T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) MAKİNE TEKNOLOJİSİ MONTAJ VE AMBALAJ YAPMA

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) MAKİNE TEKNOLOJİSİ MONTAJ VE AMBALAJ YAPMA ANKARA 2007

2 Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

3 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...2 GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ MONTAJ YAPMA Komple Resimlerin İncelenmesi Standart Makine Elemanları Makineler Kamalar Pimler Vidalar Cıvata ve Somunlar Rondela ve Emniyet Sacları Perçinler Yağlama Miller Muylular Muylu Çeşitleri Yataklar Kayış ve Kasnaklar Dişli Çarklar Kaldırma Ve Taşıma Araçları Parçaların Birleştirilme Tekniği Konstrüksiyon Makine Elemanları Birleştirme çeşitleri: Montajı Yapılan Parçaların Test Edilmesi Montaj Yöntemleri Montaj ve Demontaj Prensipleri...34 UYGULAMA FAALİYETİ...38 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...39 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...41 ÖĞRENME FAALİYETİ AMBALAJ YAPMA Ambalajlama Yöntemleri Yakın Mesafe İçin Ambalajlama Uzak Mesafe İçin Ambalajlama Dayanıklı Malzeme Ambalajlama Kırılacak Eşya Ambalajlama Bozulacak Malzeme Ambalajlama Ambalajlama Malzemeleri Depolama Yöntemleri Endüstriyel Depolama Prensipleri Atölye Organizasyonunda Basitleştirilmiş Depolama Malzeme Depolama Sistemleri Takımların Depolanması...57 UYGULAMA FAALİYETİ...62 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...63 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...64 MODÜL DEĞERLENDİRME...65 CEVAP ANAHTARLARI...67 KAYNAKÇA

4 AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD 521MMI119 ALAN Makine Teknolojisi DAL/MESLEK Bilgisayarlı Makine İmalatı MODÜLÜN ADI Montaj ve Ambalaj Yapma Üretilen veya üretilmiş parçaların montajını ve MODÜLÜN TANIMI montaj edilen parçaların ambalajını içeren öğrenme materyalidir. SÜRE 40/16 ÖN KOŞUL Ar- Ge, Teknik Resim, Bilgisayar Kullanabilme ve Temel İmalat İşlemleri ne ait modülleri almış olmak. YETERLİK Üretilen ve üretilmiş parçaların montajını ve ambalajını yapabileceksiniz. MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Genel Amaç Bu modül ile uygun ortam ve araç-gereçler sağlandığında standart makine elemanlarını dikkate alarak işlenen makine parçalarının montajını ve ambalajlanmasını yapabileceksiniz. Amaçlar Üretilen veya hazır alınan parçaları montaj edebileceksiniz. Montaj edilmiş parçaların ambalajını yapabileceksiniz. Atölye, laboratuvar, klasik üretim tezgâhları CNC tezgahları, resim çizim aletleri, cıvatalar, somunlar, rondelâlar, saplamalar, kamalar, pimler, perçinler, projeksiyon veya tepegöz. Modülde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonra verilen ölçme soruları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek kendi kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen, modül sonunda size ölçme teknikleri uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız, bilgi ve becerileri ölçerek değerlendirecektir. 2

5 GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Makine Teknolojileri alanı ülkemizde ve yurt dışında çok geniş bir kitleye hitap etmektedir. Teknik resim bu alanın ortak anlaşma dilidir, temel kurallara ve uluslar arası standartlara uygun çizildiği zaman dünyanın her yerinde kolaylıkla okunup anlaşılır. Bilindiği gibi makineler; birçok parçanın, standart makine elemanları yardımıyla birleştirilerek bir araya getirilmesiyle meydana gelir. İyi bir makine imalatçısı veya tasarımcı olabilmek için bu alana isteğimizin olması gerekir. Rekabetin son hızla devam ettiği endüstriyel alanlarda başarılı olabilmek ve ayakta kalabilmenin yolu kaliteli, ekonomik ve kısa sürede istenen üretimi yapabilmekten geçtiğini unutmamalıyız. Üretilen parçaların montajında cıvatalar, somunlar, saplamalar, rondelâlar, kamalar, pimler, perçinler kullanılır. Makineleri meydana getiren parçalar arasındaki boyut ilişkileri çok önemlidir. Ayrı yerlerde ve ayrı işçiler tarafından yapılan parçaların yerlerine takıldıkları zaman rahatça çalışmaları gerekir. Bu özelliklere sahip parçaların imalatı ancak eksiksiz ve gereğine göre ölçülendirilmiş ve yüzey işlemleri tanımlanmış standart makine elemanlarını tanımak ve çizimlerle ifade etmekle mümkündür. Bu modülde ilk olarak komple resimlerin incelenmesini, standart makine elemanlarını, parçaların birleştirilme tekniğini,montajı yapılan parçaların test edilmesini öğreneceksiniz. İkinci bölümde; ambalaj yapma yöntemlerini, ambalaj malzemelerini, depolama yöntemlerini öğreneceksiniz. Bu modülü başarı ile tamamladığınızda, makine teknolojileri sektöründe çalışan kalifiye elemanların sahip oldukları bilgi ve becerileri kazanarak mesleğinizde söz sahibi olabileceksiniz. 1

6 2

7 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ-1 Uygun ortam sağlandığında kendi ürettiğiniz veya üretilmiş makine parçalarının montajını yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır: Çevrenizdeki işletmelerde makinelerin veya grup elemanlarının montaj edilme yöntemlerini araştırarak topladığınız bilgileri rapor haline dönüştürüp arkadaşlarınızla paylaşınız. Makinelerin komple resimlerini inceleyerek, montajda kullanılan standart makine elemanlarını ve ifade edilişlerini araştırınız. Değişik makine parçalarının imalatını yapan atölyeleri gezerek, üretim teknikleri hakkında bilgi alınız. Makine teknolojisi alanında kullanılan montaj ve demontaj tekniklerini ve bunların özelliklerini belirten doküman toplayınız. Topladığınız materyalleri sınıf ortamında arkadaşlarınızla paylaşınız. 1. MONTAJ YAPMA 1.1. Komple Resimlerin İncelenmesi TS 8273 e göre bir tasarımın, projenin, makinenin, sistemin,aygıtın halindeki durumunu gösteren resime KOMPLE RESİM adı verilmektedir. Bir komple resimle, aşağıdaki hususlarda bilgi sahibi olunur: Parçanın şekil ve sayıları Parçaların montaj ve demontajları Birlikte çalışacak parçalar Bir tasarımın, makinenin vb. görevi Ayrıca parçaların imalat resimlerini çizebilme imkanı Tamir, bakım işçiliği, kullanma kılavuzuyla ilgili olarak faydalı bilgiler 3 vb.. montaj Resim levhaları üzerinde yukarıdaki bilgileri verecek şekilde parça listeleri, başlıklar normlar vb. düzenlemeler yapılır ve resimler çizilir. Bunları tamamı komple resimleri meydana getirir. Bir tasarımın, makinenin, aygıtın vb. imalat, montaj ve demontajı için gerekli olan teknik dokümantasyonlar, aşağıda belirtilmiş olup bunların içinde komple resim ilk sırada yer alır.

8 Komple resimler Montaj planı Bakım planı Kullanma kılavuzu Parça listeleri Firmaların katalogları Çizelgeler Fotoğraflar DIN; ISO ve TS normları, malzeme numaraları ve rumuzları Komple resmi, montaj ve demontaj açısından ele alıp inceleyecek olursak, parçaların birbirine göre olan birleştirme durumlarını dikkate alırsak, karşımıza yeni bir terim çıkar. Buna montaj resmi diyoruz. Komple resim, makineyi veya mekanizmayı oluşturan parçaların bir bütün olarak göründüğü resim türüdür. Böylece komple resimde, parçaların montaj ( Takılış ) sıraları ve birbiriyle olan çalışma ilişkileri kolaylıkla görülebilir. Komple resim incelenirken, makineyi oluşturan parçaların görev ve bağlantılarına dikkat edilir. Karmaşık makine ve mekanizmalar için ( Resmin karışmaması yönünden ) belirli yerlerinden grup komple resimler de çizilebilir. Montaj resimlerinden yararlanarak çıkarılan ve her parçanın imal edilebilmesi için gerekli olan diğer bir resim türü parça yapım resmidir. Birçok kaynakta detay resmi denmesine rağmen Türk Standartları tanımlamalarına göre detay resim: bir parçanın belli bir kısmını açıklamak üzere daha büyük bir ölçekle çizilen bir açıklama resmidir. Bu nedenle detay resim yerine parça yapım resmi deyiminin kullanılması daha uygundur. Parça yapım resimleri bir parçanın: Eksiksiz olarak şeklini Büyüklüğünü Yüzey durumlarını Boyut bakımından tolerans ve alıştırma cinsini Şekil ve konum toleranslarını Kaba boyutlarını, operasyonlar arası yarı işlenmiş boyutlarını eksiksiz vermelidir. Konstrüksiyon Montaj Resmi Bir makine ve bu makineyi meydana getiren mekanizmalarla elemanlarına ait tasarımların; gerçekleştirilmesi için başlangıçta, serbest elle krokiler çizilir ve konstrüksiyonun imkan dahilinde olup olmadığı, hesaplamalarla kontrol edilir. Konstrüktörler bu kroki çizimlerinden yararlanarak çizim araç ve gereçleriyle 1:1 ölçekli net resimler çizer. Bu çizimde ise parçanın yerleri, bakım için uygun şekli, yağlama imkanları, montaj ve demontajın incelenmesi durumları ele alınır. Genellikle merkezler arası ölçüler ve ana boyut ölçüleri verilir. Bu resimlerde mümkün olduğu kadar çok görünüş çizilmelidir. 4

9 Son Montaj Resmi Konstrüksiyon montaj resminden kopya edilebilirse de son montaj resmi daha çok ayrı bir kağıda daha küçük ölçeklerle tekrar çizilir. Bu durum hataların ortaya çıkarılmasında aynı zamanda bir kontrol mekanizması olarak da kullanılır. Bizim çizdiğimiz montaj resimleri bu tip resimlerdir. Grupların organların ve parçaların montaj durumları bu tip resimlerde gösterilir. Grup Montaj Resmi Grup montaj resmi, çok sayıda gruptan oluşan makinelerin her grubunun ayrı çizilebilen montaj resmidir. Torna tezgâhında gövde, fener mili kutusu, hız kutusu, araba, gezer punta, soğutma sistemi, elektrik sistemi vb. ayrı ayrı çizilir. Organ ( Kısım- Bölüm ) Montaj Resmi Birden fazla organdan meydana gelen grupların, ayrı çizilmiş organlarının resimlerine organ montaj resmi veya kısım montaj resmi denir. Örneğin, torna tezgâhının araba grubu üzerinde bulunan kalemlik montaj resmi böyle organ montaj resmidir Yapım Montaj Resmi Genellikle az parçalı grup ve organların, parça resimlerinin çizilmediği durumlarda, her parçanın şekil, boyut ve diğer bilgileri montaj resmi üzerinde eksiksiz olarak verilebilir. Bu gibi resimlere Yapım Montaj Resmi denir. Resimlerin Numaralandırılması Komple bir sisteme ve detaylarına ait resimlere, birer resim numarası verilmelidir. Bu numaraların kurumlarca oluşturulacak numaralandırma sistemine göre yapılması uygundur. Kurumların hazırladığı resimler kendi aralarında sınıflandırılmak üzere numaralandırılmalıdır. Numaraların sistemli olarak verilebilmesi için defter ve dosya tutulmalıdır. Numaralandırma için ardı sıra sayılar elde edecek bir kural bulunmalıdır. Büyük işletmeler, numaraların zamanla büyümesini önlemek üzere konulara ve bölümlere göre sayılarla birlikte başka sistemler kullanabilir. Her hangi bir parça, çeşitli makinelerde kullanılsa dahi aynı resim numarası verilmeli ve bunun için sadece bir parça resmi çizilmelidir. Bir değişime uğrayan parça, gerek boyut gerekse biçim bakımından, eski görevini aynen yapabilecek durumda ise numarası değiştirmemelidir. Herhangi bir sisteme ait resimlere resim numarası verilirken ondalık sistemin kullanılması ve bir sistemin oluşturulması aşağıda görüldüğü gibi yapılır ( Şekil 1.1 numaralandırma sistemi ). 5

10 Şekil 1.1: Resimlerin numaralandırılması 1. Kısım: Komple resimlere makinenin tipi, büyüklükle ilgili bazı ölçüleri, üretim yılı veya üretim sıra numarasını gösteren rakam ve harflerle ifade edilmek üzere ANA NUMARA verilir. Örneğimizde torna tezgâhı ( Üniversal Torna Tezgâhı ) şeklinde ifade edilmiştir. 2. Kısım: Kompleyi meydana getiren grup sayısı ; 1-9 arasına ise; tek rakam, arasında ise; çift rakam, arasında ise; üç rakamlı bir numara verilir. Örneğimizde tek rakam verilmiştir. Çünkü torna tezgâhı 8 gruptan oluşmuştur. 3. Kısım: Grupları meydana getiren organ sayısı, 1-9 arası ise ; tek rakam, arasında ise ; çift rakam, arasında ise ; 3 rakamlı bir numara verilir. Örneğimizde tek rakam verilmiştir. Çünkü her grubun 10 dan fazla organının olmadığı görülmüştür. 4. Kısım: Organları meydana getiren parça sayısı için yukarıdaki numaralandırma aynen uygulanır.örnekte çift rakam verilmiştir. Çünkü organları meydana getiren parça sayısı arasındadır. Montaj Numarası Verme Sistemleri Montaj Sırasına Göre Numaralandırma: Bir montaj resmini oluşturan parçalara, organlara veya gruplara montaj sırasına göre birer numara verilir. Bu sıra numarasına Montaj Numarası veya Parça Numarası denir. Organ montaj veya grup montaj resmine verilen ilk numara da montaj numarasıdır. İlk olarak ele alınan parçaya ( 1), son takılan parçaya da en büyük montaj numarası adı verilir. İlk defa yapılacak bir sistemin resmi çizilip montaj numarası verilecekse, ayrı bir çalışma yapılmalıdır. Eğer yapılmış ve montajı tamamlanmış, çalışan bir makinenin resmi çizilecekse bu taktirde demontaj ( sökme ) sırasında ilk sökülen parçaya (1), son kalan parçaya ( ki genellikle Gövde dir ) en büyük olmak üzere birer numara verilir. Net resimler çizildikten sonra numaralama aşamasında, önceden verilen numaraların tam tersinden başlanırsa son parçaya ( 1 ) numara verilmiş montaj ( Takma ) için ele alınan ilk parça olmuş olur ( Şekil 1. 2 ). 6

11 Şekil 1.2: Resmin numaralanması Şekil incelendiği taktirde ilk sökülmesi gereken parça kapaktır. Buna ( 1 ) numara, kapak söküldükten sonra kapağa takılmış yağ keçesi çıkarılır. Buna da ( 2 ) numara verilir. Punta mili arka tarafından yuvarlak zımba ile vurularak bilyeli yatak,ara burcu ve eksenel yatak birlikte çıkarılır. Bu işlemden sonra mile ( 3), eksenel yatağa ( 4), ara burcu ( 5 ) ve bilyeli yatağa ( 6 ) numara verilir. Daha sonra punta gövdesi içinde kalan iğneli rulmana ( 7 ) ve son parça olan gövdeye ( 8) numara verilir. Montaj resmi çizildikten sonra bu defa (1 ) numaralı parça; ( 8 ) ve ( 8 ) numaralı parça; ( 1 ) numara ile gösterilecek şekilde montaj numaraları tespit edilmiş olur. Bu numaralama sistemi ile konstrüksiyonun çalışıp çalışmadığı, parçalar arasındaki ilişkiler ( şekil, ölçü ve vb. ) kontrol edilebilir. Ayrıca etüt bürolarında, imalat sırası ve montaj bantlarının planlanması açısından yardımcı olur. Parça Büyüklüklerine Göre Numaralandırma Parça büyüklüklerine göre montaj numaraları verilirken hacim ve ağırlık bakımından en büyük parçaya (1) numara verilir.orantılı olarak diğer parçalara sırayla numara verilir. Genellikle, son parçalar cıvata, pim, segman, kapak vb. olabilir ( Şekil 1.3 ). Şekil 1. 3: Numaralandırma 7

12 İmalat Yöntemlerine Göre Numaralandırma İmalat yöntemlerine göre dökülerek, dövülerek, bükülerek, kaynaklı ve talaşlı üretimle şekillendirilmiş veya standart olan parçalara ayrı ayrı ve sırayla numaralar verilir. Böylece aynı tip parçaların arka arkaya gelmesi temin edilir. Montaj numaralama işlemi ve seçilecek sistem, işletmelerin gördüğü hizmet ve yaptığı üretim özelliklerine göre seçilmelidir Standart Makine Elemanları Makineler Devitken Makinelerin Çeşitleri Makineler, insan eliyle yapılması zor veya imkensız olan işleri ve projeleri sonuçlandırmak için kendilerinden istifade edilen tertibatlardır. En ilkelinden en gelişmişine kadar teknik ve teknolojik tarih içinde pek çok çeşidini görmek mümkündür. Yaygın olanı enerji makineleridir. Doğal bir kaynaktan güç alarak çalışırlar. Bu makinelerden direkt olarak istifade edildiği gibi daha genel bir uygulama olarak makinelerin çalıştırılmasında amaç kendilerinden istifade edilen büyük güç üreten teferruatlı makine gruplarıdır. Patlamalı Motorlar Benzin motorlarına genelde verilen isimdir. Yanmalı Motorlar Genel olarak dizel motorlar diye bilinir ve anılır. Buhar Makineleri Suyun gaz haline gelen durumunun adı olan buharın yüksek sıcaklık derecelerinde kızdırılması ile elde edilen kızgın buhar ile çalıştırılan makinelerdir. Basit olanlarına buhar makineleri daha modern ve güçlü olanlarına buhar türbinleri adı verilir. Su Türbinleri Su ile çalışan geliştirilmiş enerji üreten makinelerdir. Su türbinleri gövde, rotor, fıskiye ve kanatlardan meydana gelir. Türbinin her tarafı madeni olduğu için büyük su basınçlarına ve vuruntulara dirençlidir. Bu sebeple, debisi ve su basıncı çok yüksek olan yerlerde, su türbinleri kullanılır. Hava Motorları Hava motorları havanın akması sırasında havadaki enerjiyi faydalı duruma getirir. 8

13 Elektrik Makineleri Motor ve dinamo olarak iki kısımdan meydana gelir. Motor mekanik gücü temsil eden kısımdır. Dinamo ise mekanik güç ile elektrik gücü elde etmeye yarayan kısımdır. Birçok motor grubunda bu kombinasyon kurulur. Enerjiler birbirine dönüştürülerek kullanılır. En temiz ve iletimi, dağıtımı ve dönüşümü en uygun olduğu için genel olarak pek çok enerji türleri önce mekanik enerji, daha sonra da elektrik enerjisine dönüştürülerek ve voltaj durumu ayarlanarak kullanılma yoluna gidilir. Enerji Kavramı Enerji kavramı üzerinde çok durulduğu ve sık sık bu ifade konumuz ile ilgili olarak geçtiği için bu konuda da kısaca bilgi verme gereği duyulmuştur. İş yapabilme yeteneği kısaca enerji olarak tanımlanır. Enerjinin Korunumu Prensibi, gereğince kainattaki enerji miktarı sabittir. Enerji yoktan var edilemez, var olan enerji de yok edilemez. Ancak kullanılması anında enerji bir halden başka bir hale dönüştürülebilir. Enerjinin iki durumu vardır. Bunlar durma halindeki enerji demek olan potansiyel enerji ve hareket halindeki enerji demek olan kinetik enerjidir. Almaç (devingen) Makinelerin Çeşitleri Genel olarak elde edilen enerjiyi kullanarak iş ve hizmet üreten veya diğer bir deyimle enerjinin şekil değiştirmesine yardım eden makinelerdir. Bu alanda en yaygın olarak kullanılan türler, iş makineleri veya iş tezgâhları olarak anılan düzenlerdir. İş Tezgahları; Genel olarak çeşitli işlerimizi yapmak için düzenlenmiş pek çok makine çeşidi atölyelerimizin yapmış oldukları işlere göre çalışma alanlarına dağılmıştır. Bunlardan bazılarını şöyle sıralayabiliriz: Torna Makineleri Freze Makineleri Matkap Makineleri CNC Makineler vb. pek çok çeşitli makineyi sayabiliriz. Makinelerde Hareket ileten Elemanlar Genel olarak makinelerde hareket iletimi direkt olarak yapılmaz. Bunun çeşitli nedenleri vardır. Bunlardan bazıları devir azaltılıp çoğaltılması, emniyet iş makinesini çok yönlü kullanma isteği vs. nedenlerde toplayabiliriz. Makineler bu bakımdan çeşitli hareketleri ileten ve makinenin bir parçası haline gelmiş elemanlardan oluşur. Hareket ileten elemanların en önemli bazı çeşitleri miller, dişli çarklar, kayış ve kasnak tertibatları,kavramalar,mafsallar vs. makine elemanlarından oluşur. Makinelerde Birleştirme elemanları Makine parçaları ve makineleri meydana getiren elemanlar kendileri için en uygun çeşitli birleştirme araçları ile birleştirilerek, bir montaj işi bir aparatı veya bir makinenin kendisini meydana getirir. Makinelerde bulunan çeşitli birleştirme araçları vardır. Bu elemanlarla ilgili olarak vidaları, cıvataları, pimleri, kamaları, perçinleri vs. sayabiliriz ( Şekil 1.4 ). 9

14 Kamalar Çeşitleri Kamalar; kasnak, dişli çark, kavrama gibi hareket ve güç ileten makine parçalarını millerin üzerine sökülebilir şekilde birleştirip ve mildeki hareketin aktarılmasını sağlayan makine elemanlarıdır. Dönerek, hareket ve kuvvet ileten dişli çark, kasnak, kavrama gibi elemanların, kama adı verilen makine elemanlarıyla, sökülebilir şekilde meydana getirilen birleştirmeye kamalı birleştirme denir. Kamalar; TS 147 ye göre standartlaştırılmıştır. Şekil 1.4: Mil ve kasnağın kamayla birleştirilmesi Kamalar enine ve boyuna kamalar olmak üzere iki gurupta incelenir. Kamanın standart gösterimi Enine Kamalar Boyuna Kamalar Eğimli kamalar Eğimsiz kamalar Özel Kamalar Şekil 1.5: İki parçanın Enine Kama ile Birleştirilmesi a) A Tipi Yuvarlak Alınlı b) B Tipi Düz Alınlı Şekil1 1.6: Eğimli Düz Kamalar 10

15 Şekil 1. 7: Eğimsiz kamanın çalışması Pimler Resim l.1: Mile kamanın takılması Tanımı: Pimler birbirine takılan makine parçalarının karşılıklı konumlarını tespit ederek sökülebilir bir bağlantı sağlayan elemanlardır. Pimler TS 2337 de standartlaştırılmışdır. Şekil 1. 8: Pimlerin kullanımı Şekil 1.9: Pimli birleştirme 11

16 Pimlerin Çeşitleri Biçimleri ve Ölçüleri Silindirik Pimler Konik Pimler Vidalı Pimler Çentikli Pimler Çatal Maşalı (Kupilya) Pimler olarak sınıflara ayrılarak incelenir Pimlerin Standart Gösterilmesi Şekil 1.10: Konik pimli birleştirme Şekil 1. 11: Çatal maşalı pim ve montajı 12

17 Pimli birleştirmeler Vidalar Şekil 1.12: Pimli birleştirmeler Silindirik ya da konik iç ve dış yüzeylere aynı adım ve profilde açılmış olan helisel kanallara vida denir. Silindirik ya da konik dış yüzeylere açılmış vidalara cıvata ya da saplama, silindirik ya da konik iç yüzeylere (Deliklere) açılmış olan vidalara ise somun adı verilir. Vidalar ISO (Uluslar Arası Standartlar Organizasyonu) ve DIN (Alman Normları Enstitüsü) normlarına göre standartlaştırılmıştır. TSE (Türk Standartlar Enstitüsü) de DIN ve ISO ya göre TS 61 de vidaları standartlaştırmıştır ( Tablo 1.1 ). Vidaların sınıflandırılması Ölçü sistemine Kullanım yerine göre göre Diş profiline göre Ağız sayısına Helis göre yönüne göre Üçgen vidalar Metrik vidalar Bağlantı vidaları Tek ağızlı vidalar Sağ vidalar Kare vidalar Trapez vidalar Testere dişi vidalar Yuvarlak vidalar Whitworth vidalar Hareket vidaları Çok ağızlı vidalar Sol vidalar Tablo 1.1: Vidaların Sınıflandırılması 13

18 Üçgen Vidalar 1-Metrik üçgen vida ve somunları 2-Whitworth üçgen vida ve somunları Metrik vida Diş profil açısı 60 olan bir eşkenar üçgen vidadır. Bu vidalar TS 61/1-15 te standardize edilmiştir. Metrik vidalarda adım, milimetre cinsinden belirtilir. Vidanın elemanları adımına göre hesaplanarak bulunur. Whitworth vida: Dış profil açısı 55 olan bir üçgen vidadır. Ölçüleri parmak sistemine göredir. Vidanın elemanları adıma göre belirlenir. Whitworth vidalarda adım, parmaktaki diş sayısı olarak verilir Kare Vidalar Kare vidalar, diş kesitleri kare biçiminde olan vidalardır. Dişlerin yanal yüzeyleri vida eksenine diktir. Kare vidaların standardı yoktur. Kare vidalar kuvvet iletmek maksadıyla ana millerinde ve pres millerinde kullanılır. Pratikte yapılan uygulamasında diş genişliği adımın yarısı kadardır (Şekil Kare Vida Ölçüleri) Trapez Vidalar Trapez vidalar, diş kesitleri ikizkenar yamuk biçiminde olan vidalardır. Hareket iletimi maksadıyla ana millerinde, sonsuz vidalarda ve pres millerinde kullanılır. Açıları 30 dir Testere Vidalar Diş profilleri dik yamuk biçiminde olan vidalardır. Bu vidalarda dişlerin yanal yüzeyleri arasında profil açısı bulunur. Testere vidalar: Yuvarlak Vidalar Yuvarlak vidalar, kesitleri belli bir yarıçapa göre kavisli vidalardır. Dişlerin yanal yüzeyleri arasında 30 profil açısı bulunur. Fazla yüklere maruz millerde kumlu, tozlu ve paslanmaya müsait olan millerde kullanılır Özel Vidalar ( Boru Vidaları ) Bu vidalar whitworth vidanın özel bir şeklidir. Boru vidasının adımı, normal whitwort vidaya göre daha küçük olduğundan dişleri sıktır. Ayrıca borunun dış vidası 1:16 oranında konik olarak yapılırlar. Bu koniklik boruların vidalanmasında sızdırmazlığı sağlar Saplamalar Her iki ucuna vida açılmış başsız bağlantı elemanlarına saplama denir. Saplamanın bir tarafı parçalardan birine vidalandıktan sonra, diğer tarafı ikinci parçaya serbest geçirilerek somunla parçaları sökülebilir şekilde birbirine bağlar. 14

19 Saplamalar, vida çapına göre anılır. Siparişlerde vida çapı, serbest boyu, standart numarası ve malzemesi belirtilir.saplama TS1025/1-M16x Saplamalar, malzemelerine, vidalanacağı malzeme cinsine ve çeşitli amaçlara göre standartlaştırılmıştır ( Şekil 1.13) Cıvata ve Somunlar Şekil 1.13: Saplama Somunlar Vidalı birleştirmelerin en önemli elemanlarından biri de somunlardır. Ortasında vida açılmış deliklerden, cıvata, saplama takılmak suretiyle parçaları birbirine bağlayan elle, tornavida veya anahtarla sökülüp takılacak şekilde yapılan elemanlara somun denir. 15

20 Cıvatalar Tablo 1.2: Somun çeşitleri Vidalı birleştirmelerin en önemli elemanlarından biri de cıvatalardır. Çevresine vida açılmış millerin üzerine somun takılmak suretiyle parçaları birbirine bağlayan elle, tornavida veya anahtarla sökülüp takılacak şekilde yapılan elemanlara cıvata denir. 16

21 Bağlantı amacıyla kullanılan cıvata ve somunlar standarttır, hazır olarak alınarak montaj işlemlerinde kullanılır. Cıvatanın standart gösterimi Altı köşe başlı cıvata ISO M12 x A 2 p Somunun standart gösterimi Altı köşe başlı somun TS 1026/2 M10 10 A Şekil 1. 14: Cıvata ve somunun standart gösterimi 17

22 Birleştirme (Montaj) İşlemleri Şekil1.15: Vidalı birleştirme parçaları Vida ile Birleştirme Bu birleştirmede birden fazla sayıdaki parçanın birleştirilmesinden söz edilmektedir. Bu durumda birleştirilecek parçalardan birine birleştirme işlemini yapacak vidanın diş üstü çapından biraz daha büyük ( 1-2 mm) delik delinir. İkinci parçaya da birleştirmeyi yapacak vidanın ölçüsünde dişi vida açılmak suretiyle birleştirme işlemi gerçekleştirilir. Bu durumda birleştirmenin en güvenli yapılabileceği vidayı seçmek önemlidir. Vidanın biçimi önemli değildir. Vidanın baş kısmı birleştirme dışında kaldığında problem oluyor ise gömme başlı vidalar kullanılmalıdır Cıvata ve somunla Bağlama Cıvata ve somun ile bağlama işleminde birleştirilecek parçaların her ikisi de cıvatanın serbestçe geçebileceği kadar daha büyük çapta delinir. Cıvata her iki parçadan geçirilir. Rondela ve somun kullanılarak sıkma işlemi gerçekleştirilir. Şayet çalışma ortamı sarsıntılı ise böyle durumlarda bağlantı ya yaylı rondela kullanılarak ya da ikinci bir somun 18

23 kullanılarak veya diğer somunların emniyete alınması yöntemlerinden biri kullanılarak güvenli duruma getirilir. Resim. 1.2: Cıvata ve somun birleştirme Kör Deliğe Vidanın Açılışı ve Cıvata İle Bağlanışı Eğer parçalar kör delik delinerek bağlanacak ise parçanın biri boydan boya ikincisi ise vida çekilecek boyda kör delik delinerek hazırlanır. Kör deliğe cıvatanın ölçüsünde vida açılarak bağlama işlemi yapılacak şekle getirilir. Parçalar uygun bağlama konumundayken cıvata yerine takılarak bağlama işlemi gerçekleştirilir Saplama ile Birleştirme Saplama ile birleştirmede saplama kör delik delinerek vida çekilmiş delik içine dışarıda bağlamaya yetecek kadar uzunluk bırakılacak biçimde sıkılır. Dışarıda kalan kısımdan bağlanacak ikinci parça geçirilir ve rondela somun kullanılarak bağlama işlemi gerçekleştirilir. Eğer bağlama ortamı sarsıntılı çalışıyor ise gerekli önlemler alınarak bağlama işlemi gerçekleştirilir Rondela ve Emniyet Sacları Rondelalar Birden fazla parçanın cıvata, somun vb. elemanlarla bağlanması sırasında, oturma yerlerindeki yüzeylerin zedelenmesini önlemek, bağlantının kendiliğinden çözülmesini engelleyerek, bağlantı yerindeki vida başını kapatmak veya somun yükünü geniş yüzeye yaymak için kullanılan metalden yapılmış makine elemanına rondela denir ( Şekil 1.16 ). 19

24 Şekil 1.16: Rondela ve standardı Somunların Frenlenmesi Somunların çalışma sırasında kendiliğinden çözülmesini önlemek makine tasarımı açısından önemli bir özelliktir. Somunun kendiliğinden çözülmesi sistemin verimli çalışmasını engelleyen bir unsurdur. Bunu önleyebilmek için en sık kullanılan yöntemler: a) Somunların kontra somunla emniyete alınması b) İlave (kontra) somun c) Taçlı somun ve gupilya ile. d) Yaylı rondela e) Gupilya ile f) Emniyet sacı kullanarak a. İlave (kontra) somun b. Taçlı somun ve gupilya ile c. Yaylı rondela d.gupilya ile Şekil 1.17: Somunların emniyete alınması 20

25 a.emniyet sacı kullanarak emniyet saçı b. Somunun emniyete alınması c. Vidalı pim ile emniyete alma emniyet saçı d.vidalı pim ile emniyete alma Şekil 1.18: Somun ve cıvataların emniyete alınması Perçinler İki veya daha fazla sac parçasını, sökülemez bir şekilde birleştirmek için kullanılan çelik, bakır, alüminyum ve bakır alüminyum alaşımlarından çubuk, boru veya sactan preste basılarak ya da makinede yapılarak işin durumuna göre bir tarafına baş oluşturularak hazırlanmış makine elemanlarına perçin denir. Perçinler TS 94 e göre standartlaştırılmıştır. 21

26 Şekil Perçin kısımları ve elemanları Perçin Çeşitleri ve Biçimleri Perçinler, sızdırmazlığı sağlamak veya parçaları birleştirmek, bağlamak maksadıyla, değişik malzemelerden ve çeşitli şekillerde yapılmıştır. Kullanma yerlerine göre perçinler Çelik inşaat perçinleri Kazan perçinleri Lokomotif perçinleri Diğer perçinler (Mutfak eşyalarında, kayışlarda, fren balatalarında) kullanılan perçinler. Malzemelerine göre perçinler Çelik Alüminyum ve alaşımları Bakır ve alaşımları Yağlama Makine parçaları doğrudan doğruya değerek çalışırlarsa, kısa zamanda aşınır ve kullanılamayacak duruma gelir. Makine parçaları arasında sürekli olarak yağ filmi meydana getirmek ve parçaların birbiri üzerinde kolay hareket etmesini sağlamak, yağlamanın en önemli amacıdır Madensel Yağlar Teknikte kullanılan yağlar genellikle, ham petrolün damıtma ürünüdür. Ham petrolün yağlama yağı veren damıtma derecelerinin aşağı sınır derecelerine doğru da, ağır yağlar elde edilir. Bu yağların içindeki yabancı maddeler çok defa sülfürik asitle zararsız hale getirilir ve sonrada alkali maddeler ile işlem yapılarak asidin etkisi giderilir. Yağ en son olarak filtreden geçirilir. Bütün madeni yağlar zamanla özelliğini kaybeder ve kaliteleri bozulur. Çünkü havanın oksijeni ile sıcaklığın etkisi madeni yağların fiziksel ve kimyasal özelliklerinde değişmelere sebep olur. Yağların eskimesi, bünyesinde organik asitleri meydana getirir. Yine 22

27 yağın eskimesiyle moleküller birleşir ve yağın çamurlaşması denen durum olur. Pek tabi bu arada bazı yabancı maddeler de yağ içine yerleşir. Sonuç olarak eskimiş yağ, yağlama yeteneğini kaybettiği gibi makine parçaları için de zararlı bir maddeye dönüşür Sentetik Yağlar Kimyasal sentez yöntemiyle üretilen ve özel alanlarda kullanılan sentetik yağlar çok kaliteli; ancak çok pahalı yağlardır. Katkılı mineral yağlarla arzu edilen özellikler ( Zor tutuşma, viskozitenin sıcaklıkla fazla değişmemesi vb.) elde dilemezse sentetik yağların kullanılması düşünülebilir. Sentetik yağlar kimyasal açıdan hidrokarbonlar ve sentetik sıvılar diye iki grupta incelenir. Sentetik hidrokarbonlar, poliafaolefin, alkil benzol, poliizobuten: sentetik sıvılar ise polifenileter, silikon yağ ve fosfor asiti esteridir. Sentetik yağların avantajları; termik dayanım, zor oksitlenme, viskozite sıcaklık değişiminin büyük olması çok düşük ve çok yüksek sıcaklıklarda kullanılabilmesi ve zor tutuşmasıdır. Korozyon, zehirleyebilme, her malzemeyle uyum sağlama, her katkıyı içinde çözümleyebilme ve yüksek fiyatı da dezavantajıdır. Yağlama Yapılmadığında Doğacak Sakıncalar Makine parçaları arasında meydana gelecek sürtünme direnci artar ve dolayısıyla fazla güç kaybı, fazla aşınma ve fazla ısınma meydana gelir. Özellikle soğutma işlemi gerçekleşmez. Yağ Kataloglarının İncelenmesi Montaj sırasında ihtiyaca uygun yağ seçimi kataloglardan yapılmalıdır. Farklı yağ markalarının aynı özellikleri (Yakın) taşıyan çeşitleri seçilebilir Miller Muylular Daire kesitli ayrıca, boyları uzun, dönme hareketi yapan makine elemanlarına mil adı verilir. Bazı özel durumlarda mil dönme hareketi yapmaz ve sabittir Düz Miller Düz mil denince, transmisyon mili akla gelir. Transmisyon mili, ana motordan elde ettiği güç ve hareketi iş tezgâhlarına veren atölyenin boyu kadar uzunlukta kademesiz bir mildir Krank Milleri Krank milleri, pistonun alternatif doğrusal hareketini, piston kolu yardımı ile sürekli dairesel harekete çevirir, patlamalı ve yanmalı motorlarda, pistonlu buhar makinelerinde kompresörlerde kullanılır. 23

28 Eğilebilen Miller Bu tür miller, az zorlanan ve sürekli bükülme ile eğilmelerin etkisinde çalışan yerlerde kullanılır. Bunun için, daire veya dikdörtgen kesitli çelik teller, bir sıra, az zorlananlarda sıra daha fazla zorlananlar da fazla sıra teşkil edecek şekilde bükülmesiyle miler elde edilir. Eğilip bükülebilen miller, gezer taş makinelerinde hareketli spiraller de diş tabiplerinin diş oyma aletlerinde bazı askeri araçlarda vs. kullanılır. Şekil 1.20: Çeşitli miller İçi Boş Miller Bazı konstrüksiyonlarda fonksiyon gereği, içi boş olarak kullanmak gerekir. Bunun için çok bilinen örneği, ortasından yuvarlak malzemenin sürüleceği, torna tezgâhının milidir. Ayrıca milin ortasının boş, boru şeklinde olması ağırlığının az almasını, konstrüksiyonun da hafif olmasını sağlar Kamalı Miller Milin yatak içinde dönen ince uçları ( Muylular ) üzerindeki kasnak, dişli gibi elemanlara konum tespiti açısından dayanmaları gereken omuzları ( Faturaları ) vardır. Ayrıca miller her noktada farklı kuvvet veya momentlerle zorlanırlar. Aynı nedenle mil baştan sona aynı çapa sahip olamaz Muylu Çeşitleri Millerin yatak içinde kalan kısmına muylu adı verilir. Muylular, muyluya gelen zorlamanın muylu ekseniyle durumuna göre ikiye ayrılarak incelenir. 24

29 Taşıma Muyluları Muyluya gelen zorlama muylu eksenine dikey konumda ise bu tür muylulara taşıma muyluları adı verilir Dayanma Muyluları Muyluya gelen zorlama eksenel yönde ise bu tür muylulara dayanma muylular adı verilir. Şekil 1.21: Muylu çeşitleri Yataklar Yatakların Tanımı ve Çeşitleri Muyluları çevreleyerek destekleyen ve dönebilmelerini sağlayan makine elemanlarına yatak adı verilir. Yatak, makinenin bir parçası olup her makinede bulunur Kayma Dirençli ( Sürtünmeli ) Yataklar Çalışma sırasında yatağın herhangi bir yeri hareket almıyor ve muylu yatak içinde sürtünerek dönme hareketi yapıyorsa böyle yataklara Kaymalı Yataklar adı verilir. Çalışma yönüne göre enine kaymalı yataklar ve boyuna kaymalı yataklar diye ikiye ayrılır. 25

30 Yuvarlanma Dirençli ( Rulmanlı ) Yataklar Muylunun dönmesini kolaylaştırmak için muylu ile yatağın hareketsiz kısmı arasına, yuvarlanan parçalar yerleştirilmiş olan yataklara, yuvarlanmalı yataklar veya rulmanlı yataklar adı verilir. Şekil 1.22: Yuvarlanma dirençli yataklar Enine (Radyal) Çalışan Yuvarlanma Dirençli Yataklar Bu yataklar en fazla kullanılan yatak tipleridir. Bir sıra bilye rulmanlı veya iki sıra bilye rulmanlı olarak yapılır. Genel olarak iki sıralı bilye rulmanlı radyal yataklar daha fazla yüklenebilir. Bilye rulmanlı radyal yatakların kafesleri değişik tiplerde yapılabilir. Tek sıra bilye rulmanlı yatakların bir tarafı veya iki tarafı kapaklı olarak yapılabilir. Kapaklar yatağa konan yağı tuttuğu gibi rulmanlar arasına yabancı ve zararlı maddelerin kaçmasını da önler. Tuzlu ve rutubetli yerlerde kullanılır. Silindirik makara rulmanlı radyal yataklar. Fıçı rulmanlı radyal yataklar İğne rulmanlı radyal yataklar Boyuna ( Eksenel ) Çalışan Yuvarlanma Dirençli Yataklar Yalnız ekseni doğrultusunda zorlanan muyluları desteklemek için kullanılan rulmanlı yataklara, rulmanlı eksenel yataklar adı verilir. Bu yataklarda rulman olarak daima bilye kullanılır Yatakların Yağlanma Şekilleri Rulmanlar genelde gresle yağlanır. Bazı özel koşullarda da sıvı yağ kullanılır. Devir sayısı çok yüksek değilse, işletme sıcaklığı - 30ºC ile + 140ºC arasında kalıyorsa hem rulmanı milin eğik ve dikey durumlarında da iyi yağlayabildikleri, hem de dışarıdan gelecek kirliliklere karşı koruduğu için gres tercih edilen yağlayıcıdır. Rulmana ne kadar gres doldurulacağı ise işletme ( Milin ) devir sayısına bağlıdır. 26

31 Kayış ve Kasnaklar Hareket veren ve alan elemanlar arasında mesafe olduğundan hareketin iletimi için kendisinden faydalandığımız araçlara kayış adı verilir Dişli Çarklar Özel biçimde diş adı verilen çıkıntı ve girintileri olup bunlar yardımı ile birbirini çalıştıran çark biçimindeki makine elemanlarına, dişli çarklar adı verilir. Tanımda da belirtildiği gibi dişli çarklardaki diş ve diş dolusu, girintilere de diş boşluğu olarak tanımlanır Çeşitleri Kullanıldığı Yerler Düz dişli Çarklar Biçimi silindirik ve dişleri ekeni doğrultusunda olan dişli çarklara, düz dişli çarklar adı verilir. Düz dişli çarklar birbirini çok defa, dıştan çevirir ve dişli çarkların dönme yönleri terstir. İçten çalışan düz dişli çarlar da mevcuttur. Düz dişli çarklar genellikle, eksenleri paralel millerde hareket ve güç iletiminde kullanılır. Mekanik alanlarda en çok kullanılan bir dişli çeşididir. Hassasiyetin fazla olmadığı yerlerde rahatlıkla kullanılır. Helis Dişli Çarklar Helis dişli çarklar, birbirine yakı olan paralel, dik veya herhangi bir açıda çalışan millerde, hareketi veya kuvveti bir milden diğer mile aktarmak için kullanılan dişli çarklardır. Bu dişlilerde dişler eksene paralel değil eğiktir. Helis dişliler helis yönlerine göre sağ helis ve sol helis dişli olmak üzere ikiye ayrılır. Eksenlerinin durumuna göre de paralel dik ve eğik çalışan helis dişliler olmak üzere ikiye ayrılır. ( Şekil 1.24) Konik Dişli Çarklar Eksenleri kesişen millerde, kuvvet ve hareket iletimi amacıyla kullanılan ve yanal yüzeylerin çevresine ve kesik koni tepe noktasında birleşecek şekilde dişler açılmış, dişli çarklardır. Konik dişli çarklar çalışma sistemlerine göre dıştan ve içten çalışan konik dişliler, dişlerin açılışına göre; düz konik, spiral konik, evolvent konik, daire yaylı konik ve ok dişli konik olmak üzere çeşitlere ayrılırlar ( Şekil 1.23.). Genellikle kuvvet ve hız aktarmalarının, eksenleri kesişen miler aracılığıyla yapıldığı sistemlerde kullanılır. Oldukça büyük kuvvetlerin taşınmasında kuvvet makinelerinin ve taşıtlarının dişli kutularında çok kullanılır. 27

32 Şekil. 1.23: Konik dişli çark Şekil. 1.24: Helis dişli çark Kremayar Dişli Çarklar Yarıçapı sonsuz büyüklükte olan ve bir nevi içten teğet dişli gibi kabul edilebilen kremayer dişlisinde dişler, düz bir çubuk üzerine açılır. Kremayer dişli karşısında genellikle küçük silindirik bir dişli çalışır bu dişlilere pinyon dişli adı verilir. Dişlerinin açılışına göre düz, ok, helis ve spiral dişli şeklinde açılır. Kremayer dişliler, pinyon dişli ile birlikte bir dişli çifti oluşturarak kullanılır. Böylece dairesel hareket doğrusal harekete veya doğrusal hareket dairesel harekete dönüştürülebilir. Büyük güç iletiminde en az kuvvet sarf etmek amacıyla kremayer dişli sistemi, sonsuz vida ve karşılık dişlisi sistemleriyle birlikte kullanılabilir. Sonsuz Vida ve Dişli Çarklar Sonsuz vida ve dişlisi bir mekanizma olup, eksenleri birbirine dik veya çapraz olan bir sonsuz vida karşılık dişli çarkından oluşan dişli çiftidir. Sistem, bir vidalı mil ile somundan meydana gelmiş kabul edilebilir. Üzerinde profil açısı 30º olan trapez diş bulunan veya evolvent profili diş açılmış silindirik vidadır. Vida boyu oldukça kısa olduğundan ve dönme sırasında sonu gelmediği kabul edilerek sonsuz vida denmiştir. Büyük devir oranlarının elde edilmesinde, yükün, ağız sayısının ve hızın küçük olduğu yerlerde çok az kuvvetle çok iş görülmesi gereken yerlerde kullanılır ( Şekil 1.25 ). 28

33 Şekil 1.25: Sonsuz vida ve dişlisi Zincir Dişli Çarklar Hareket ve güç aktaracak millerin merkez uzaklığının fazla olduğu durumlarda, aradaki bağlantıyı dişli çarklarla sağlamak mümkün değildir. Bu gibi durumlarda zincir kullanılır. Hareket ve gücün iletimi için kullanılan zincir şekline göre de zincir dişli gerekmektedir. Genel olarak orta mesafelerdeki miller arasındaki hareket ve güç iletimindeki zincir mekanizmalarında zincir şekline göre de motorlu araçlarda, vinçlerde bisiklet ve asansörlerde ve diğer kaldırma mekanizmalarında kullanılır ( Şekil 1.26 ). Şekil 1.26: Zincir dişli Şekil 1.27: Dişli çark montajı Zincirler Çeşitleri, Kullanıldığı Yerler Zincirler yük taşıma, hareket iletme gibi çeşitli işlemlerde kullanılır. Zincirlerin biçim ve kullanma yerlerine göre sınıflandırılır. 29

34 Sıfır Pozisyonu Başlangıç pozisyonu Son pozisyon Pompa basıncı Resim 1.3: Rulmanların yerine takılması Kaldırma Ve Taşıma Araçları Tanımı, Çeşitleri ve Kullanıldığı Yerler Makaralar Sabit makaralar, çalışırken yer değiştirmez ve bir yere tespit edilir. Makaranın dönen dişlinin çevresinde, halat veya zincirin yataklanabilmesi için yuva vardır. Hareketli makaralar, çalışma sırasında yer değiştirir. Yük, bir kanca ile makaranın miline bağlanır. Hareketli makara ile yükü kaldırırken, kuvvetten kazanırız. Hareketli makarada uygulanacak kuvvetin yönü uygun olmadığından, çok defa sabit makara kullanılır. 30

35 Şekil 1.28: Makaralar Palangalar Palangalar, sabit ve hareketli makaraların bir doğrultuda birleştirilmesiyle elde edilir. Makaraların alt alta veya yan yana konumda olmaları, sonucu etkilemez. Çıkrıklar Arabalı krenler; kren denilince, bir eksen etrafında dönebilen vinçler hatırlanmalıdır. Şekil 1.29: Palangalar Resim 1.4: Caraskal Elevatörler; çok miktardaki malzemelerin bir yerden alınıp, yukarıda bulunan bir yere sürekli olarak ulaştırılmasına yarar. Krikolar; ağır yükleri az yükseğe kaldırmaya yararlar Mekanik krikolar Hidrolik krikolar Kurtarıcılar: Ağır makine ve yükleri kaldırmaya veya bir yerden başka bir yere nakletmeye yarayan araçlardır. Forklift; makineleri ve ağır yükleri kısa mesafede taşımada ya da araçlara yüklemede kullanılır. 31

36 1.3. Parçaların Birleştirilme Tekniği Konstrüksiyon Makine Elemanları Konstrüksiyon işlemi teknik elemanın temel bilimlere teknik bilgi ve deneyimlerine dayanarak kendisine sorulan teknik bir probleme bir makine veya onun parçası biçiminde genel olarak bir teknik yapıt biçiminde çözüm bulabilmek için ortaya koyduğu yaratıcı zihinsel faaliyetlerin tümdür. Çözüm olarak önerilen teknik yapıt sadece istenen fonksiyonu yerine getirmekle kalmayıp, ekonomiklikten üretilebilirliğe, çevre dostu olmadan yeniden değerlendirilmeye belirli boyutlardan veya kütleden büyük ya da küçük olmaya vb. kadar pek çok isteğe cevap verebilmek zorundadır. Bugün kullandığımız irili ufaklı pek çok makine, birden fazla parçadan meydana gelmektedir. Bu parçaların uyumlu olarak verimli çalışması imal edilirken standartlara, normlara göre üretilmesine bağlıdır. Parçaların birleştirilme işlemine başlamadan önce kontrollerinin yapılması gerekir Birleştirme çeşitleri: Makine üzerindeki parçaları birleştirirken sökülme, makinenin üzerinden çıkarılma süreleri dikkate alınarak birleştirme metodu seçilmelidir. Sökülebilir ( Hareketli ) birleştirme, parçaların belirli zaman aralıklarında ya da sık sık sökülüp takılması gerekiyorsa standart makine elemanları ile birleştirilmesi uygun olur. ( Cıvata, somun rondelâ vb.) Sökülemeyen ( Sabit ) Birleştirme, birleştirildiğinde uzun zaman sökülmesi gerekmiyorsa parçalar sabit şekilde birleştirilir. Kaynakla yapılan birleştirme, perçinleme ile yapılan birleştirme preste sıkı geçme gibi 32

37 1.4. Montajı Yapılan Parçaların Test Edilmesi Montaj Yöntemleri Tekli Montaj Az sayıda parçadan meydana gelen bir mekanizmanın montaj edilmesi bir rulmanın bir mile takılması işlemi ( Resim ). Resim 1.4: Rulmanın mile takılması Resim 1.5: Ayna ile flanşın birleştirilmesi Grup Montaj Bir bütünü meydana getiren parçaların birleştirilerek makinenin bir grubunu oluşturması torna tezgâhının araba üzerindeki parçaların birleştirilerek arabayı meydana getirmesi ya da gezer puntanın montajı gibi ( Resim 1.6). Resim 1.6: Grup montaj 33

38 Seri Montaj Aynı özellikleri taşıyan özdeş parçaların kısa zamanda seri olarak birleştirmelerinin yapıldığı montaj şeklidir. Otomobillerin bant sistemine göre montajlarının yapılması gibi Montaj ve Demontaj Prensipleri Planlama Fonksiyonel olarak birbirine bağlı eleman gruplarına mekanizma ve mekanizmaların topluluğuna da makine denir. Mekanizma veya makinelerin bütün parçalarını gösterecek şekilde yapılan birleştirmelerine montaj denir. Montaj işlemlerinde elemanların izafi durumlarını, kinematik çiftleri, çalışma tarzlarını görmek mümkündür. Makine tasarımı yapılırken bu hususu dikkate almadan, elemanlarının tek parça resimlerinin çizilmesi çok sakıncalı olup büyük oranda hata oluşmasına neden olur. Özetle montaj ve parça resimleri çizimi birbirine bağlı olarak beraber yürütülür. Planlama yapılırken parçaların montajının veya demontajının kolay yapılabilir olmasına dikkat edilmelidir. Kâğıt üzerinde mümkün görünen bir montajın uygulama sırasında gerçekleşemediğine sık sık rastlanmaktadır. Montaj yönteminin Seçimi Mekanizmanın veya makinenin parça sayısı, yaptığı görev, çalışma sırasında meydana gelen etki ve tepki kuvvetleri vb. etkenler göz önüne alınarak montajı sabit birleştirme ya da hareketli birleştirme yöntemlerinden birisi seçilmelidir. Resim 1.7: Sökülebilir birleştirmeler 34

39 Resim 1.8: Sökülebilir birleştirme araçları Montaj ve Elemanları Demontaj Yardımcı Montaj yapımı sırasında parçaların özelliklerine göre kullanılacak elemanlar ve yardımcı elemanlar değişir. Yapılacak birleştirme kapsamında bazı kısımların sökülebilir. bazı kısımların ise sabit ( Sökülemeyecek ) şekilde montajı gerekebilir. Sabit birleştirmelerde kaynak, perçin veya alıştırma cinslerine göre bir sıkı geçme türünde montaj yapılacaksa malafa presi, hidrolik presler, ya da vidalı presler vb. elemanlar kullanılır. Sökülebilir birleştirme şeklindeki montaj işlemlerinde ise standart makine elemanları (Cıvata, somun, kamalar, pernolar, pimler, delme ve markalama aletleri vb.). elemanlar ve yardımcı araç gereçler kullanılır. Resim 1.9: Malafa presi 35

40 Resim 1.10: Katerin montaj ve demontajı Resim 1.11: Masa mengenesinin montajı Makine Parçalarının, Aletlerinin ve İş Yerlerinin Düzenlenmesi Montajı yapılacak makinenin ya da mekanizmanın parçaları imalat sırasında, yapım resminde belirtilen standartlara ölçülere, şekil ve konum toleranslarına vb. değerlere gereken özen gösterilmelidir. Parçalar sistemli olarak depolanmalıdır. Montajı meydana getiren parçaların imalatı esnasında kullanılacak ölçü ve kontrol aletlerinin ölçme tamlıkları istenen hassasiyette olmalıdır. 36

41 Montajın yapıldığı atölyede kullanılacak malzemeler dağınık şekilde değil; montaj sırasında kullanılacak numaralandırmaya göre depolanmalıdır. Demontaj işlemi sırasında da sökülen parçalar düzenli olarak yerlerine konmalıdır. İşlevlerin Kontrolü Montajı meydana getirilen makinenin ya da mekanizmanın bir bütün olarak görevini yapıp yapamayacağı değişik metotlarla test edilmelidir. Montaj sırasına göre işlem basmakları tekrar gözden geçirilmelidir. Deneme çalışmaları sırasında parçaların uyum içinde çalışıp çalışmadığı belirlenmelidir. Üretilen otomobillerin standart kilometrelerce test sürüşlerinin yapılması, bazı olması gereken ( Hız,fren, akustik vb.) deneylerin yapılması bir işlevsel kontroldür. 37

42 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ İŞLEM BASAMAKLARI ÖNERİLER Parçaların, cıvata, somun ve rondela Montajını yapacağınız parçaları tezgah kullanarak sökülebilir şekilde montajını tablasına T somunu yardımı ile gerçekleştiriniz. güvenli olarak bağlayınız. Delme işleminde kullanacağımız takımlarının normal açılarda bilenmiş olmasına dikkat ediniz. Delme işlemini gerçekleştirdiğimiz parçanın her iki yüzüne havşa açınız. Parçaların saplama ile sökülebilir şeklinde Uygun ölçülerdeki cıvata somun ve montajını gerçekleştiriniz rondelaları tablolardan seçerek belirleyiniz. Uygun ölçülerde iki ağızlı anahtar TS çizelgelerinden kama seçmek ve seçerek somunları sıkıp parçaların standart tanımını yapınız. montajını yapınız. Montajını yapacağınız parçaları tezgah tablasına T somunu yardımı ile güvenli olarak bağlayınız. Delme işleminde kullanacağımız takımlarının normal açılarda bilenmiş olmasına dikkat ediniz. Montajı yapılacak parçaların delme ve vida çekme işlemini yapınız Montajı yapılan bir makinenin Uygun ölçülerdeki saplama somun ve demontajını yapınız rondelaları tablolardan seçerek Montaj sıra numarasına göre parçaları belirleyiniz. monte ediniz. Standart makine elemanlarını seçiniz Montajı yapılan bir makineyi test ediniz Parçaların birleştirilme tekniğini ve Monte edilecek parçaları sıralamak özelliklerini öğreniniz. Montajı yapılan parçaların test edilmesini kavrayınız. 38

43 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki testte çoktan seçmeli 10 soru bulunmaktadır. Soruları dikkatli bir şekilde okuyunuz ve doğru şıkkı yuvarlak içine alarak cevaplayınız. ÖLÇME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi birleştirme elemanı değildir? A) Cıvata-somun C) Yay B) Pim D) Kama 2. Aşağıdaki birleştirmelerden hangisi sökülemeyen birleştirmedir? A) Kaynak C) Kamalı B) Vidalı D) Pimli 3. Aşağıdaki birleştirmelerden hangisi sökülebilen birleştirmedir? A)Kaynaklı C) Lehimli B)Pimli D) Perçinli 4. Dış profil açısı 55 derece olan, ölçüleri parmak cinsinden verilen vida hangisidir? A) Whithworth vida C) Kare vida B) Metrik vida D) Trapez vida 5. Cıvata başı yüksekliği ne kadar alınarak çizilmelidir? A) K=0,8x d C) K=0,7 x d B) K=0,9x d D) K=0,5xd 6. Somun resmi çizerken somun yüksekliği ne kadar alınmalıdır? A) K=0,9x d C) K=0,7 x d B) K=0,8x d D) K=0,5xd 7. Mil eksenine paralel takılarak çalışan kama hangisidir? A)Enine kama C) Gupilya B)Yarımay kama D) Boyuna kama 8. Düz Kama TS147/1- A b x h x l C 45 b, hangisini anlatır? A) Tip C) Genişlik B) Boy D) Yükseklik 9. Makinede en son takılan parçadan başlayarak yapılan sökme imlemine ne ad verilir. A ) Montaj C ) Demontaj B ) Tasarım D ) Birleştirme 39

44 10. 1:50 koniklikte yapılırlar.küçük çapları ve boyları ile ifade edilir. Tanımına uygun ifade aşağıdakilerden hangisindedir? A) Maşalı pim C) Konik pim B) Silindirik pim D)Kertikli silindirik pim DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme ve uygulama faaliyetlerini tekrarlayınız. 40