiyatlarının (birikimli olarak SI in) işletmenin gelecekteki nakit akışlarının bugünkü değeri olarak değerlendirildiği bileneniyle, SI in ER deki bu değişimlere tepki vereceği beklenir. Hisse senedi kaynaklı modeller ise portföy dengesine dayanmakta olup ER nin piyasa işleyişine bağlı olduğunu savunur. Hisse senedi kaynaklı modellere göre ise hisse senedi (veya SI) piyasasındaki gelişmeler/yenilikler, varlıklar ve 1177

10 nakitlerde kümülatif talep oluşturarak piyasada para talebini artıracak etkiye neden olmaktadır. Diğer bir deyişle, hisse senedi fiyatlarındaki düşüş, ülkedeki yatırımcıların servetlerinde azalmaya ve dolasıyla para talebinde ve faiz oranında azalmaya neden olabilmektedir. Böylece, düşük faiz oranı nakit girişini azaltacak ve dolaylı olarak ER etkilenecektir. Nakit akış kaynaklı ve hisse senedi kaynaklı modeller genel kabul görmüş olmasına rağmen, ER ve SI arasındaki ilişkiler çalışmaların yapıldığı ülkelere ve dönemlere farklılık göstermekte ve hatta tam netlik kazanmamış veya araştırılmaya açık bir konudur. Örneğin Ajayi vd. nin 1998 deki, Phylaktis & Ravazzolo nun 2005 deki ve Dimitrova nın 2005 deki çalışmalarında ER ile SI arasında çift yönlü nedensellik ilişkisi gözlenebildiği gibi, Yau & Nieh in 2006 da ve Lean vd. nin 2006 daki çalışmalarında belirgin nedensellik ilişkisi tespit edilememiş iken Pan vd. nin 2006 deki, Vygodina nın 2006 daki ve Sulku nun 2007 deki çalışmalarında bu değişkenler arasında dönemsel/karmaşık ilişki varlığını gözlenmiştir (Pekkaya & Bayramoğlu, 2008). SI piyasasından ER ye tek yönlü nedensellik bulgularına (Köse vd., 2010) ve son yıllarda özellikle araştırılan ER nin SI piyasasını etkilemesini modelleyen (Şahin, 2016; Boyacıoğlu ve Çürük, 2016) çalışmalara da rastlanmaktadır. Morgan Stanley, Brezilya, Endonezya, Güney Afrika, Hindistan ve Türkiye yi içeren gelişmekte olan piyasaları 2013 yılında kırılgan beşli olarak ilan etmiştir. Yüksek enflasyon, zayıflayan büyüme, büyük dış açıklar ve sabit gelirli nakit girişlerine yüksek bağımlılık kırılgan beşli ülkelerini diğer ülkelerden ayıran ve dünya ticaretinin sürdürülebilirliği için önemli konuma getirmektedir. Kırılgan beşli ülkeleri ile birlikte diğer bazı Asya ekonomileri, dünya ticaretinin dengeli büyümesinde sinyal verenler olarak kabul edilebilir. Bu çalışmada kırılgan beşli ülkeleri üzerine analizlerin yapılmasının nedenleri; daha önce kırılgan beşli ülkeleriyle yapılmış asimetrik panel nedensellik çalışmasına rastlanmamış olması, bu ülkelerin birbiriyle daha benzer özellik gösteren homojen yapıda olması nedeniyle panelde bütün olarak değerlendirilebilmesi ve kırılgan beşliye ait özellikleri keşfetme eğilimi olarak sıralanabilir. Bu açılardan çalışmamızın literatüre katkı sağlayacağı düşünülmüştür. Bu çalışmanın amacı, hisse senedi endeksi ve döviz kuru arasındaki asimetrik nedensellik ilişkisinin varlığını ve yönünü kırılgan beşli ülkeleri için belirlemektir. Uygulama, 3 Ocak Mart 2016 dönemi için kırılgan beşliye ait piyasa verilerinin sürekli getirileri ile pozitif ve negatif gözlemler için ayrıştırma yapılmak suretiyle elde edilen üçer çift seri üzerinde Dimitrescu - Hurlin (2012) panel nedensellik testinden oluşmaktadır. 1178

11 2. Kırılgan Beşli Ülkeleri Üzerine Bir Panel Nedensellik Analizi Bu çalışmanın amacı, hisse senedi endeksi ve döviz kuru arasındaki asimetrik nedensellik ilişkisinin varlığını ve yönünü kırılgan beşli için belirlemektir. Çalışmamızda kırılgan beşli ülkelerine ait ABD doları temelli döviz kuru (ER) ve borsa endeksi (SI) serileri veri olarak kullanılmıştır. Bu ülkelere ve değişkenlere ait isim ile kısaltmaları Tablo 1 de sunulmuştur. Tablo 1: Kırılgan Beşli Ülkelerine ait Kısaltmalar Ülkeler Brezilya, Br Endonezya, Id Güney So Afrika, Hindistan, In Türkiye, Tr Borsa Endeksi, SI BVSP JKSE FTSE/JSE SENSEX BIST100 ABD doları döviz kuru, ER $/Brezilya Reali, BR $/Endonezya Rupisi, Id $/Güney Afrika Rantı, SR $/Hindistan Rupisi, InR $/Türk Lirası, TL Uygulamada öncelikle, 2 Ocak Mart 2016 dönemi için kırılgan beşliye ait piyasa verileri, SI serileri için yahoo-finance ( ) ve ER serileri için exchangerate ( ) web sitelerinden indirilmiştir. Her ülkeye ait günlük iki fiyat verisi çiftinin kayıp/eksik günü olanlar için diğer serilerdeki o güne ait gözlemlerin silinmesi suretiyle tüm seriler senkronize edilmiştir. Senkronize edilmiş fiyat serileri, fiyat değerinden bir önceki fiyat değerine bölünüp doğal logaritması alınmasıyla her seri için sürekli getiriler (Korkmaz ve Pekkaya, 2011:288) hesaplanmıştır. Bu sürekli getiri serilerinin pozitif ve negatif ayrıştırmaları da yapılmak suretiyle, kendi serileriyle birlikte ER ve SI için üçer çift (=3038x5) gözleme sahip getiri seriler elde edilmiştir. Zaman serisi ve panel verileriyle yapılan hemen her analiz, serilerde birim kök olmamasını veya durağan yapıda olmasını şart koşar. Bu anlamda elde edilmiş 6 seri bireysel panel birim kök testlerinden Maddala & Wu (1999) ve Im vd. (2003) birim kök testleriyle incelenmiştir. Beklendiği gibi getiri serilerinde birim köke pek rastlanmaz. Tablo 2 deki sonuçlardan da gözlendiği üzere, her bir seri için sabitli ve/veya trendli yapıda birim kök olmadığı yönündeki alternatif hipotezler istatistiksel olarak 0,001 anlamlılıkta güçlü bir şekilde kabul edilmiştir. 1179

12 Tablo 2: Kırılgan Beşli Serilerine ait Panel Birim Kök Testi Sonuçları Maddala & Wu Im, Pesaran and Shin Sabitli Sabitli ve trendli Sabitli Sabitli ve trendli SI 414,817 (,000) 429,356 (,000) -20,9173 (,000) -21,5244 (,000) ER 456,361 (,000) 491,362 (,000) -22,3544 (,000) -23,3863 (,000) SI+ 297,038 (,000) 273,963 (,000) -16,5260 (,000) -16,1005 (,000) ER+ 272,097 (,000) 274,363 (,000) -15,6829 (,000) -16,2259 (,000) SI- 268,283 (,000) 213,469 (,000) -15,4646 (,000) -13,9748 (,000) ER- 267,035 (,000) 276,176 (,000) -15,5356 (,000) -16,3002 (,000) Not: Parantez içindeki sayılar p- değerleridir. Asimetrik Granger nedensellik ilişkilerinin araştırılmasında pozitifler/negatifler (+/-), bu serinin pozitif/negatif bileşenlerinden üretilmiş yeni seriyi temsil etmektedir. Panel nedensellik ilişkilerin belirlemeleri için, seri ikililerine Dimitrescu & Hurlin (2012) panel nedensellik testi uygulanmıştır. Geliştirilen bu test, bilinen kesit temelli Granger nedensellik testine ait bireysel Wald istatistiklerinin bir çeşit aritmetik ortalamasına göre karar veren bir test olduğu söylenebilir. Dimitrescu & Hurlin (2012), geliştirdikleri testlerinin dört önemli avantajını ifade etmektedirler. Bunlar, kolay uygulanabilirliği, çok küçük zaman ve kesit boyutlu örnekler için dahi güçlü test olduğu, her hangi bir özel panel tahmini gerektirmediği ve farklı gecikme uzunluklu dengesiz panellerde dahi kolay uygulanabilirliği olarak sıralanabilir. Bu anlamda, yanlış gecikme uzunluğu ile yapılan analizlerde dahi oldukça güvenilir bulgulara ulaşılabilmektedir. Dimitrescu & Hurlin (2012) testi aşağıdaki formül ile hesaplanabilmektedir. Z Hnc N N N Hnc 1 Hnc 1 Ti 2Ki 1 N WN, T N E( Wi, T ) N WN, T N Ki i 1 i 1 Ti 2Ki 3 N N ( Ti 2Ki 1) ( Ti 2Ki 3) ( it, ) 2 i 2 i 1 i 1 ( i 2 i 3) ( i 2 i 5) N Var W N K T K T K (1) Burada, W Hnc NT, N W i 1 N it, ; Wi,T de i ninci kesit ve Ti>5+2Ki için bireysel Wald istatistiğini göstermektedir. Yokluk hipotezi Bi=0 dir. Çalışmamızda Dimitrescu & Hurlin nn 1180

13 panel nedensellik testlerini 1., 2. ve 3. gecikmeler için analizler yapılmıştır. Asimetrik nedenselliği de içeren analiz sonuçları da Tablo 3 de raporlanmıştır. Tablo 3: Kırılgan Beşli Granger Nedensellik İlişkilerine ait Zbar-İstatistikleri H0 hipotezi 1. Gecikme için 2. Gecikme için 3. Gecikme için İstatistik P Değ. İstatistik P Değ. İstatistik P Değ. Karar ER SI 9,04,0000 7,92, ,45,0000 RED SI ER 28,76, ,75, ,85,0000 RED ER+ SI+ 6,99, ,14, ,18,0000 RED SI+ ER+ 3,91, ,29, ,97,0000 RED SI- SI+ 59,14, ,69, ,59,0000 RED SI+ SI- 9,53, ,17, ,53,0000 RED ER- SI+ 12,67, ,65, ,12,0000 RED SI+ ER- 12,35, ,08,0000 8,15,0000 RED SI- ER+ 31,70, ,72, ,22,0000 RED ER+ SI- 26,18, ,62, ,47,0000 RED ER- ER+ 37,83, ,06, ,32,0000 RED ER+ ER- 125,77, ,58, ,75,0000 RED SI- ER- 12,30, ,52, ,73,0000 RED ER- SI- 2,59,0097 3,11,0019 3,16,0016 RED Not: P. Değerleri Dimitrescu ve Hurlin in panel Granger nedensellik testinden elde edilmiştir. Nedensellik testindeki yokluk hipotezi ER SI; ER, SI nın omojen şekilde nedeni değildir şeklinde olup sembolü nedeni değildir anlamında yön göstermektedir. Dimitrescu & Hurlin nin panel nedensellik testi sonuçlarına göre, söz konusu döneme ait kırılgan beşli için analizi yapılan her seri birbirinin Granger nedeni olarak tespit edilmiştir. Elde edilen bu sonuçlar açıklaması zor bir durum olarak nitelendirilebilir, zira her seri kendisi ile diğer serinin artış ve azalış eğilimlerini etkilemektedir. Analizlerde, ER ve SI serileri için çift yönlü Granger nedenselliği gözlendiği gibi, asimetrik Granger nedensellik bulgularına da istatistiksel olarak 0,001 anlamlılıkta güçlü şekilde ulaşılmıştır. Bu durumda kırılgan beşli için ER deki değişim, SI nin varyansını etkilediği gibi, SI deki değişim, ER nin varyansını 1181

14 etkileyebileceği ifade edilebilmektedir. Diğer deyişle, kırılgan beşli için söz konusu iki piyasa (ER-SI) birbirinden çift yönlü etkilenebilmektedir. Asimetrik nedensellik açısından serilerin pozitif ve negatif bileşenleri arasında Granger nedensel ilişkiler gözlenmiştir. Bu anlamda, ER nin pozitif bileşenindeki varyans, ER ve SI nin pozitif ile negatif bileşenlerindeki varyansları etkilediği gibi, ER nin negatif bileşenindeki varyans, ER ve SI nin pozitif ile negatif bileşenlerindeki varyansları etkilediği söylenebilir. Ayrıca, SI nin pozitif bileşenindeki varyans, ER ve SI nin pozitif ile negatif bileşenlerindeki varyansları etkilediği gibi, SI nin negatif bileşenindeki varyans, ER ve SI nin pozitif ile negatif bileşenlerindeki varyansları etkilediği söylenebilir. 1182

15 3. Sonuç Çalışmanın amacı, hisse senedi endeksi ve döviz kuru arasındaki asimetrik nedensellik ilişkisinin varlığını ve yönünü kırılgan beşli için belirlemektir. Dimitrescu & Hurlin (2012) nin panel nedensellik testine göre kırılgan beşli için analizi yapılan her seri birbirinin Granger nedeni olarak tespit edilmiştir. Analizlerde, ER ve SI serileri için çift yönlü Granger nedenselliği gözlendiği gibi, asimetrik Granger nedensellik bulgularına da güçlü şekilde ulaşılmıştır. Bu durumda kırılgan beşli için döviz kuru ile hisse senedi piyasaları birbirinden etkilenmektedir. Ayrıca asimetrik nedensellik açısından, iki serinin tüm pozitif ve negatif bileşenleri arasında Granger nedensel ilişkiler gözlenmiştir. Kırılgan beşli ülkelerinde, döviz ve hisse senedi piyasalarının arasındaki güçlü etkileşim gözlenmiş olması, bizi bu piyasaların birbiriyle oldukça entegre şeklide çalıştığı ve asimetrik yapıdan ziyade simetrik ilişki sonucuna ulaştırmıştır. Bu anlamda politika yapıcılar ve araştırmacıların yanısıra Brezilya, Endonezya, Güney Afrika, Hindistan ve/veya Türkiye de yatırım yapanların döviz kurunda meydana gelen değişimlere karşı hisse senedi piyasanın veya hisse senedi piyasalarında meydana gelen değişimlerde döviz kurunun etkileneceğini dikkate almaları gerekmektedir. Ayrıca, kırılgan beşli ülkeleri döviz kuruna ait politika belirlerlerken, belirledikleri politikanın doğrudan hisse senedi piyasalarını etkilediklerini (veya tersini de) dikkate almaları gerekmektedir. Bu iki yönlü etkileşimin piyasalara ait pozitif ve negatif bileşenleri içermesi, bu değişkenler arasındaki ilişkinin varlığının oldukça güçlü olarak göstermesine karşın yönü hakkında daha detaylı araştırmaların yapılmasını gerekli kılmaktadır. Kırılgan beşli ülkeleri için elde edilen bulgular kısaca, ülkelerdeki döviz ve hisse senedi piyasalarının arasındaki ilişkinin simetrik ve çift yönlü olduğunu gösterirken, kırılgan beşli ülkelerin döviz kuruna veya sermaye hareketliliğine olan kırılgan yapılarını destekler niteliktedir. 1183

16 Kaynakça Boyacıoğlu, M.A. ve Çürük, D. (2016), Döviz Kuru Değişimlerinin Hisse Senedi Getirisine Etkisi: Borsa İstanbul 100 Endeksi Üzerine Bir Uygulama, MUFAD Dergisi, 70, Dornbusch, R., ve Fischer, S. (1980), Exchange Rates and the Current Account, American Economic Review, 70, Dumitrescu, E-I ve Hurlin, C. (2012). Testing for Granger non-causality in heterogeneous panels, Economic Modelling 29, Exchangerate (2016). (Erişim tarihi: ). Im, K. S. Pesaran, M. H. ve Shin, Y. (2003), Testing for Unit Roots in Heterogeneous Panels. Journal of Econometrics 115, Korkmaz, T. ve Pekkaya, M. (2012), Excel Uygulamalı Finans Matematiği, Üçüncü Baskı, Bursa: Ekin Yayınevi. Köse, Y., Goğanay, M. ve Karabacak, H. (2010), On the Causality between Stock Prices and Exchange Rates: Evidence from Turkish Financial Market, Problems and Perspectives in Management, 8(1), Lin, C.-H. (2012), The Comovement between Exchange Rates and Stock Prices in the Asian Emerging Markets, International Review of Economics and Finance 22, Maddala, G.S. ve Wu, S. (1999), A Comparative Study of Unit Root Tests with Panel Data and a New Simple Test, Oxford Bulletin of Economics and Statistics 61, Pekkaya, M. ve Bayramoğlu, M.F. (2008). Pay Senedi Fiyatları ve Döviz Kuru Arasındaki Nedensellik İlişkisi: YTL/USD, İMKB100 ve S&P500 Üzerine Bir Uygulama. MUFAD Dergisi, 38, Rahman, L. ve Uddin, J. (2009), Dynamic Relationship between Stock Prices and Exchange Rates: Evidence from Three South Asian Countries, International Business Research, 2(2), Şahin, A. (2016), Döviz Kurunun Hisse Senedi Endeksi Üzerine Kısa ve Uzun Dönemde Etkileri: Kırılgan Beşli Ülkeleri Üzerine Yumuşak Geçişli Eşik Hata Düzeltme Modeli Uygulaması, Ege Akademik Bakış, 16(2),

17 Tsai, I-C. (2012), The Relationship between Stock Price Index and Exchange Rate in Asian Markets: A Quantile Regression Approach, Int. Fin. Markets, Inst. and Money 22, Yahoo-finance (2016). (Erişim tarihi: ). 1185