pecya Erzurum Yetiştirme Yurdunda Kalan Gençlerde Ruhsal Belirtiler Da ğıl ımı * İsmet KARAPINAR ** SUMMARY ÖZET

Transkript

1 Erzurum Yetiştirme Yurdunda Kalan Gençlerde Ruhsal Belirtiler Da ğıl ımı * İsmet KARAPINAR ** ÖZET Bu çal ışmada Erzurum Yeti ştirme Yard ımda ve aileleri ile birlikte lise çağındaki erkek gençler arasında Symptom-Distress Check List-90-R (SCL-90-R) kullan ılarak ruhsal belirti dağıl ım ı açıs ından bir fark olup olmadığı araştırılm ışt ır. Sonuçlar ülkemizde yap ılm ış olan ve ayn ı ölçeğin kullan ılm ış olduğu benzer çalışmaların sonuçlanyla karşılaştırılm ış ve tartışılm ıştır. ANAHTAR KELIMELER: Yeti ştirme yurdu, Ergen,SCL-90-R, Ruhsal belirtiler SUMMARY In this study, it has been researched whether there has been a dijference between the andolescents staying in Erzurum Orphanage and living with their parents on the point of the dispersing of mental symptoms by using SCL-90-R. Results were discussed and compared with the results of similar studies for which the same inventory was applied in our country. KEY WORDS: Orphanage, Adolescents, SCL-90-R, mental symptoms GİRİŞ Gençlik çağı, insanoğlunun çocukluktan eri şkinliğe geçişinde yer alan ve bedensel, ruhsal, toplumsal alanlarda çok çe şitli ve h ızl ı deği şme ve büyümelerin rol oynadığı bir geli şme çağıdır. Bu çağda geli şim psikolojisi ve psikopatolojisi, hayat ın hiç bir döneminde rastlanmayan ölçüde çok çarp ıc ı özellikler arzeder H ızl ı büyüme, cinsel dünü art ışı, benliğin tam olgunlaşmam ış ve toplumsal yerin henüz kesinle ş- memiş olmas ı, aileye bağımlıl ığın sürmesi gibi sorunlarla yüklü fırtınal ı bir çağ görünümü olan bu devre, ana-baba ba ğımlılığından kurtulma, cinsel kimliğini kabullenme, toplumda yerini ara ştırma ve mesleğe yönelme çabalar ın ı da içine al ır (11). Cinsel yeteneklerin kabarmas ı, infantil ili şkilerin reddi, yetişkinlik iddialar ı, özde şleşme-özerklik ve sorumluluk çabalar ı, kimlik olu şturma ve bütün bunlar ın örgütlenmesi ile uyum büyük çalkant ılara yol açar. Ancak bütün bu çalkant ılar içinde genç insanda görülebilen bir sürü psikolojik sapma, geçici ve sa ğ- l ıklı geli şimin öncü belirtileri olarak kabul edilir (14,6). Gençlik ça ğında görülebilen çe şitli yoğunluktaki ruhsal belirtiler genellikle ço ğul olmaktan çok bireysel, ciddi olmaktan çok dönemsel niteliktedir. Gencin belirtileri olumsuz çevre kurallar ına bir tepki ve uyum çabas ı olarak geli şmiş olabilir (13). Ancak bu ça ğdaki ruhsal belirtilerin ço ğunlukla geçici ve dönemsel nitelik ta şımalanna kar şın, hem ki şilik ve ruhsal yap ının örgütlenmesinin gerçekleştiği bir dönemde ortaya ç ıkıyor olmalar ı ve hem de ilerdeki kal ıc ı bozukluklara dönü şme ihtimalleri yüzünden ciddiye al ınmalar ı gerekir. Bu yüzden koruyucu ruh sa ğlığı hizmetleri aç ısından gençlik kesimi önemli bir risk grubunu olu şturur. Toplam nüfusun yandan fazlas ını çocuk ve gençlerin olu şturduğu toplumumuzda, ruh sağlığı program ı içinde gençlik konusunun nasıl öncelik ta şıdığın ı vurgulamak gereksizdir. Ülkemizde yap ılan baz ı çalışmalarda bu konuya dikkat çekilmektedir (1, 4, 7, 8, 9). Toplumumuzda lise y ıllar ına rastlayan orta-ergenlik dönemi, bütün ergenlik döneminin f ırtına ve karma şas ının yoğunlukla ya şandığı bir dönemdir. Lise sonras ı öğrenim ve meslek seçimindeki belirsizlikler bu dönemi bütün ergenlik ça ğı içinde özel bir konuma itmektedir. Yeti ştirme yurtlar ında kalan Lise ça ğındaki gençler bu süreci aileleri olmaks ızın, tek başlarına yaşamaktad ırlar. Çocukluk ve erginlik dönemlerinide, yaşıtlar ına göre ruhsal örselenmelere daha fazla (* ) 27. Ulusal Psikiyatrik Bilimler Kongresinde tebli ğ edilmiştir. (**) Erzurum Numune Hastanesi Psikiyatri Servisi 29

2 ruhsal belirtiler dağıl ım ı maruz kalm ışlardır. Ruhsal belirtiler gösterme ihtimalleri yüksek olan bu gençlik dilimi, birincil koruyucu ruh sağlığı hizmetleri içinde özellikle dikkat gerektiren bir kesimdir. AMAÇ Bu çal ışmada, yeti ştirme yurdunda kalan gençlerde, aileleri ile birlikte ya şayan gençlere göre ruhsal belirti dağılım ın ın daha yoğun olduğu varsay ılmış ve SCL-90-R kullan ılarak Erzurum Yeti ştirme Yurdunda ve aileleri yan ında kalan lise ça ğındaki iki gençlik grubunun ruhsal belirtiler da ğılım ı karşılaştınlarak bu varsay ımı destekleyecek sonuçlar ın varlığı araştınlmak istenmi ştir. GEREÇ VE YÖNTEM Çal ışmam ızın örneklem grubunu döneminde Erzurum Yeti ştirme Yurdunda kalan, yaşlarındaki 55 erkek genç olu şturmaktad ır. Ancak değişik nedenlerle çal ışmada bulunmayan veya ölçeğin 18 maddesinden fazlas ına cevap vermeyen deneklerin çal ışma dışı bırakılmalar ı nedeniyle 45 denek çalışmaya al ınm ıştır (3). Denek grubunun ya ş ortalamas ı 16.3'tür. Çalışman ın kontrol grubunu Erzurum Lisesinden olas ılıks ız seçilen 2 s ınıfın erkek ö ğrencilerinin tamam ı olan 48 erkek öğrenci olu şturmaktad ır. Kontrol grubu gençlerinin de ya şları aras ında olup, yaş ortalamas ı 16.0'd ır. Alt grup de için bu seçeneklerin 0-4 aras ında puanlaması biçiminde yap ılmakta, bu puanlar ın toplanmas ı ile alt gösterge ve genel gösterge puanlar ı hesaplanmaktadır. Alt ölçek puanlar ı, her boyutu içeren maddelerden al ınan puanlar ın toplam ının o boyutu oluşturan madde say ısına bölünmesiyle elde edilmektedir. Ölçeğin as ıl işlevselliğini sağlayan genel göstergelerden, Genel Belirti Düzeyi (Global Symptom Index: GSI), bo ş b ırak ılanlar hariç tüm maddelere yap ılan puanlamalar ın ortalamas ı olup en önemli göstergedir. GS İ'nin 1.0 üzerinde olmas ı genelde bir psikopatoloji varl ığına işaret etmektedir. Pozitif belirti Toplam ı (Positive Symptom Total: PST) "hiç" seçene ğiyle işaretlenenler hariç di ğer maddelerini ham say ı toplam ı, Pozitif Belirti Düzeyi (Positive Symptom Distress Index: PSDI) ise "hiç" olarak i şaretlenen haricindeki maddelerin puanlar ı= toplam ının PST'ye bölünmesiyle elde edilmektedir. Test, 9 alt grup ve 1 ek skaladan olu şmaktad ır. Alt gruplar ve herbirindeki madde say ısı Tablo l'de gösterilmiştir. Ölçek ülkemizde de ği şik kesimler üzerinde uygulanm ış olup, geçerlilik ve güvenirlilik çal ışmalar ı yapılm ıştır (2, 4, 5, 7, 9,, 12). Çalışma grubu ve kontrol grubunu olu şturan deneklerin genel göstergelerinin aritmetik ortalamalan al ınm ış, iki ortalama aras ındaki fark ın önemlilik testine göre istatistiksel kar şılaştırmalar ı yap ılmışt ır. Tablo 1: SCL-90-R Alt gruplar ın madde say ısı 1- Somatizasyon 2- Obsesif-kompulsif Belirtiler 3- Kişileraras ı duyarlılık 4- Depresyon 5- Bunaltı (Anxiete) 6- Öfke-Dü şmanl ık 7- Fobik Bunaltı 8- Paranoid dü şünceler 9- Psikotizism - Ek Skala Toplam Madde say ıs ı Araştırmada gereç olarak Derogatis ve arkada şlara taraf ından gerçekle ştirilen 90 maddelik Symptom check List-90-R kullan ılm ıştır (3). Ölçek, self-rating (kendi kendine puanlanan) bir listedir. Listedeki 90 maddenin her biri ruhsal veya bedensel bir belirtiyi içermektedir. Deneklerden madde için "hiç" "çok az" "orta derecede" "fazla" "çok fazla" seçeneklerinden birini işaretlemesi istenmektedir. Puanlama her mad- BULGULAR Araşt ırmada kullan ılan test, denek ve kontrol gruplar ına ayn ı zamanda uyguland ı. Her genç için ruhsal belirti puanlar ı ve daha sonra o gruba ait toplam ruhsal belirti göstergelerinin aritmetik ortalamaları alındı. Her iki grubun genel göstergelerden ald ıkları ortalamalar Tablo 2'de verilmi ştir. sa: 0.05 yan ılma olas ılığında iki grubun genel 30

3 Kup ınar. gösterge puanlar ının ortalamaları aras ındaki fark GS İ ve PST için anlaml ı bulunmuştur. genel belirti düzeyi ve pozitif belirti toplam göstergeleri yeti ştirme yurdunda kalan gençlerde daha yüksektir. Pozitif belirti düzeyi aç ısından iki grup aras ındaki fark ise önemsiz bulunmuştur. Yeti ştirme yurdunda kalan ve kontrol grubu gençlerin SCL-90-R ortalama alt grup puanlar ı ve bunlar ın birbirine oran ı Tablo: 3'te verilmi ştir.bütün Alt Gruplar için yeti ştirme yurdunda kalan gençler TARTIŞMA Yetiştirme yurdunda kalan ergenlerin ortalama GSİ 0.88±0.07, kontrol grubundaki ergenlerin ortalama GSİ ise 0.76±0.06 bulunmu ştur. GS İ ortalamalar ı 1.00'ın üzerinde oldu ğunda patalojik kabul edilmekle beraber, de ğişik örneklem gruplarında, patalojik değerin örneklemin kendi ortalama ve standart kaymalanyla ortaya ç ıkan normun esas al ınarak tesbiti daha sağl ıkl ı görülmektedir (2). Bu yüzden orta-ergenlik dönemindeki sa ğlıklı bi- Tablo 2: Yeti ştirme Yurdu ve kontrol grubunda genel göstergelerin ortalama puanları GRUPLAR GENEL GÖSTERGELER GSI: GENEL BELIRTI DÜZEYİ PST: POZITIF BELİRTİ TOPLAM PSDI: POZI11F BELİRTİ DÜZEYİ YETIŞTIRME YURDUNDA 0.88 ± ± ± 0.13 KALAN GENÇLER (n = 45) KONTROL GRUBU (n = 45) 0.76 ± ± ± 0.18 İki ortalama aras ındaki fark ın önemlilik testi t: 1.68 p<0.05 t: 2.28 p<0.05 t: 1.47 p<0.05 kontrol grubu gençlerine göre yüksek puanlar göstermektedirler. Alt gruplar için yeti ştirme yurdu gençlerinin puanlar ı 1.09 ve 1.67 kat aras ında yüksektir. En büyük farklar fobik bunalt ı, öfke-dü şmanlık ve somatizasyon alt gruplar ında bulunmu ştur. reylerden olu şan örneklem ve kontrol grubundaki ortalama G İS değerlerin 1.00'den az olmas ından çok, aralar ındaki anlaml ı fark dikkat çekmelidir.ayn ı ölçek kullan ılarak daha önce Do ğan ve Göğüs (1987) tarafından Ankarada'ki yeti ştirme yurtlar ında kalan Tablo 3: Yeti ştirme Yurdu (XO) ve Kontrol Grubunda (X1) Ortalama Alt Grup Puanları ve bunların birbirine oranı (X0IX1). Alt Grup Xo X1 X0/X1 1- Somatizasyon Obsesif-kompulsif belirtiler Kişileraras ı duyarlılık Depresyon Bunaltı (Anxiete) Öfke-Dü şmanlık Fobik Bunaltı Paranoid dü şünceler Psikotizism Ek Skala GSİ

4 Alt Grup AXO BXO AX1 BX1 AXO/BX1 AXO/BX1 1- Somatizasyon Obsesif-kompulsif belirtiler Kişileraras ı duyarlılık Depresyon Bunaltı (Anxiete) Öfke-Dü şmanlık Fobik Bunak' Paranoid dü şünceler Psikotizism GSİ Tablo 4: Yeti ştirme yurdu (AX0) ve Kontrol grubu (AX1) ortalama alt grup puanlar ı ve bunların birbirine oranının (AX0lAXI ) Do ğan, Göğliş-1987 değerleri (BXO, BXI, BX0IBX1) ile kar şılaşt ırması erkek-kız 68 genç üzerinde benzer bir çal ışma gerçekleştirilmiştir (4). Bu çah şmanm ve bizim yapt ığım ız çalışman ın sonuçları Tablo: 4'te kar şılaştınlmaktadır.doğan ve Göğüş'ün Yetiştirme Yurdu ve kontrol grubu denekleri için bulduklar ı ortalama değerler ve bunların birbirine oranlar ı bizim çalışmamıza göre yüksek değerlerdir (4). Doğan ve Göğüş'ün örneklem grubunda erkek ve kız öğrenciler bulunmaktad ır. Yaşları aras ındadır. Yaş ortalamalan ve deneklerin nas ıl seçildiğine ili şkin bir bilgi ise kaynakta zikredilmemektedir. Dolay ısıyla çal ışmam ızla aradaki fark ın, bütün bu değişkenlerle ilgisi olabilir. Ayr ıca yöresel ve ku- rumsal farkl ılıklar da olabilir. Tablo-5'de çal ışmam ız ın sonuçlar ı ile ayn ı ölçek kullanarak ba şka kesimlerde yap ılmış çal ışmaların sonuçları karşılaştınlmaktad ır. Bütün bu çal ışmalarda sorunlu genç ve eri şkinlerde SCL-90 puanlar ının yükseldiği gözlenmektedir. Gençler üzerinde yap ılan çal ışmalar, alt gruplardan kişileraras ı duyarlılık ve depresyon puanlann ın yükseldiğini vurgulanmaktad ır. Ayrıca bizim çal ışmam ızda öfke-dü şmanl ık alt grubunun puan yüksekliği dikkat çekmektedir.yine tüm çal ışmalarda ortak özellikli kadınlarda, erkeklere göre daha yüksek puanlar gözlenmektedir. Tablo 5: Ortalama GSİ ve alt puanlarının SCL-90 kullanarak yap ılm ış başka çalışmaların sonuçlarıyla karşılaştırılmas ı. Alt Grup X0 X1 X2 X3 X4 X5 X6 X7 X8 X9 1- Somatizasyon Obsesif-kompulsif belirtiler Kişileraras ı duyarl ılık Depresyon Bunak' (Anxiete) Öfke-Dü şmanl ık Fobik Bunalt ı Paranoid dü şünceler Psikotizism GSİ X0: Yeti ştirme yurdunda kalan gençler X1:Kontrol grubu erkek lise ö ğrencileri X2:Kırpınar. İ., Kız Sağlık Meslek Lisesi öğrencileri 1990 X3:Fidaner, C.: K ız Sağlık Meslek Lisesi öğrencileri 1985 X4:Terakiye, G.: Hem şirelik Yüksek okulu öğrencileri 1989 X5:Çuhadaroğlu, F.: Psikiyatrik Sorunlu Üniversite ö ğrencileri 1986 X6:Dağ, İ.: Üniversite öğrencileri 1991 X7:Doğan, O.: Sağlıklı kadın erişkinler 1989 X8:Doğan, O.: Sağlıklı erkek erişkinler 1989 X9:Öy, C.: Hükümlü eri şkinler

5 SONUÇ VE ÖNERİLER SCL-90-R ile yaptığım ız bu ruhsal belirtiler dağılım ı çal ışmasında, yeti ştirme yurdunda kalan lise çağındaki erkek gençlerde, kontrol grubuna göre yüksek ruhsalbelirti puan ortalamalar ı elde ettik. Doğan ve Göğüş'ün Ankarada'ki yeti ştirme yurtlarında yaptıkları çalışmada da, ailelerin yan ında kalan gençlere göre yeti ştirme yurdu gençlerinde daha yüksek değerler elde edilmi ştir. Bu çal ışmalar ve ayn ı ölçek kullanarak yap ılmış diğer çal ışmalar, yeti ştirme yurtlar ında kalan gençlerdeki ruhsal belirti temel gösterge ve alt grup puanlarının diğer gençler ve sağlıklı erişkinlerden yüksek olduğunu göstermektedir. Ortaya ç ıkan bu sonuç, yeti ştirme yurtlar ındaki gençlerin ruh sağlığı hizmetleri aç ısından önemli bir risk grubu olu şturduğu varsay ım ım ız ı desteklemektedir. Ergenlik ve ilk gençlik ça ğının tüm çalkantı ve sorunlar ını ailelerinden ayrı ve örseleyici durumlara karşın yaşamak zorunda olan bu kesim için destekleyici-çözümleyici etkinliklerin yap ılması şarttır. Bu etkinlikleri esas olmak üzere gençlerdeki yüksek ruhsal belirti da ğılım nedenlerini saptamaya yönelik ba ş- ka bilimsel çal ışmalara gerek vard ır. KAYNAKLAR 1- Çuhadaroğlu F : Üniversite öğrencilerinde psikiyatrik semptom dağılımı, 22.ulusal psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi, Marmaris, Dağ I: Belirti Tarama listesi (SCL-90-RYnin Üniversite ö ğrencileri için güvenirli ği ve geçerliği, Türk Psikiyatri Dergisi, 2,1, 5-12, Derogatis LR, Rickeis K, Rock AF: The SCL-90- and the MMIP:A step in the valitation of a new seif-report Scale, Brit, J. Pscyh, 128, , Doğan O, Göğüş AK: Yeti ştirme yurtlannda Symptom Check- List-90 (SCL-90) ile yap ılan bir çalışma, Nöroloji-Nöroşirilii- Psikiyatri Dergisi, 4, , Doğan O, Özbek H, Gülmez H ve ark: Kad ınlarda Ruhsal Belirtilerin yoğunluğu, 25 Ulusal psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi, Mersin, Feinstein CS: "Adjusment Reaction of Adolescence", in Comprahensive Textbook of psychiat ıy. ed Friedman et al, Vol. 2, sec. ed., Williams-Wilkins CO Baltimore, 1975, p: Fidaner C,Fidaner H: SCL-90 Ruh sa ğlığı testinin uygulanmas ı ve metedolojik semnlar, Ulusal Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi, Bursa, K ırpınar I: Erzurum İl Merkezindeki Lise ö ğrencilerinde Depresyon ve di ğer adölesans sonuçlan üzerine bir ara ştırma, Basılmam ış uzmanlık Tezi, Erzurum, K ırpınar İ: Erzurum K ız Sağl ık Meslek Lisesi öğrencilerinde ruhsal belirtiler Da ğıl ım ı, 28. Ulusal Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi, Izmir, Oy C, Ünal Ş, Yurdakul M: Hükümlülerde ruhsal semptom taramas ı, 25. Ulusal Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi, Mersin, Öztürk O: Ruh Sa ğlığı ve Bozukluklan, Bayrak Matbaac ılık, 1989 Ankara, s: Terakiye G: Hacettepe Üniv. Hem şirelik Yüksek Okulu öğrencilerinde Benlik sayg ısı ve ruhsal durum etkile şiminin değerlendirilmesi, 25.Ulusal Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Kongresi, Mersin, Yörükoğlu A: Gençlik Çağı, Tisa Matbaas ı 1985, s: Workman SL: "Pschiatric Disorders of Adolescence", in Amer. Handbook of Psych., ed. Aneti. S., Vol. 3, sec. ed., Basic Books, 1974, New York, p: