GÜNEYDOĞU SORUNUNUN SOSYOLOJİK ANALİZİ

Transkript

1 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) 1 BİLGE ADAMLAR STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ (BİLGESAM) GÜNEYDOĞU SORUNUNUN SOSYOLOJİK ANALİZİ (TEKNİK RAPOR) AĞUSTOS 2009 ANKARA

2 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) 2 BİLGE ADAMLAR STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ (BİLGESAM) GÜNEYDOĞU SORUNUNUN SOSYOLOJİK ANALİZİ (TEKNİK RAPOR) Proje Yöneticisi M. Sadi BİLGİÇ Veri Analisti Salih AKYÜREK Raporu Hazırlayan M. Sadi BİLGİÇ Salih AKYÜREK Proje Ekibi Doç. Dr. Mazhar BAĞLI Müstecep DİLBER İlhan KOCAMAZ Onur OKYAR TEMMUZ 2009 ANKARA DİYARBAKIR HİZMET VAKFI

3 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) 3 ÖNSÖZ 25 yılı aşkın bir süredir devam eden, bölge insanında ve bölgede görev yapan devlet görevlilerinde ve ailelerinde büyük bir travmaya neden olan ve büyük çapta ülke kaynaklarının heba edilmesine yol açan sorun terör boyutuyla biraz hafiflemiş olsa da, diğer boyutlarıyla devam etmektedir. Bugüne kadar sorunun çözümü için iyi niyetli gayretler gösterilmiş ise de çözüm arayışlarında bilimsel metotların kullanılmaması, olayın bütün yönleriyle ve gerçekçi bir şekilde kavranılmasını önlemiştir. Ayrıca mücadele esnasında verilen zayiatlar toplumda infiale neden olmuş, bunun da etkisiyle mücadele normal yörüngesinden çıkarak bambaşka bir düzlemde yürümeye devam etmiştir. Bu da hem sorunun kısa sürede çözülmesini önlemiş, hem de mücadele stratejisinin yan etkileri daha fazla travmatik sonuçlar doğurmuştur. Bugün gelinen noktada, sorun asıl sahipleri yerine üçüncü şahısların düşünce ve talepleri çerçevesinde gündeme getirilmekte, bu durum da konunun özünden sapmasına neden olmaktadır. Bunu önlemenin en kısa yolu bölge insanı adına konuşanların değil, bizzat bölge insanının ne düşündüğünün doğrudan araştırılmasıdır. Bazıları tarafından seçim sonuçları sorunla ilgili temel çerçeve olarak sunulmaktadır. Oysa seçimler bölgedeki gerçek resmi tam olarak yansıtamamaktadır. Çünkü çeşitli psikolojik, feodal ve siyasi etkenler ile menfaat hesapları seçimlerde halkın gerçek düşünce ve taleplerinin sandığa yansımasını önlemektedir. Dolayısıyla soruna alan araştırmalarıyla bölge insanından doğrudan elde edilen bilgilerden hareketle yeniden bakılması ve analiz edilmesi, doğru stratejiler ve çözüm önerileri için daha gerçekçi olacaktır. Konuyla ilgili bugüne kadar birçok çalışma yapılmıştır. Ancak bunların bir kısmı ayrılıkçı, diğer bir kısmı da devletçi bakışı temsil etmekte veya böyle algılanmaktadır. Bu yönüyle de objektif ve gerçekçi bir resim sunamamaktadır. Bugüne kadar sorunun çözülememesi yapılan bu çalışmaların objektifliği konusunda da fikir vermektedir. Bu çalışmayla; sorunun nedenlerini, etkilerini, toplumsal sonuçlarını ve geleceğe ilişkin dolaylı etkilerini analiz edecek bilgilere ulaşılması amaçlanmıştır. Her çalışmada olduğu gibi bu çalışmada da eksikler ve kusurlar bulunabilir. Ancak çalışma, çok zor bir alanda, çok zor bir konuda büyük özveriyle yürütülmüş bir araştırma ve olabildiğince objektif bir çalışma olma iddiasındadır. Araştırma; BİLGESAM ın kendi öz kaynakları yanında, Uluslararası Sivil Toplumu Destekleme Derneği (USİDER) ve Diyarbakır Hizmet Vakfı nın maddi katkılarıyla yapılmıştır. BİLGESAM olarak böyle önemli bir çalışmaya sağladıkları katkı nedeniyle USİDER e ve Diyarbakır Hizmet Vakfı na şükranlarımızı sunuyoruz. Ayrıca çalışmada büyük özveriyle görev yapan tüm arkadaşlara teşekkür ediyoruz. Dr. Atilla SANDIKLI BİLGESAM Başkanı İÇİNDEKİLER DİZİNİ ÖNSÖZ... 3

4 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) 4 İÇİNDEKİLER DİZİNİ... 3 GİRİŞ... 6 BİRİNCİ BÖLÜM ARAŞTIRMA METODOLOJİSİ ARAŞTIRMA KAPSAMI VE SINIRLILIKLARI ARAŞTIRMA EVRENİ VE ÖRNEKLEM Araştırma Evreni Örneklem Seçim Metodu Örneklemin Temsil Ediciliği ARAŞTIRMA SORU KÂĞIDI (ANKET) ve uygulama Soru Kâğıdının Hazırlanması Pilot Uygulama Anketörlerin Seçilmesi Eğitilmesi ve Kontrolü Soru Kâğıdının Uygulanması Verilerin toplanması ve analizi Verilerin Toplanması ve Hazırlanması Veri Analizi ve Analiz Yöntemleri İKİNCİ BÖLÜM BULGULAR VE ANALİZLER Araştırmaya KatılanLARIN TANIMLAYICI İSTATİSTİKLERİ Dil ve Etnik Köken İstatistikleri Öğrenim Durumu İstatistikleri Hane Halkı Ekonomik Durum İstatistikleri İkamet ve Göç İstatistikleri Din ve Mezhep İstatistikleri Hane Halkı İstatistikleri Ailelerin Siyasi Durumu ve Devletle İlişki Boyutu Aidiyet ve Birlikte Yaşama İsteği Bulguları Ayrımcılık, Aidiyet ve Birlikte Yaşama İsteği Soru ve Ölçek İstatistikleri Ayrımcılık Algısı Soru ve Ölçek İstatistikleri (Dil Ayrımı Yapılmadan) Aidiyet Hissi Soru ve Ölçek İstatistikleri (Dil Ayrımı Yapılmadan) Beraber Yaşama İsteği Soru ve Ölçek İstatistikleri (Dil Ayrımı Yapılmadan) Toplayıcı / Birleştirici Faktörler Soru İstatistikleri (Dil Ayrımı Yapılmadan) Ayrımcılık, Aidiyet ve Birlikte Yaşama İsteği Boyutlarının Ana Dile Göre Farklılaşması Ayrımcılık, Aidiyet ve Birlikte Yaşama İsteği Boyutlarının Sosyo-Demografik Değişkenlere göre Farklılaşması (Ana Dil Kürtçe-Zazaca) Ayrımcılık, Aidiyet ve Birlikte Yaşama İsteği Boyutlarının İl Gruplarına Göre Farklılaşması Ayrımcılık, Aidiyet ve Birlikte Yaşama İsteği Boyutlarının Yaşa Göre Farklılaşması Ayrımcılık, Aidiyet ve Birlikte Yaşama İsteği Boyutlarının Öğrenim Durumuna Göre Farklılaşması Ayrımcılık, Aidiyet ve Birlikte Yaşama İsteği Boyutlarının Gelir Duruma Göre Farklılaşması Ayrımcılık, Aidiyet ve Birlikte Yaşama İsteği Boyutlarının Hane Toplam Varlık Değerine Göre Farklılaşması Ayrımcılık, Aidiyet ve Birlikte Yaşama İsteği Boyutlarının İş/Meslek Durumuna Göre Farklılaşması Ayrımcılık, Aidiyet ve Birlikte Yaşama İsteği Boyutlarının DTP ye Oy Verme Durumuna Göre Farklılaşması Ayrımcılık, Aidiyet ve Birlikte Yaşama İsteği Boyutlarının Mezhep Ayrımına Göre Farklılaşması PKK/ Öcalan a Bakış PKK/ Öcalan a Bakış Soru ve Ölçek İstatistikleri (Dil Ayrımı Yapılmadan) PKK/Öcalan ın Kürt Etnik Bilincinin Oluşumuna Etkisi Diğer Ayırt Edici Soru İstatistikleri (Dil Ayrımı Yapılmadan) PKK/Öcalan a Bakış Soru ve Boyutların Ana Dile Göre Farklılaşması PKK/Öcalan a Bakış Soru ve Boyutlarının Sosyo-Demografik Değişkenlere göre Farklılaşması (Ana Dil Kürtçe-Zazaca) PKK/Öcalan a Bakış Soru ve Boyutlarının Üçlü İl Grubuna Göre Farklılaşması PKK/Öcalan a Bakış Soru ve Boyutlarının Yaşa Göre Farklılaşması PKK/Öcalan a Bakış Soru ve Boyutlarının Öğrenim Durumuna Göre Farklılaşması PKK/Öcalan a Bakış Soru ve Boyutlarının Hane Aylık Toplam Net Gelir Durumuna Göre Farklılaşması PKK/Öcalan a Bakış Soru ve Boyutlarının Hane Toplam Varlık Değerine Göre Farklılaşması PKK/Öcalan a Bakış Soru ve Boyutlarının İş/Meslek Durumuna Göre Farklılaşması PKK/Öcalan a Bakış Soru ve Boyutlarının DTP ye Oy Verme Durumuna Göre Farklılaşması PKK/Öcalan a Bakış Soru ve Boyutlarının Mezhep Ayrımına Göre Farklılaşması Devlete Güvenin Sosyo-Demografik Değişkenlere göre Farklılaşması (Ana Dil Kürtçe-Zazaca) Güven Ölçeği Soru ve Boyutlarının İl Gruplarına Göre Farklılaşması Güven Ölçeği Soru ve Boyutlarının Yaşa Göre Farklılaşması Güven Ölçeği Soru ve Boyutlarının Öğrenim Durumuna Göre Farklılaşması Güven Ölçeği Soru ve Boyutlarının İş/Meslek Durumuna Göre Farklılaşması Güven Ölçeği Soru ve Boyutlarının Hane Toplam Varlık Değerine Göre Farklılaşması Güven Ölçeği Soru ve Boyutlarının Hanenin Aylık Toplam Net Gelirine Göre Farklılaşması... 73

5 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) Güven Ölçeği Soru ve Boyutlarının DTP ye Oy Verme Durumuna Göre Farklılaşması Güven ölçeği Soru ve Boyutlarının Mezhep Ayrımına Göre Farklılaşması AİLELERİN SİYASİ DURUMU VE ALGILARIN FARKLILAŞMASI Sorunlar ve Çözümlerine İlişkin Görüşler Sorunlar ve Çözümlerine İlişkin Soru ve Ölçek İstatistikleri Türkiye nin Temel Sorunları Güneydoğuda Geri Kalmışlığın Nedenleri PKK ya Katılma / Destek Verme Nedenleri Bölgedeki Sorunların Kalıcı Çözümü İçin Öneriler Kürtler İçin Bağımsızlık Talep Edenlerin Tanımlanması ve Eğilimleri (Ana Dil Kürtçe ve Zazaca Olanlar) ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SONUÇLAR ve ÖNERİLER Sonuç Sosyo-Demografik Yapı Aidiyet ve Birlikte Yaşama İsteği PKK/Öcalan ve DTP ye Güven/Bakış Devlete ve Güvenlik Güçlerine Güven Sorunlar ve Bölge İnsanı Tarafından Getirilen Çözüm Önerileri Bağımsızlık / Federasyon / Kültürel Hak Talebi ve Etnik Bilinç Etnik ve Ayrılıkçı Değişimi Etkileyen Faktörler Etnik Temelli Ayrılıkçı Eğilim Gösteren Kitlenin Genel Profili ÖNERİLER

6 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) 6 GİRİŞ Farklı kesimler tarafından Kürt Sorunu, Güneydoğu Sorunu veya PKK Terörü gibi değişik isimlerle ifade edilen ve halen yaşanmakta olan sorun, Türkiye nin özellikle son yüzyılda karşı karşıya kaldığı en önemli problemlerinden birisi olmaya devam etmektedir. Sorun başlangıçta kendisini daha çok Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde hissettirmiş, ancak çoğunlukla ekonomik nedenlere dayanan göç ve buna bağlı olarak özellikle büyük şehirlerde göç ile oluşan mahallelerin etkisiyle, zamanla mekân olarak genişlemeye ve farklılaşmaya uğrayarak tüm Türkiye yi etkisi altına almıştır. Diğer yandan; niteliği itibariyle yakın zamana kadar daha çok bir güvenlik meselesi olarak ele alınmış olan sorunun ekonomik ve sosyolojik boyutları, çözüm üretilmese de daha fazla tartışılmaya başlanmıştır. Geçen yüzyıla bakıldığında Osmanlı Devletinin son dönemlerinden itibaren gündeme gelmeye başlayan etnik kimlik tartışmaları ve milliyetçilik sorunu başlangıçta daha çok bölgedeki bazı aşiret liderlerinin kontrolünde, feodal eksenli başkaldırı hareketleri şeklinde cereyan etmiştir. Bu özelliğinden dolayı, olaylar genelde uzun süreli olmamıştır. Türkiye Cumhuriyetinin kurulmasından sonra da değişik tip ve kapsamda bölgesel isyanlar yaşanmış, 1940 lara doğru Dersim isyanlarıyla bölgedeki huzursuzluk kendisini tekrar ciddi ölçekte hissettirmiştir yılında yapılan baskınlarla başlayan son süreçte, çok sayıda can ve mal kaybı yanında çok büyük miktardaki ekonomik kayıpla halen sürmekte olan en acı verici dönem yaşanmaya başlanmıştır. Ayrıca olayların kısa sürede sona ermemesi, uluslararası kamuoyunun da ilgisini çekmiş ve Türkiye ile hesabı olan ülkelerin doğrudan veya dolaylı destek sağlamaları sonucu sorun daha da karmaşık hale gelmiştir. Bugün bu sorun artık Türkiye coğrafyasının dışına taşmış, başka aktörlerin de dahil olduğu farklı boyutlara ulaşmıştır. Olayın uzun süre sadece bir terör ve güvenlik sorunu olarak algılanması ve terörün ve bölge sorunlarının sosyo-kültürel/ekonomi/politik yönleri görmezden gelinerek ve TSK ya havale edilerek büyük ölçüde güç kullanma eksenli çözüm stratejilerinin uygulanması, zaman içerisinde bölgede sosyolojik bir değişimin başlamasına da neden olmuştur. Başlangıçta sınırlı ve marjinal nitelikte olan sorun, giderek bölgede yaşayan insanlar arasında daha fazla taraftar bulmaya başlamıştır. Sorunda nitelik ve nicelik bakımından meydana gelen bu değişim, bugüne kadar uygulanan stratejilerde değişiklik yapılarak bilimsel tabanlı ve gerçekçi alan çalışmalarına dayanan yeni stratejilerin ve somut projelerin uygulanmasını bir zorunluluk haline getirmiştir. Bu nedenle bölgeye ve soruna ilişkin sağlıklı verilerin alan çalışmaları yoluyla üretilmesi önce sorunu doğru anlama sonra da çözüm üretme bakımından hayati önem taşımaktadır. Bölgedeki sorunun sosyolojik ve ekonomik temellerini göz ardı eden çözüm stratejileri ve yapılan hatalar bölgede meydana gelen toplumsal değişimi öngörülebilir olmaktan gittikçe uzaklaştırmıştır. Oysa toplumsal değişimin yönünü ve direncini görmeden yapılacak analizler ve bu analizlere dayalı çözüm stratejileri eksik kalmaya ve başarısız olmaya mahkûmdur. Bu nedenle toplumsal değişimin dinamiklerinin saptanması ve bu dinamikler ışığında bölgeyle ilgili adımlar atılması daha isabetli olacaktır. Diğer yandan toplumsal değişim dinamikleri ve bu değişimin ortaya çıkardığı demokratik ve kültürel hak talepleri ile çözüm stratejilerinin paralel bir çizgide olması hem sosyolojik perspektifin derinleşmesi hem de gerçekçi çözüm önerilerinin geliştirilebilmesi için uygun bir zeminin oluşmasına da katkı sağlayacaktır.

7 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) 7 Bu araştırma esas itibariyle, soruna ilişkin reel bazdaki verileri ve mevcut toplumsal algılamaları bilimsel verilerle ortaya koymayı amaçlamaktadır. Mevcut durum sorunun sadece bir terör sorunu olmadığını, PKK terörü bitmiş olsa dahi bölgede sosyolojik ve ekonomik boyutlarıyla insani bir sorunun devam edeceğini ortaya koymaktadır. Bu insani sorunun da; ekonomik problemler yanında, uzun süreden beri devam eden terör ve etkilerinden kaynaklanan post-travmatik sendromları gündeme getireceği açıktır. Daha çok Kürt kökenli vatandaşlar ekseninde hissedilen Güneydoğu sorununun sosyolojik boyutu diğer boyutlarından daha fazla etki ve etkilenme gücüne sahip olmakla birlikte bu güne kadar konunun politik yönü daha çok gündemde kalmıştır. Bunda etkili olan en önemli faktör bölgedeki bireylerin sosyalizasyon sürecinde yaşamış oldukları siyasal toplumsallaşmadır. Siyasal toplumsallaşma, sosyal toplumsallaşmadan farklı olarak bireyin siyasal aktör ve ajanlar üzerinden topluma uyarlanmasıdır. Sorunla ilgili kapsamlı bir saha çalışması yapılması ve bu çalışma sonucunda konuyla ilgili yeni tartışma alanları oluşturulması ve sorunun çözümüne katkıda bulunacak bilgi ve önerilerin kamuoyuyla paylaşılması birçok zorlukları da beraberinde getirecektir. Keza konuyla ilgili var olan ön kabullerin ve düşüncelerin sahadan elde edilen bilgilerle test edilmesi ve tartışılması da bir o kadar zor olacaktır. Ancak bütün bu zorluklara rağmen sorunun bu ve benzeri çalışmalarla daha çok gündeme gelmesi ve tartışılması kaçınılmaz bir zorunluluk olarak görülmektedir. Araştırma, temelde bölgedeki her kültürel hak talebinin bir bölünme iması içermediği ve kimlik arayışının özü itibari ile insani bir durum olduğu ve bu durumun göz ardı edilmesinin ciddi toplumsal sorunları beraberinde getirebileceği tezine dayanarak yürütülmüştür. Bu sorunun terör ile birlikte gündeme gelmesi ise sorunun hem anlaşılmasını hem de çözülmesini zorlaştırmakta ve doğal olarak karşılıklı güvensiz bir ortamın oluşmasına neden olmaktadır. Siyasi tercihlerden hareketle kişilerin sahip oldukları aidiyetlerin ve dünya görüşlerinin berrak bir biçimde anlaşıldığı veya ortaya konulduğu iddiası doğru değildir. Dolayısıyla siyasi tercihlerin yansıdığı seçim sonuçlarından hareketle bölgeye yönelik toplumsal tahlillerin yapılması gerçekçi sosyolojik analizler için yeterli değildir. Çalışmanın konusunu bu raporun adıyla Analizi şeklinde kısaca ifade edebiliriz. Güneydoğu Sorununun Sosyolojik Bu çalışmanın temel amacı; uzun bir süreden beri devam eden Güneydoğu sorununun nedenlerini, etkilerini, toplumsal sonuçlarını ve geleceğe ilişkin dolaylı etkilerini analiz edecek bilgilere ulaşmaktır. Yaşanan sorunun etkilerinin toplumsal ve siyasal hayata nasıl yansıdığı, etnik bilinci nasıl etkilediği ve bireylerin içinde bulunmuş oldukları koşullardan nasıl ve ne yönde etkilendiğini tespit etmek de çalışmanın ana amaçları arasında sayılabilir. Çalışma, konuyla ilgili genel ve özel olmak üzere iki temel hedefe sahiptir. Birincisi, sorunu anlamaya yönelik çalışmaları çeşitlendirmek ve entelektüel zenginlik sağlamak; ikincisi ise soruna çözüm arayışlarının bilimsel bilgi temelini ve dayanağını oluşturmaktır. Bu bağlamda, çalışma ile, bölgenin ve bölge insanının sosyal, ekonomik ve kültürel yapısını ortaya koymak, bu yapıdaki çeşitlenmeleri tanımlamak, insanların sorun algısı/tanımı ile birlikte aidiyet ve birlikte yaşama algılarını ortaya koymak ve bu algı ve eğilimlerin sosyo-demografik değişken ve katmanlara göre farklılaşmasını analiz etmek hedeflenmektedir.

8 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) 8 BİRİNCİ BÖLÜM ARAŞTIRMA METODOLOJİSİ Bu bölümde, araştırmanın kapsam ve sınırlılıkları, çalışmada kullanılan veri toplama yöntemi, örneklem seçimi, kullanılan soru kâğıdı, ölçek ve değişkenler, verilerin analiz öncesi düzenlenmesi ve veri analiz yöntemi hakkında bilgiler verilmiş, araştırma ve araştırmanın aşamalarındaki uygulamalar hakkında açıklamalar yapılmıştır. 1.1 ARAŞTIRMA KAPSAMI VE SINIRLILIKLARI Araştırma kapsam bakımından birçok disiplinin kesiştiği bir alan olarak görülebilir. Ancak konunun sosyolojik bir olgu olduğu gerçeğinden hareketle temel bağlamın sosyolojik olması ve dolayısıyla da etnisite, kültürel çeşitlilik, aidiyet, kimlik ve toplumsal değerler ile toplayıcı ve dağıtıcı faktörleri kapsayan temel tartışmaları içermesi doğal görülmelidir. Aslında konuya tek disiplinli bir sınır çizmek pek kolay değildir. Ancak, her toplumsal olayın belli bir normatif kurala ve değer düzlemine dayandığını kabul etmek gerekir. Bu bağlamda etnik bilincin ve etnisitenin dayandığı temel toplumsal değerlerin ortaya konulması ve bu değerlerin yaptırım gücünün tespit edilmesi değerler sosyolojisi ve aynı zamanda da siyaset sosyolojisi ve hatta genel anlamda hukuk ile toplum ilişkisini konu edinen hukuk sosyolojisi çerçevesinde konunun değerlendirilmesi mümkündür. Konunun antropoloji ve psikoloji ile olan ilişkisini sosyoloji ortak paydasında buluşturma çabası belki çok iddialı olabilir. Ancak şurası açıktır ki etnik bilinç ve milliyetçilik doğrudan toplumsal davranış biçimlerini belirleyen kimi somut pratiklere dayalı bir alandan gelen referanslara da sahiptir. Konu her ne kadar birçok disiplini yakından ilgilendirmekte ise de, ne yazık ki yakın zamana kadar güvenlik konseptlerinin dışına çıkılabilmiş değildir. Konunun güvenlik boyutu da elbette çok önemlidir. Ancak bu boyutun baskın unsur haline gelmesi çözüm stratejilerinin üretilmesinde de etkili olmuş ve diğer boyutları, ön plana çıkması bir yana ikinci plana itmiştir. Gelinen noktada, güvenlik kaygılarını da dışlamadan konunun daha sivil bir alanda konuşulması ve tartışılması, bunun için de kapsamlı bir saha çalışması ile çeşitli disiplinlere ışık tutacak bilimsel veri temelinin hazırlanması zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Yeni politikalar belirleyebilmek ve buraya yönelik çalışmalar için gerekli alt yapıyı oluşturmak için yürütülmüş olan bu çalışma sonunda elde edilecek olan bilgilerle hayata geçirilecek olan projeler, devletin mevcudiyet nedenlerini de güçlendirecektir. Özetle konu, karmaşık ve kapsamlı bir etki ve etkilenme alanına sahiptir. Sorun, Türkiye nüfusunun % ini ilgilendiren büyük ölçekli bir sorundur ve Türkiye uzun yıllardan beri bu sorunla uğraşmaktadır. Bu süre içerisinde ciddi anlamda beşeri ve ekonomik potansiyelini heba etmiş ve bölge insanı da ciddi derecede bu travmadan etkilenmiştir. Araştırma alanı geniş kapsamlı bir alan olmakla beraber sayıca fazla bir örneklem üzerinden sorunla ilgili düşünce ve beklentilerin belirlenmeye çalışılması, yapılan araştırmaya hayati bir değer ve önem kazandırmaktadır.

9 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) ARAŞTIRMA EVRENİ VE ÖRNEKLEM Araştırma Evreni Araştırma, Kürtlerin ve Zazaların Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde yaşadıkları illerin büyük kısmı ile bölgeden göç edenlerin yoğun olarak yaşadıkları illerden İstanbul ve Mersin in göç İle oluşan mahallelerini kapsamaktadır. Güvenlik, uygulama zorluğu ve maliyet faktörleri dikkate alınarak söz konusu illerde sadece il ve ilçe merkezleri araştırma evreni kapsamına alınmıştır. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde araştırma yapılan iller; Gaziantep, Diyarbakır, Şanlıurfa, Malatya, Mardin, Van, Kahramanmaraş, Muş, Adıyaman, Batman, Elazığ, Ağrı, Erzurum, Bitlis, Siirt, Bingöl, Tunceli illerinden oluşmaktadır. Şırnak ve Hakkari illeri de araştırma evreni içinde yer almasına ve planlanmış olmasına rağmen, uygulamanın 29 Mart 2009 Yerel Seçimleri öncesine rastlaması ve seçim atmosferinin oluşturduğu gergin ortamın doğurduğu güvenlik riskleri nedeniyle bu iki ilde ve Ağrı ilinin Doğu Beyazıt ve Diyadin ilçelerinde uygulama yapılamamıştır Örneklem Seçim Metodu Örneklem seçimi için öncelikle TÜİK kayıtları esas alınmak istenmiş ve TÜİK yetkilileri ile konu ayrıntılı olarak tartışılmıştır. Bu görüşmeler sonunda; Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine göre bütün illerdeki hane adreslerinin veri tabanına yüklendiği ve TÜİK in örneklem belirleme yazılımının bu adresleri 100 lü gruplara ayırdığı ve istenen örneklem miktarına göre her gruptan tesadüfî yöntemle bir veya ihtiyaca göre daha fazla adresin seçildiği öğrenilmiştir. Araştırmanın temel amaçlarından birisi, yaş ve cinsiyet değişkenlerindeki farklılaşmayı saptamaktır. Araştırma yapılan bölgedeki sosyokültürel yapı dikkate alındığında hane adresi esaslı seçim yapıldığı takdirde, aile bireylerinin hane reisinin etkisi altında kalacağı ve her hanede arzu edilen her yaş grubundan yeterli birey bulunmasının pratik olarak mümkün olmayacağı görülmüştür. Yapılan çalışma bir seçim anketi olmadığından ve eğilimlerin tespitine dönük birçok hassas soruyu da içerdiğinden bireylerin özgür iradesinin yansıtılmasında sıkıntılar yaşanabileceği ve çalışma sonunda arzu edilen objektif ve gerçekçi sonuçlara ulaşılamayacağı değerlendirilmiştir. Bu değerlendirmeden hareketle TÜİK in hane adresi esasına dayalı sisteminin bu çalışma için uygun olmayacağı sonucuna ulaşılmıştır. Bunun yerine en son nüfus sayımı dikkate alınarak her ilde 1/1000 oranında anket uygulanması kararlaştırılmıştır. İllerdeki uygulamalarda; il ve ilçe merkezlerinin gerçek nüfusları tespit edilerek anket uygulanacak miktarlar oranlı olarak dağıtılmıştır. İl ve ilçe merkezlerinde mahalle nüfusları belirlenerek bu oransal dağılım en alt düzeye kadar indirilmiştir. Uygulama esnasında mahallelerde alt bölümlere ayrılarak yeterli dağılım sağlanmıştır. Örneklem seçimi ise, en alt düzeye kadar indirilen kotalara (il-ilçe-mahalle-yaş-cinsiyet) uygun olarak ilgili mahalde rastgele olarak seçilen kişi veya adreslere gidilerek yapılmıştır. En alt düzeye kadar belirlenen oransal kotalara göre kadın ve erkek örneklem miktarları, gerçek nüfus yapısındaki yaş gruplarının oransal dağılımı dikkate alınarak bu yaş gruplarına göre dağıtılmıştır. Bölge, yapısı itibariyle genç bir nüfusa sahip olduğundan çocuk nüfusun oranı diğer yaş gruplarına ilave edilmiştir. Değerlendirmede 18 yaş ve yukarısı esas olmakla birlikte, bölgedeki politizasyonun erken yaşlarda başlaması nedeniyle sadece eğilimlerin tespiti amacıyla yaş arası nüfus grubu için de % 5 lik bir kota belirlenmiştir.

10 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) 10 İstanbul ve Mersin illerinde özellikle göç İle oluşan mahalleler seçilerek bu tür yapılanmalardaki eğilimlerin tespiti amaçlanmıştır. Bu nedenle göç coğrafyası bir bütün olarak değil amaç doğrultusunda örneklendirilmiş ve incelenmiştir. Erzurum ilinde ise Kürtlerin yaşadığı yerler ile Türklerle Kürtlerin beraberce yaşadıkları ilçe ve mahallelerde anket uygulanmış, tamamen Türklerden oluşan yerlerde anket uygulaması yapılmamıştır. Bu şekildeki uygulama ile esas hedef kitle olan Kürtler ve Zazalar ile ilgili bilgiler derlenirken, hem parasal hem de zamanca tasarruf sağlanmıştır. Yukarıda belirtilen 3 il dışındaki diğer illerde, araştırma illerin bütününü ele alacak şekilde yapılmıştır. Böylece bu illerde yaşayan değişik oranlardaki ve değişik kaynaşma derecelerindeki farklı dil gruplarının eğilimleri ve düşüncelerinin de ayrıntılı olarak tespiti mümkün olmuştur. Bingöl merkezde ve bütün ilçelerinde örneklem seçimi yapılmış ve anketler uygulanmış, ancak PKK/Öcalan Sempatisinin daha yoğun yaşandığı küçük ilçelerin bir kısmında uygulanan 60 anket formu kaybolmuştur. Bu durumun il bazında yapılan analizlerde, Bingöl için mevcut algı ve eğilimlerin biraz daha olumlu çıkmasına neden olduğu değerlendirilmektedir. Bingöl de değerlendirmeye alınan örneklem sayısının çok az olması, söz konusu hatanın düzeltilmesini engellemiştir. Ancak kaybolan anketlerin toplam örneklem sayısı içerisinde çok küçük miktarda olması genel ve il gruplarında yapılan analiz sonuçlarını olumsuz olarak etkilememiştir Örneklemin Temsil Ediciliği Yukarıda ayrıntılı olarak açıklandığı üzere; illerin gerçek nüfusları, gerçek yaş grupları ve yeteri kadar cinsiyet kotası, gerçekçi ve yeterli bir dağılım sağlanacak şekilde belirlenip uygulandığından, örneklemin belirlenen ve uygulanan kotalar çerçevesinde yüksek düzeyde temsil edicilik özelliğine sahip olduğu değerlendirilmektedir. Çalışma evreninde hedeflenen bütün il, ilçe merkezlerine ait dağılım fazlasıyla sağlanmış bulunmaktadır. Değerlendirme ve analizlerde, dil grupları yanında, 15 farklı sosyo-demografik değişkendeki her bir kategoriye göre algı ve eğilimlerin analiz edilmiş olmasının, örneklem seçimi ve kotaların belirlenmesinde yapılmış olabilecek muhtemel hataları ortadan kaldırdığı değerlendirilmektedir. 1.3 ARAŞTIRMA SORU KÂĞIDI (ANKET) VE UYGULAMA Soru Kâğıdının Hazırlanması Soruların hazırlanmasında bölgedeki sosyolojik yapı ve değişimin tespiti, halkın bölgedeki temel sorunlara bakışı ve çözüm önerileri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Araştırmada sosyo-kültürel, sosyo-ekonomik, sosyo-politik ve demografik yapı ile ilgili sorular da anket formuna ilave edilmiştir. Soruların belirlenmesinde, bölge yapısını iyi bilen uzmanlar ve çeşitli disiplinlerden bilim adamları ve akademisyenlerde faydalanılmıştır. Hazırlanan taslak soru kağıdı, iki kişilik bir ekiple bölgede yürütülen 15 günlük bir mülakat çalışması ile geliştirilmiştir. Anket formunun geliştirilmesi aşamasında yukarıda belirtilen uzman ekip ile altı defa toplantı yapılmıştır. Denek sayısının fazla olması ve veri girişindeki hataların önlenmesi maksadıyla sorular optik kartlara bastırılmış ve uygulamadan sonra veriler optik okuyucu vasıtasıyla bilgisayar ortamına aktarılmıştır.

11 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) 11 Soruların hazırlanması safhasında soruların kodlanmasına yardımcı olmak üzere bir kod kitapçığı hazırlanmıştır. Bu kitapçığa sorularla ilgili olarak gerekli olan bütün bilgiler sıralanarak kodlanmış ve uygulama esnasında seçenekler bu kitapçığa göre işaretlenmiştir Pilot Uygulama Sorular hazırlandıktan sonra Diyarbakır ve Şanlıurfa da 200 ön uygulama yapılmıştır. Ön uygulamanın büyük kısmı özellikle politikleşme düzeyi yüksek olan Diyarbakır da yapılmıştır. Bu uygulamada anketörlerin bir kısmı büyük tepkilerle karşılaşmış, anket formları yırtılmış ve ajanlıkla suçlanmışlardır. Uygulama esnasında tepki çeken sorular ve ifadeler dikkatle incelenerek aynı maksada hizmet edecek şekilde ifadeler yumuşatılmıştır. Böylece yapılan ön uygulama sonunda sorular nihai şeklini almıştır. Pilot uygulama sonunda nihai şekli verilen ve 234 sorudan oluşan anket formu Ek tedir. Anket formu, sosyo-demografik bilgiler, yaş, eğitim, gelir durumu göç ve ikamet bilgileri, din ve mezhep mensubiyeti, dünya görüşü, etnik bilinç durumu, vatandaşlık ve aidiyet hisleri ile diğer konulara ilişkin duygu ve düşünceleri içermektedir. Anketler, optik okuyucu ile değerlendirilecek şekilde hazırlanmış ve uygulamalarda da bu özelliğine uygun olarak doldurulması sağlanmıştır Anketörlerin Seçilmesi Eğitilmesi ve Kontrolü Anketlerin uygulanmasında bölgede halen mevcut olan ve ticari amaçlı olarak faaliyet gösteren şirketlerden istifade edilmesi düşünülmüştür. Verilen fiyat teklifleri daha az maliyetli olmakla birlikte soruların hassasiyeti ve ön uygulamada karşılaşılan zorluklar bu seçeneğin tercih edilmesini önlemiştir. Daha açık bir ifade ile güven endişesi zor olan yolu seçmeye neden olmuş, bu maksatla yedi il ve il grubundan, anket konusunda tecrübeli, Kürtçe ve Zazaca bilen, yaklaşık 200 bayan ve erkek üniversite öğrencisinden yararlanılmıştır. Tecrübeli olmalarına bakılmayarak anketörlere ön eğitim verilmiş, her sorudan amaçlanan şeyin ne olduğu, özellikle hassas soruların nasıl sorulacağı, uygulama esnasında dikkat edilecek diğer hususlar, kod kitapçıkları kullanılarak optik kartların nasıl kodlanacağına ilişkin konularda yedi farklı ilde bir gün (sekiz saat) süreli ayrıntılı eğitim verilmiştir. Anketler uygulandıktan sonra %10 oranında uygulama ve doğru uygulanıp uygulanmadığı konuları telefonla kontrol edilmiştir. Ayrıca uygulama esnasında anketörler kiralanan minibüslerle toplu olarak anket mahalline götürülerek yerinde 10 gözetmenle fiziki gözetim ve kontrol de sağlanmıştır Soru Kâğıdının Uygulanması İstatistiksel kriterlere göre olması gereken miktardan fazla örneklem seçilmiş ve uygulanmaya çalışılmıştır. Bunun nedeni çok zor bir alanda çalışılması dolayısıyla uygulama esnasında karşılaşılabilecek olumsuzlukların çalışma sonunda telafi edilmesine imkân sağlanmasıdır. Uygulama, İl ve ilçe merkezlerinde bizzat Proje Yöneticisi, Proje uygulama alan sorumluları (dört kişi) ve seçilen 10 kontrolör tarafından bizzat yerinde nezaret edilmiştir. Uygulama 01 Ekim Şubat 2009 tarihleri arasında yapılmıştır. Uygulamada herhangi bir sorun çıkmaması için valiliklerden izin belgeleri alınarak anketörlere birer nüshası verilmiş, böylece güvenlik güçlerinin müdahalelerinde izin belgeleri gösterilerek zaman kaybı önlenmiştir.

12 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) VERİLERİN TOPLANMASI VE ANALİZİ Verilerin Toplanması ve Hazırlanması Optik okuyucu formu şeklinde hazırlanan soru kâğıtları ile toplanan veriler, uygulama sonunda okutularak elektronik ortama aktarılmıştır. Sürenin daha fazla uzamaması ve anket formlarının kırışmaması için, uygulama esnasında optik okuyucu formları üzerine sadece yeterli bir işaret konması, günün sonunda bir araya gelinerek rahat bir çalışma ortamında kodlamaların yapılması sağlanmıştır. Bu şekilde her gün bir araya gelme hem o günün değerlendirilmesine hem de ertesi günkü planlamanın yapılmasına uygun bir zemin oluşturmuştur. Böylece anketörler çok kısa bir sürede hem sorulara hâkim hale gelmiş, hem de karşılaşılan sorunlara çözüm getirilmiş ve tecrübeler paylaşılmıştır. Toplanan ve elektronik ortama aktarılan verilerde SPSS (17.0) programı yardımıyla öncelikle veri temizliği ve düzenlemesi yapılmıştır. Uygulamada, bazı yerlerde insanların korkarak doğruları söylemekten çekindikleri gözlenmiştir. Ön uygulamada da bu husus görüldüğünden hassas nitelikteki sorulara fikrim yok/söylemek istemiyorum seçenekleri eklenerek anket uygulanan şahısların doğru olmayan yanıltıcı beyanda bulunmalarının önüne geçilmeye çalışılmıştır. Verilerin temizlenmesi aşamasında, sorularda mutlak anlamda çelişki ifade edebilecek (Örneğin, bir soruda medeni durumuna bekâr dediği halde diğer bir soruda çocuk sayısı belirtmesi gibi) 37 farklı değişken çifti arasında çapraz kontrol yapılmak suretiyle, üç veya daha fazla sayıda tutarsızlık/çelişki barındıran soru kâğıdı diğer bilgilerinde gerçeği yansıtmayacağı görüşüyle çalışmadan tamamen çıkarılmıştır. Başlangıçta elektronik ortama aktarılan 9424 soru kâğıdı, bu şekildeki eleme ile 8607 sayısına indirgenmiştir. Böylece korku vb. çeşitli faktörler nedeniyle doğru beyanda bulunmayan veya çelişkili beyanda bulunan deneklerin değerlendirme dışı tutulması sağlanmıştır. Bu işlem örneklem sayısının yüksek tutulması sayesinde mümkün olmuştur. Cevaplarda tespit edilen diğer çok az sayıdaki çelişki ve tutarsızlıklar, yine çapraz kontrol yöntemiyle kayıp değere (missing) dönüştürülmüştür Veri Analizi ve Analiz Yöntemleri Anketlerden elde edilen veriler istatistiki analiz programına (SPSS 17.0) aktarılmak suretiyle analize tabi tutulmuştur. Analizlerde aşağıdaki analiz yöntemleri kullanılmıştır: Faktör Analizi Tek Yönlü Varyans Analizi Korelâsyon Analizi Çapraz tablo Frekans dağılımları ve tanımlayıcı istatistikler Soru ve boyut bazındaki tüm değerler ölçek aralığında alınmıştır. 100 lü ölçekte ölçek skorunun yüksekliği, kişilerin soru ifadelerine katılım derecesinin/oranının, boyut bazında ise söz konusu eğilimin yüksekliğini göstermektedir. Yüzlü ölçekteki boyut/ölçek ve soru skorlarının değerlendirilmesinde; 0-30=Çok Düşük, 30,01-49,9=Düşük, 50-69,9=Orta Düzey, 70-89,9=Yüksek, 90 ve üzeri=çok Yüksek olarak yorumlanmıştır. Çalışmada, sürekli değişken niteliğindeki sosyo-demografik değişkenler (yaşgelir-öğrenim durumu vb. değişkenler uç değerler temizlenerek normal dağılıma

13 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) 13 yaklaştırılmış olsa da) ile algısal boyutta ölçülen eğilimler arasında doğrusal bir ilişki gözlenmediğinden bu iki değişken türü arasında korelâsyon ve regresyon analizleri yapılmamıştır. Analizlerde tam bir doğrusallık göstermeyen söz konusu sürekli değişkenlerin kategorik halleri bağımsız değişken alınarak kullanılmıştır. Değişkenlere ait kodlama değerleri, yeni oluşturulan değişkenler ile çalışmada kullanılan ölçek ve boyutlar Ek soru kâğıdında verilmiştir. Çalışmada, tanımlayıcı istatistikler sosyo-demografik değişkenlere göre farklılaşmayı da yansıtarak tüm örneklemi kapsayacak şekilde verilmiştir. Algısal boyut ve soruların genel istatistikleri de tüm örneklemi kapsayacak şekilde verilmiştir. Algısal boyut ve sorulardaki eğilimlerin, sosyo-demografik değişkenlere göre (ana dil dışındaki) analizinde, çözüm odaklı bir stratejiyi daha kısa bir raporla ortaya koymak amacıyla, sadece ana dili Kürtçe ve Zazaca olan kitle seçilmiş ve analizler bu örneklem üzerinden yapılmıştır. İlgili bölümlerde ve yorumlarda gerekli yerlerde bu ayrım vurgulanmıştır. Çapraz tablolarda, satır/sütün değişken kategorisi içindeki yüzde değerleri verilmiş, ancak tablolardaki sıkışıklık nedeniyle yüzdenin satır/sütunlardan hangisi bazında alındığı ayrıca belirtilmemiştir. Buna rağmen, çapraz tablolarda toplam değerlerinin bulunduğu düzlem satır/sütun ayrımını açıkça göstermektedir. Ölçeklerin geçerli örneklem sayıları (N), aynı ölçekte yer alan soruların örneklem sayılarının çok daha altındadır. Bu fark, sorulara kayıp değer (mising) ataması yapılmadığı için büyümüştür. Bu durum bazı ölçeklerde ölçek skorunun, çok az farkla da olsa, boyuttaki en yüksek ortalama değerli sorunun üzerinde veya en düşük ortalama değerli sorunun altında çıkmasına neden olmuştur. Kısaca, soru ve ölçek bazındaki örneklem sayılarındaki farklılaşmanın bu durumu yarattığını söyleyebiliriz. Benzer bir durum, farklılaşan örneklem kitleleri nedeniyle, boyutların farklı bağımsız (kategorik) değişkenlere göre analizinde de ortaya çıkmaktadır. Örnek olarak, Devlete güven ölçek toplam skoru, ana dili Kürtçe/Zazaca olanlarda yaşa göre farklılaşma analizinde %60,38 iken, aynı skor cinsiyete göre farklılaşma analizinde örneklemdeki farklılaşma nedeniyle %60,96 olarak çıkmaktadır. Raporun akademisyenler dışında farklı kesimlere de sunulacak olması nedeniyle, konuyu açıklama gereği duyulmuştur. Çalışmaya katılanların ekonomik durumlarının tespitinde üç farklı değişken kullanılmıştır. Bunlardan birincisi; Geçinme Algısı, ikincisi Hanenin aylık toplam net geliri ve üçüncüsü Hane toplam varlık değeri dir. Hanenin ekonomik göstergeleri olmakla birlikte her üç değişken de veri tabanları ve yapıları itibariyle bir diğerinden farklıdır. Geçinme Algısı olarak adlandırdığımız değişken kişilerin geçinme durumunu sorgulayan ve kanaatkârlıkla da bağlantılı olan subjektif bir ölçü iken, Hanenin aylık toplam net geliri daha çok şehirli insanlarca beyan edilen, hane varlık değeriyle fazla örtüşmeyen düzenli geliri ifade etmektedir. Hane toplam varlık değeri ise sahip olunan varlıklardan (tarla-hayvan-traktör-ev- araba vb.) hareketle hesaplanan bir değişkendir. Bu üç ekonomik gösterge, analizlerde kimi zaman bir diğeri ile çelişir görünen bulgular ortaya çıkarmakla birlikte, değişkenlerin farklı olması nedeniyle sonuçları da tam olarak örtüşmemekte ve karşılaştırılabilir değildir. Ayrıca bu değişkenlerin, gelir/varlık beyanındaki yanlılık ve çekingenlik nedeniyle büyük oranda sübjektivite barındırıyor olması da muhtemeldir. Olumsuzluklara rağmen bu üç ekonomik parametrenin verdiği ipuçlarının dikkate değer olduğu değerlendirilmiş ve analizlerde üç değişken de kullanılarak sonuçları vurgulanmış ve yorumlanmıştır. Analizlerde tablolaştırılan verilerden, daha vurgulu ifade edilmek istenenler tablodan hemen sonra grafik olarak da sunulmuştur. Rapor içindeki uyum ve daha basit bir anlatım amacıyla grafiklere, verilerin alındığı tablo numarasının aynısı şekil numarası olarak verilmiştir. Tablo ve Şekiller raporun giriş bölümünde aynı dizin içinde verilmiştir.

14 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) 14 İKİNCİ BÖLÜM BULGULAR VE ANALİZLER 2.1 ARAŞTIRMAYA KATILANLARIN TANIMLAYICI İSTATİSTİKLERİ Dil ve Etnik Köken İstatistikleri Ankete katılanların ana dile göre dağılım tablosu ve grafiği aşağıda verilmiştir. Değerlendirmeye alınan 8607 kişiden ana dil sorusunu cevaplayan 8538 kişinin % 56,2 sinin ana dili Kürtçe, % 33,4 nün ana dili Türkçe, % 5,4 nün Zazaca ve %4,7 nin Arapçadır. Analizler temel olarak bu dört dil grubu üzerinden yapılmıştır. Tablo-001 : Ana Dil Dağılım Tablosu Kişi Sayısı Yüzde Geçerli Yüzde Toplam Yüzde KÜRTÇE ,7 56,2 56,2 TÜRKÇE ,1 33,4 89,6 ARAPÇA 398 4,6 4,7 94,2 ZAZACA 463 5,4 5,4 99,6 SÜRYANİCE 11,1,1 99,8 ERMENİCE 5,1,1 99,8 DİĞER 14,2,2 100,0 Toplam ,2 100,0 Cevapsız 69,8 Toplam , KÜRTÇE TÜRKÇE ARAPÇA ZAZACA SÜRYANİCE ERMENİCE DİĞER Şekil-001 : Ana Dil Dağılım Grafiği

15 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) 15 Ana dili Kürtçe olanların %73,9 u evlerinde ikinci dil olarak Türkçeyi kullanmaktadırlar. Bu rakamlara Arapça ve Zazaca ile birlikte Türkçenin ikinci dil olarak kullanımını ilave ettiğimizde, ana dili Kürtçe olanların %79 nun evde ikinci bir dil olarak Türkçeyi kullandığını görmekteyiz. Ana dili Zazaca olanların %86,2 si, ana dili Arapça olanların ise %84 ü evde ikinci bir dil olarak Türkçeyi kullanmaktadırlar. Ana dili Türkçe olanlardan %20,7 si ise evde ikinci bir dil olarak Kürtçe kullanmaktadırlar. Ana dili Kürtçe olanların %19,1 inin evlerinde ikinci bir dil kullanılmamaktadır. Bu bulgu, ikinci bir dilin bilinmediği değil evde kullanılmadığı anlamını taşımaktadır. Tablo-002 : Ana Dil * Evde Kullanılan İkinci Dil Çapraz Tablosu ANA DİL KÜRTÇE TÜRKÇE ARAPÇA ZAZACA Toplam İKİNCİ DİL YOK Sayı Yüzde (%) 19,1% 72,3% 10,6% 7,6% 36,0% KÜRTÇE Sayı Yüzde (%),0% 20,7% 4,1% 4,3% 7,4% TÜRKÇE Sayı Yüzde (%) 73,9%,0% 58,5% 64,7% 47,8% ARAPÇA Sayı Yüzde (%),9% 3,2%,0%,7% 1,6% ZAZACA Sayı Yüzde (%) 1,0% 1,9%,0%,0% 1,2% TÜRKÇE-KÜRTÇE Sayı Yüzde (%),0%,0% 25,0% 21,1% 2,3% TÜRKÇE-ARAPÇA Sayı Yüzde (%) 2,9%,0%,0%,4% 1,7% TÜRKÇE-ZAZACA Sayı Yüzde (%) 2,2%,0%,5%,0% 1,2% DÖRT ANA DİL DİĞER Sayı GRUPLAMALAR Yüzde (%),1% 1,8% 1,3% 1,1%,8% Toplam Sayı Yüzde (%) 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Ana dili Kürtçe olanların evde ikinci bir dil kullanma durum grafiği aşağıdadır. 100,0 80,0 73,9 60,0 40,0 20,0 19,1 2,9 2,2 1,0 0,9 0,0 EVDE İKİNCİ DİL KULLANILMIYOR TÜRKÇE TÜRKÇE- ARAPÇA TÜRKÇE-ZAZACA ZAZACA ARAPÇA Şekil-002 : Ana Dili Kürtçe Olanlarca Evde Kullanılan İkinci Dil Durumu Grafiği

16 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) 16 Kendisini birden fazla etnik kimlik ile tanımlayan kişi oranı %8,1 dir. Ancak burada birden fazla etnik kimlik tanımındaki ana kategori olan Türk-Kürt tanımı tabloya alınmış diğer çoklu tanımlar göz ardı edilmiştir. Aşağıda ana dil ve etnik köken tanımlamasına ait çapraz tablo değerleri verilmiştir. Tablo değerlerini incelediğimizde, karşımıza kaynaşmış ve karışmış bir dil ve etnik köken tablosu çıkmaktadır. Bulguları şu şekilde özetleyebiliriz: Etnik olarak kendisini Kürt olarak tanımlayanlardan ana dilini Türkçe olarak beyan edenlerin oranı %1,8 dir. Farklı bir okumayla, ana dilini Türkçe olarak beyan edenler içerisinde kendisini Kürt kimliği ile tanımlayanların oranı da %2,6 dır. Bu bulgular, Kürt kökenli insanlar arasında ana dili Türkçe olanların veya böyle bir kabulün bulunduğunu göstermektedir. Etnik olarak kendisini Türk olarak tanımlayanlardan ana dilini Kürtçe olarak beyan edenler %4,4 dür. Benzer şekilde ana dilini Kürtçe olarak beyan edenler içerisinde kendisini etnik olarak Türk tanımlayanların oranı ise %2,8 dır. Bu iki bulgudan hareketle, Ana dili Kürtçe olan insanların bir kısmında etnik köken olarak Türk kimliğinin benimsendiği söylenebilir. Etnik olarak kendisini Türk-Kürt kimliği ile tanımlayanların oranı ana dili Kürtçe olanlar içerisinde %7,2 ve ana dili Türkçe olanlar içerisinde %1,2 dir. Türk-Kürt ikili kimlik tanımlamasını yapanlar içerisinde ana dili Kürtçe olanlar %90,6 lık bir oranı teşkil ederken, ana dili Türkçe olanların oranı % 9,4 dır. Bu bulgular, iki grup arasındaki ortak aile bağları ile açıklanabileceği gibi Türk ve Kürt kimliklerinin farklı etnik kimlik olarak algılanmasına tepki olarak yapılan tanımlamalar olarak da yorumlanabilir. Tablo-003 : Ana Dil * Etnik Köken Tanımlama Çapraz Tablosu ETNİK KÖKEN ANA DİL KÜRTÇE TÜRKÇE ARAPÇA ZAZACA Toplam TÜRK Sayı Satır Yüzde (%) 4,4% 94,8%,8%,0% 100,0% Sütun Yüzde (%) 2,8% 96,2% 6,8%,0% 36,2% KÜRT Sayı Satır Yüzde (%) 97,9% 1,8%,3%,0% 100,0% Sütun Yüzde (%) 89,7% 2,6% 3,6%,0% 51,4% ZAZA Sayı Satır Yüzde (%) 3,3%,0%,0% 96,7% 100,0% Sütun Yüzde (%),3%,0%,0% 100,0% 4,4% ARAP Sayı Satır Yüzde (%),0%,0% 100,0%,0% 100,0% Sütun Yüzde (%),0%,0% 89,6%,0% 3,6% TÜRK-KÜRT Sayı Satır Yüzde (%) 90,6% 9,4%,0%,0% 100,0% Sütun Yüzde (%) 7,2% 1,2%,0%,0% 4,5% Toplam Sayı Satır Yüzde (%) 56,1% 35,7% 4,0% 4,2% 100,0% Sütun Yüzde (%) 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Yukarıdaki tablo bulgularından hareketle, etnik kimlik tanımlamalarının ortak aile bağı ve diğer nedenlerle daha geçişken ve çoklu olduğu, bu sebeple verilere dayalı yapılacak analizlerde etnik köken yerine daha belirleyici olan ana dil değişkeninin ayrışmayı sağlayan ana kategori olarak alınmasının daha doğru olduğu değerlendirmesi yapılmıştır. Bu sebeple, algısal ve değer boyutundaki verilerin analizlerinde yer yer etnik kökene dayalı farklılaşmalar incelenmiş olsa da temel farklılaşma boyutu olarak ana dil alınmıştır.

17 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) 17 Örneklemin Ana dile ve il gruplarına göre dağılımı aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tüm iller içerisinde ana dili Kürtçe olanlar %56,4 lük bir oranı teşkil ederken, bu oran terörün daha yoğun yaşandığı illerde %73,1, terörün fazla yaşanmadığı illerde %39,7 ve göç ile oluşan mahallelerde %64,6 oranındadır. Tablo-004 : Ana Dil * İl Grupları Çapraz Tablosu İL TERÖRÜN YAŞANDIĞI İLLER (BAT-BİN-BİT-DİY-MAR-MUŞ-SİİRT- TUN-VAN-AĞR) TERÖRÜN FAZLA YAŞANMADIĞI İLLER (ADI-ELA-ERZ-GANT-KMRŞ- MAL-URF) GÖÇ İLE OLUŞAN MAHALLELER (İST-MERSİN) ANA DİL KÜRTÇE TÜRKÇE ARAPÇA ZAZACA Toplam Sayı Yüzde (%) 73,1% 12,8% 5,7% 8,5% 100,0% Sayı Yüzde (%) 39,7% 53,7% 4,0% 2,7% 100,0% Sayı Yüzde (%) 64,6% 28,8% 2,5% 4,1% 100,0% Toplam Sayı Yüzde (%) 56,4% 33,5% 4,7% 5,4% 100,0%

18 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) Öğrenim Durumu İstatistikleri Örneklemin %15 i ilkokul mezunu veya okuryazar değildir. Cinsiyete göre analiz yapıldığında okuryazar değil/okuryazar olanların oranı erkeklerde %11,9 iken bu oran kadınlarda %22,7 ye yükselmektedir. Aynı şekilde ön lisans ve üzerinde eğitime sahip birey oranı erkeklerde %22,9 iken bu oran kadınlarda %17,0 a düşmektedir. Tablo-005 : Cinsiyet * Öğrenim Durumu Çapraz Tablosu Cinsiyet Kadın Erkek Toplam Okuryazar değil - okuryazar Sayı Yüzde (%) 22,7% 11,9% 15,0% İlköğretim (ilk-ortaokul) Sayı Yüzde (%) 35,2% 35,6% 35,5% Orta öğretim (lise) Sayı Yüzde (%) 25,1% 29,5% 28,3% Ön lisans-lisans-lisansüstü Sayı Yüzde (%) 17,0% 22,9% 21,2% Toplam Sayı Yüzde (%) 100,0% 100,0% 100,0% 100% 80% 60% 40% 20% 22,7% 15,0% 11,9% 35,2% 35,6% 35,5% 29,5% 28,3% 25,1% 22,9% 21,2% 17,0% 0% Okuryazar değil - okuryazar İlköğretim (ilk-ortaokul) Orta öğretim (lise) Ön lisans-lisanslisansüstü KADIN ERKEK TOPLAM Şekil-005 : Cinsiyet * Öğrenim Durumu Grafiği

19 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) 19 Yaşa göre analiz yapıldığında ise Okuryazar değil/okuryazar olan oranı yaş grubunda %5,9 iken bu oran 56 yaş ve üzerinde %48,4 e yükselmektedir. Aynı şekilde ön lisans ve üzerinde eğitime sahip birey oranı yaş grubunda %27,4 iken bu oran 56 yaş ve üzerinde %3,4 e düşmektedir. Tablo-006 : Yaş * Öğrenim Durumu Çapraz Tablosu YAŞ yaş yaş yaş 56 ve üzeri Toplam Okuryazar değil - okuryazar Sayı Yüzde (%) 5,9% 11,1% 28,6% 48,4% 14,9% İlköğretim (ilk-orta okul) Sayı Yüzde (%) 23,5% 37,1% 48,8% 38,6% 35,3% Orta öğretim (lise) Sayı Yüzde (%) 43,2% 26,7% 14,0% 9,6% 28,3% Ön lisans-lisans-lisans üstü Sayı Yüzde (%) 27,4% 25,1% 8,6% 3,4% 21,4% Toplam Sayı Yüzde (%) 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100% 80% 60% 40% 20% 0% 11,1% 5,9% 28,6% 48,4% Okuryazar değil - okuryazar 23,5% 37,1% 48,8% 38,6% 43,2% 26,7% 14,0% 9,6% 27,4% 25,1% 8,6% 3,4% İlköğretim (ilk-orta okul) Orta öğretim (lise) Ön lisans-lisans-lisans üstü yaş yaş yaş 56 ve üzeri Şekil-006 : Yaş * Öğrenim Durumu Grafiği

20 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) 20 Ana dil ve yaşa göre öğrenim durumu çapraz tablosunda, 56 yaş ve üzeri grupta okuryazar değil-okuryazar oranı ana dili Türkçe olanlarda %31,4, Zazaca olanlarda %43,8, Arapça olanlarda %52,9 iken ana dili Kürtçe olanlarda %56,4 e yükseldiği görülmektedir. Tablo olarak rapora konmamakla birlikte, Terörün daha fazla yaşandığı illerde, 56 yaş ve üzeri, ana dili Kürtçe olan kadınlarda okuryazar değil-okuryazar oranı %88,6, ilçe merkezlerinde ise bu oran %93,1 olarak bulgulanmıştır. Tablo-007 : Ana Dil * Yaş * Öğrenim Durumu Çapraz Tablosu OKURYAZAR DEĞİL/ OKURYAZAR ÖĞRENİM DURUMU ÖN LİSANS VE ÜZERİ İLK ORTA ANA DİL ÖĞRETİM ÖĞRETİM Toplam KÜRTÇE YAŞ Sayı Yüzde (%) 7,0% 26,1% 43,8% 23,1% 100,0% YAŞ Sayı Yüzde (%) 15,3% 38,7% 25,2% 20,8% 100,0% YAŞ Sayı Yüzde (%) 36,8% 44,6% 10,9% 7,8% 100,0% 56 VE ÜZERİ Sayı Yüzde (%) 56,4% 33,5% 8,6% 1,6% 100,0% Toplam Sayı Yüzde (%) 19,4% 35,7% 27,1% 17,8% 100,0% TÜRKÇE YAŞ Sayı Yüzde (%) 3,6% 20,5% 42,3% 33,6% 100,0% YAŞ Sayı Yüzde (%) 4,4% 36,2% 29,7% 29,7% 100,0% YAŞ Sayı Yüzde (%) 14,2% 57,4% 17,9% 10,5% 100,0% 56 VE ÜZERİ Sayı Yüzde (%) 31,4% 50,4% 12,4% 5,8% 100,0% Toplam Sayı Yüzde (%) 7,3% 36,1% 30,5% 26,2% 100,0% ARAPÇA YAŞ Sayı Yüzde (%) 5,7% 18,9% 45,1% 30,3% 100,0% YAŞ Sayı Yüzde (%) 9,9% 36,6% 21,4% 32,1% 100,0% YAŞ Sayı Yüzde (%) 26,5% 48,5% 16,2% 8,8% 100,0% 56 VE ÜZERİ Sayı Yüzde (%) 52,9% 35,3% 5,9% 5,9% 100,0% Toplam Sayı Yüzde (%) 13,9% 32,5% 28,1% 25,4% 100,0% ZAZACA YAŞ Sayı Yüzde (%) 4,8% 19,0% 41,9% 34,3% 100,0% YAŞ Sayı Yüzde (%) 9,6% 29,4% 28,0% 33,0% 100,0% YAŞ Sayı Yüzde (%) 25,7% 41,4% 24,3% 8,6% 100,0% 56 VE ÜZERİ Sayı Yüzde (%) 43,8% 37,5% 12,5% 6,3% 100,0% Toplam Sayı Yüzde (%) 12,5% 29,1% 30,3% 28,1% 100,0%

21 (Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi) 21 Ana dil ve il gruplarına göre çapraz analiz yapıldığında, terörün yaşandığı illerde Okuryazar değil-okuryazar oranı ana dili Türkçe olanlarda %9,8, Zazaca olanlarda %14,0, Arapça olanlarda %16,9 olduğu görülmektedir. Bu oran ana dil Kürtçe olanlarda ise %22,4 e yükselmektedir. Yine terörün yaşandığı illerde ön lisans ve üzerinde eğitime sahip birey oranı ana dili Türkçe olanlarda %33,6, Zazaca olanlarda %26,1, Arapça olanlarda %28,6 iken bu oran ana dili Kürtçe olanlarda %15,5 e düşmektedir. Tablo-008 : Ana Dil * İl Grubu * Öğrenim Durumu Çapraz Tablosu ÖĞRENİM DURUMU ZAZACA ARAPÇA TÜRKÇE KÜRTÇE TERÖRÜN YAŞANDIĞI İLLER (BAT-BİN- BİT-DİY-MAR-MUŞ-SİİRT-TUN-VAN-AĞR) TERÖRÜN FAZLA YAŞANMADIĞI İLLER (ADI-ELA-ERZ-GANT-KMRŞ-MAL-URF) GÖÇ İLE OLUŞAN MAHALLELER (İST-MERSİN) OKURYAZAR DEĞİL/ OKURYAZAR İLK ÖĞRRETİM ORTA ÖĞRRETİM ÖN LİSANS VE ÜZERİ Toplam Sayı Yüzde (%) 22,4% 33,4% 28,6% 15,5% 100,0% Sayı Yüzde (%) 16,5% 39,0% 24,0% 20,5% 100,0% Sayı Yüzde (%) 13,1% 43,6% 27,3% 16,0% 100,0% Toplam Sayı Yüzde (%) 19,8% 36,0% 27,0% 17,3% 100,0% TERÖRÜN YAŞANDIĞI İLLER Sayı Yüzde (%) 9,8% 21,3% 35,4% 33,6% 100,0% TERÖRÜN FAZLA YAŞANMADIĞI İLLER Sayı Yüzde (%) 7,3% 40,1% 28,8% 23,8% 100,0% GÖÇ İLE OLUŞAN MAHALLELER Sayı Yüzde (%) 2,5% 22,0% 37,3% 38,1% 100,0% Toplam Sayı Yüzde (%) 7,5% 36,1% 30,3% 26,1% 100,0% TERÖRÜN YAŞANDIĞI İLLER Sayı Yüzde (%) 16,9% 29,6% 24,9% 28,6% 100,0% TERÖRÜN FAZLA YAŞANMADIĞI İLLER Sayı Yüzde (%) 9,7% 38,1% 31,6% 20,6% 100,0% GÖÇ İLE OLUŞAN MAHALLELER Sayı Yüzde (%) 27,3% 54,5%,0% 18,2% 100,0% Toplam Sayı Yüzde (%) 14,2% 33,8% 26,9% 25,1% 100,0% TERÖRÜN YAŞANDIĞI İLLER Sayı Yüzde (%) 14,0% 29,9% 29,9% 26,1% 100,0% TERÖRÜN FAZLA YAŞANMADIĞI İLLER Sayı Yüzde (%) 9,0% 26,0% 32,0% 33,0% 100,0% GÖÇ İLE OLUŞAN MAHALLELER Sayı Yüzde (%) 11,1% 22,2% 27,8% 38,9% 100,0% Toplam Sayı Yüzde (%) 12,7% 28,7% 30,3% 28,2% 100,0%