pecya Dikkat Eksikli ği Hiperaktivite Bozuklu ğu Olan Çocuklar ın Annelerinde Depresyon ve Anksiyete Düzeyleri GIRIŞ

Transkript

1 Dikkat Eksikli ği Hiperaktivite Bozuklu ğu Olan Çocuklar ın Annelerinde Depresyon ve Anksiyete Düzeyleri Mücahit ÖZTÜRK *, Kemal SAYAR **, Mustafa GÜVELI ***, I şıl UĞURAD **, Burçin ACAR ****, Mustafa SOLMAZ ** ÖZET Bu çal ışmada amacım ız aile içinde önemli bir çalkannya yol açt ığın ı gözlemledi ğimiz Dikkat Eksikli ği Hiperaktivite Bozuklu ğunun annelerde depresyon ve anksiyeteyi ne ölçüde tetikledi ğini ortaya çıkarmakt ır. Araşt ırmaya DSM-IV ölçütlerine göre DEHB tan ıs ı alan 40 çocuk annesiyle, kontrol grubu olarak anksiyete bozukluklar ı tan ıs ı alan 40 çocuk annesi alınm ıştır. Denekle ı e Beck depresyon, Beck anksiyete ölçe ği ve SLC 90-R belirti tarama listesi uygulanmış, majör depresif bozukluk tan ıs ı SCID-I görü şmesi ile konmu ştur. DEHB olan çocukların annelerinde Beck depresyon, Beck anksiyete ölçek puanlar ı ve SCL 90-R'nin global belirti endeksi, pozitif belirti toplam ı ve pozitif belirti endeksi kontrol grubu annelere göre istatistiksel olarak anlaml ı derecede yüksek bulunmu ştur. DEHB olan çocuklar ın annelerinin % 32.5'i ve kontrol grubu annelerinin % 12.5'i Majö Depresif Bozukluk tan ıs ı alm ıştır ve aradaki fark anlamlıdır. Sonuç olarak, DEHB annelerde önemli bir s ıkıntıya yol açmaktadır ve annedeki psikopatolojinin çocuğun tedavisiyle ayn ı anda ele alıntnası, daha iyi bir sonuç elde etmek için gereklidir. Anahtar kelimeler: Dikkat eksikli ği hiperaktivite bozuklu ğu, anne, depresyon, anksiyete Düşünen Adam; 2000, 13(3): SUMMARY The aim of this study is to assess the impact of attention deficit hyperactivity disorder (ADHD), which is known to cause much turmoil in the family, on the depression and anxiety levels of mothers with ADHD children. Forty mothers of children with DSM-IV diagnosis of ADHD and 40 cont ı ols who were mothers of children with a DSM-IV diagnosis of an anxiety disorders were recruited in the study. The subjects were assessed with Beck Depression Inventory, Beck Anxiety ınve ğıto ı-y and SCL-90-R. Major Depressive Disorder was diagnosed according to SCID-I. Depress'ion and anxiety scores of SCL-90-R. The prevalence of Major Depressive Disorder irr the mothers of ADHD children was 32.5 % which was significantly higher than the control group (12.5 %). It is understoocl that ADHD causes a great burden in tlıe mothers and the psychopatology of mothers should be handled concomitantly with the the apy of the child in older tü provide a bener outcon ıe. Key words: Attention deficit hyperactivity disorder, mothe, depression, anxiety GIRIŞ Major Depresif Bozuklu ğun toplum örneklemlerin- deki nokta yayg ınl ığı kad ınlar için (7( 5 ile 9 aras ında, erkekler için % 2-3 aras ında de ğ i şmektedir. Her y ıl depresif bozuklu ğu olan hastan ın intihar * Vak ı f Gureba E ğitim Hastanesi, Çocuk Psik ıyatrisi Uzman ı, ** Vak ı f Gureba E ğitim Hastanesi Psikiyatri Uzman ı, *** Beykoz Devlet Hastanesi Psikiyatri Uzman ı, **** Vak ı f Gureba E ğitim Hastanesi Psikiyatri Asistan ı 170

2 Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozuklu ğu Olan Çocuklar ın Öztürk, Sayar. Güveli, U ğurad, Acar, Solmaz ettiği bildirilmi ştir. Depresyon diabet, koroner arter hastal ığı, hipertansiyon gibi baz ı kronik hastal ıklardan daha fazla yeti yetimine ve s ıkınt ıya yol açmaktad ır (12 ' 3). Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)'nun temel özelli ği ise kal ıc ı ve sürekli bir dikkatsizlik örüntüsü ve/ya da benzer geli şim düzeyindeki bireylere göre daha s ık ve şiddetli hiperaktivite/impulsivitenin olmas ıdır. Bu bozuklu ğun okul ya şı çocuklarındaki yayg ınlığı n ın % 3-5 aras ında oldu ğu öngörülmektedir (I). Kad ın olman ın depresyon riskini art ırd ığı bilinmektedir. Aile içinde önemli bir s ık ınt ı yaratabilen DEHB'lu çocuklar ın annelerinde depresyon yayg ınl ığını ara ştıran çal ışmalar, sağlıkl ı çocuk annelerine göre daha yüksek bir yayg ın bildirmi şlerdir (4 ' 5). DEHB'lü çocukların annelerinin demografik aç ıdan e şle ştirilmi ş kontrollere göre çocuklar ına hükmetmekte yetersiz kald ıkların ı düşündükleri, iyi anne olmad ıkları hissine daha çok kap ıldıkları ve daha fazla olumsuz duygulan ım gösterdikleri bulunmu ştur (6). DEHB'lu çocuklar ın anne babalar ın ın aile alg ılarını inceleyen bir çal ışma, bu anne ve babalar ın aile ortamlar ını klinik veya yeti yitimi olmayan kontrollere göre daha az destekleyici ve daha çok stres verici olarak alg ılad ıklann ı, kontrol gruplar ına göre anne ve baban ın anlaml ı ölçüde daha fazla depresif semptomatoloji gösterdi ğini ve DEHB ailelerinde bo şanma oran ın ın daha yüksek olduğunu ortaya koymu ştur (4). Bir başka çal ışmada da DEHB olan çocuklar ın anneleri daha fazla depresyon, evlilik sorunu ve birinci derece yak ınlarda psikiyatrik hastal ık bildirmi şlerdir (5). DEHB'lu çocuklar ın annelerinde Zung depresyn ölçe ği ile yürütülen bir çal ışmada % 17.9 oran ında major depresyon saptanm ış t ır (7). Annelerinin depresyonu olan 8-11 ya şı aras ı DEHB çocuklar ın ın uzun süreli izleminde, anneleri depresif olmayan çocuklara göre daha fazla davran ış sorunu gösterdikleri bulunmu ş- tur (8). Bu durum DEHB'ye e şlik eden davran ım bozukluğunun annelerde depresif semptomatolojiyi tetikleyebilece ğini dü şündürmektedir. Sekiz y ıll ık bir izlem çal ışmas ın ın, başlang ıcında ve sonunda, hiperaktif çocuklar sa ğl ıkl ı kontrollere göre anneleriyle ili şkilerini daha olumsuz ve kontrol edici olarak değerlendirdikleri bulunmu ştur. Ayn ı çal ışmada DEHB'll ı çocuk anneleri normal kontrollere göre daha fazla psikolojik bozukluk bildirmi şlerdir (9). Bu ara şt ırmada amac ım ız aile içinde önemli bir çalkantiya yol açt ığın ı gözlemledi ğimiz DEHB'nun an- nelerde depresyon ve anksiyeteyi ne ölçüde tetikledi ğini ortaya ç ıkarmakt ır. DEHB'lu. çocuk annelerinin genel psikopatoloji, depresyon ve anksiyete düzeylerinin, bir klinik kontrol grubuyla kar şılaşt ırıld ığında anlaml ı ölçüde yüksek olup olmad ığın ı ara ş- t ırmak istedik. Bu amaçla anksiyete bozuklu ğu tan ısı alan çocuklar ın annelerinden bir kontrol grubu olu ş - turmu ştur. GEREÇ ve YÖNTEM Araşt ırmaya Vak ıf Gureba E ğitim Hastanesi Çocuk Psikiyatrisi DSM-IV ölçütlerine göre DEHB tan ısı alan 5-12 ya şlar ı ar'as ında 40 çocu ğun annesiyle, kontrol grubu olarak ayn ı poliklinikte DSM-IV ölçütlerine göre anksiyete bozukluklar ı tan ıs ı alan ayn ı ya ş grubunda 40 çocu ğun annesi al ınm ıştır. Anksiyete bozukluklar ı grubunda 20 çocuk sosyal fobi, 10 çocuk seperasyon anksiyetesi ve 10 çocuk obsesif-kompulsif bozukluk tan ıs ı alm ıştı. Çal ışma 1999 y ıl ının Ocak ay ı ile 2000 y ılının Şubat ay ı aras ında gerçekle ştirilmi ş, çalışmaya al ınan deneklere çal ışman ın amac ı anlat ılm ış ve r ızalar ı al ınm ışt ır. Okuma yazmas ı olmayan denekler çal ışma d ışı tutulmu şlard ır. Psikopatoloji, depresyon veya anksiyete düzeylerindeki yüksekli ğin DEHB annelerine özgül olup olmad ığın ın s ınanmas ı için özellikle psikiyatri ba şvurusu olan çocuklar ın annelerinden bir kontrol grubu olu şturlumu ştur. Deneklerde majör depresif bozuklu ğun varl ığı iki uzman psikiyatr ın SCID-I görü şmesi ile konulmu ştur. Denekler a şağıdaki ölçeklerle de ğerlendirilmi şlerdir. Beck Depresyon Ölçe ği: Depresyonda görülen bedensel, duygusal, bili şsel ve.motivasyonel belirtileri ölçmektedir. Ölçe ğin amac ı depresyon tan ısı koymak de ğil, depresyon belirtilerinin dereccsini objektif olarak belirlemektir. 21 belirti kategorisinin her birinde dört seçenek vard ır. Her madde 0 ile 3 aras ında puan al ır. Bu puanlar ın toplanmas ıyla depresyon puan ı elde edilir. Toplam puan ın yüksek olu şu depresyon şiddetinin yüksekli ğini gösterir (113). Ülkemizde geçerlik ve güvenirli ği yap ılm ıştır 111). Hisli (11) poliklinik hastalanyla yapt ığı geçerlik ve güvenirlik çal ışmas ında 17 puan ı BDÖ için kesim noktas ı olarak belirlemi ştir. Beck Anksiyete Ölçe ği: Bireylerin ya şad ığı anksiyete belirtilerinin s ıkl ığı n ı belirleyen bir özbildirim 171

3 Dikkat Eksikli ği Hiperaktivite Bozuklu ğu Olan Çocukların Öztürk, Sayar, Güveli, U ğurad, Acar, Solmaz ölçeğidir. 21 maddeden olu şan, 0-3 aras ı puanlanan Likert tipi bir ölçektir. Ölçekten al ınan puanların yüksekliği, bireyin yaşadığı anksiyetenin şiddetini göstermektedir (12). Ülkemizde geçerlik ve güvenirlik çal ışmas ı yapılmıştır (13). SCL-90-R: Belirti tarama listesi (SCL-90-R) kendini değerlendirme türü bir psikiyatrik tarama amac ı olup son şekline Derogatis tarafından getirilmi ştir (14). Ölçek, psikiyatrik belirti ve yakmmalan içeren 90 maddesiyle 9 ayn belirti, boyutunda de ğerlendirme yapmak üzere yap ılandınlmıştır: 1. Somatizasyon, 2. Obsesif-Kompulsif, 3. Ki şileraras ı duyarlık, 4. Depresyon, 5. Anksiyete, 6. Dü şmanlık, 7. Fobik Anksiyete, 8. Paranoid dü şünce, 9. Psikotildik. Her madde 0-4 aras ında puanlan ır. Ölçeğin as ıl işlevselliğini sağlayan ve genel belirti düzeylerini farkl ı yaklaşımlarla gösteren üç genel göstergesi bulunmaktad ır. "Genel Belirti Düzeyi", "Pozitif Belirti Toplam ı" ve "Pozitif Belirti Düzeyi"dir. SCL-90-R Türkçe'ye çevrilmi ş ve geçerlik/güvenirlik çal ışmaları yap ılmıştır (15). SCID: SCID (Structured Clinical Interview for DSM-IV) ya da DSM-IV eksen I bozukluklan için yapılandınlmış klinik görüşme, klinik eğitim görmü ş bir görü şmecinin DSM tanıları koymas ını sağlayan bir araçtır. Özgül sorulann yan ıs ıra, aç ık uçlu sorular da vard ır. SCID' ın DSM-IV için Türkçe çeviri ve uyarlamas ı yap ılmıştır. Puanlama tan ı eşiğini neyin aştığın ı, neyin var olmakla beraber e şik altı kaldığını gösterir (16' 17). istatistiksel i şlemler SPSS for Windows paket program ında kategorik verilerin kar şılaştınlmas ı için ki kare testi, kategorik olmayan verilerin kar şılaştınlmas ında iki yönlü t testi kullan ılarak gerçekle ş- tirilmiştir. BULGULAR Çalışmaya al ınan DEHB annelerinin ya ş ortalamas ı 32.5±6.49, kontrol grubu annelerinin ya ş ortalamas ı 34.9±6.5 idi. DEHB annelerinin e ğitim süresi ortalamas ı 6.37±2.4 kontrol grubu annelerinin e ğitim süresi ortalamas ı 7.35±3.05 idi. İki grubun yaş ve eğitim düzeyleri aras ında istatistiksel olarak anlaml ı bir fark bulunmad ı (p=0.809, p=0.119). Tablo 1. Beck depresyon ve anksiyete ölçek puan ortalamalar ın ın karşılaştırılması. DHB Kontrol grubu t df n: 40 n: 40 BDÖ 21.02± ± BAÖ 22.62± ± BDÖ: Beck depresyon ölçe ği BAÖ: Beck anksiyete ölçe ği Tablo 2. SCID I'e göre majör depresif bozukluk tan ı oranlar ın ın karşılaşt ır ılması. SCID I'e göre majör DEHB Kontrol grubu x2 P depresif bozukluk n: 40 n: 40 Var 13 (% 32.5) 5 (% 12.5) Yok 27 (67.5) 35 (% 87.5) Tablo 2. SCID I'e göre majör depresif bozukluk tan ı oranların ın karşılaştır ılmas ı. DEHB n: 40 Kontrol grubu n: 40 t df p Depresyon 1.48± ± Anksiyete 1.13± ± Fobik anksiyete 0.61± Obsesif-kompulsif 1.45± ± Somatizasyon 1.54± ± Kişiler aras ı duyarl ıl ık 1.38± ± Paranoid düşünce 1.29± ± Düşmanlık 1.37± ± Psikotildik 0.67± ± Global belirti endeksi 1.23± ± Pozitif belini toplam ı 48.95± ± Pozitif belirti endeksi 2.09± ± DEHB olan çocukların annelerinde Beck depresyon ve anksiyete ölçek puanlar ı kontrol grubu annelere göre istatistiksel olarak anlaml ı derecede yüksekti (r=0.004, p=0.000) (Tablo 1). DEHB çocuk annelerinin % 32.5'i, kontrol grubu annelerinin % 12.5'i majör depresif bozukluk tan ısı aldı. İki grup aras ında depresif bozukluk kan ı oran ı aç ıs ından istatistiksel olarak anlaml ı fark bulundu (x2= 4.58, p=0.032) (Tablo 2). SCL 90-R depresyon, anksiyete, somatizasyon, obsesif-kompulsif, ki şiler aras ı duyarl ılık, paronoid dü şünce ve dü şmanlık alt ölçeklerinde DEHB olan çocuklar ın anneleri kontrol grubuna oranla istatistiksel olarak anlaml ı derecede yüksek puanlar ald ı (Tablo 3). SCL 90-R'nin global belirti endeksi, pozitif belirti toplam ı ve pozitif belirti endeksi DEHB çocuk annelerinde kontrol grubuna oranla daha yüksekti. Ancak bu yükseklik global be- 172

4 Dikkat Eksikli ği Hiperaktivite Bozuklu ğu Olan Çocukların Öztürk, Sayar, Güveli, U ğurad, Acar, Solmaz lirti endeksinde istatistiksel olarak anlaml ı (p=0.009) iken, pozitif belirti toplam ı ve pozitif belirti endeksinde anlaml ılığa oldukça yak ındı (p=0.058, 13=0.069). TARTIŞMA Günümüze kadar yap ılan çok say ıda araştırma DEHB olu şumunda nörolojik ve genetik faktörlerin önemli rolü oldu ğunu saptam ıştır (18). DEHB tedavisinde stimulanlar ın yoğun ve başarılı bir şekilde kullan ılmas ına kar şın, ebeveynin tedavideki rolü yads ınamaz. Hiperaktif çocuklar ın annelerinin normal çocukların annelerine göre çocu ğun uyumuna daha negatif katk ı sağladıkları gözlenmiştir (5). Bu nedenle anne baba çocuk üçlüsünün uyumlu etkile şimini engelleyen her sorununun çözümü gerekmektedir. Brown ve Pacini DEHB olup klinik ba şvurusu olan ve normal erkek çocuklar ın ebeveynlerini inceledikleri kontrollü bir çal ışmada, DEHB olan çocukların ebeveyninde depresif belirti yayg ınlığının kontrol grubuna göre daha fazla oldu ğunu bildirmi şlerdir (4). Çalışmam ızda da benzer şekilde DEHB olan çocukların anneleri klinik ba şvuruda anksiyete bozukluğu tan ısı alan çocuklar ın anneleriyle kar şılaştırılmış ve DEHB olan çocuklar ın anneleri Beck depresyon ve anksiyete ölçeklerinde istatistiksel olarak anlaml ı derecede yüksek puan alm ıştır. Hiperaktif çocuklar ın annelerini normal çocuklar ın anneleriyle kar şılaştıran bir ba şka çal ışma hiperaktif çocukların anneleri daha fazla oranda depresyon belirtisi bildirmişlerdir (5). Çalışmam ızd belirti tarama listesi alt ölçeklerinden depresyon alt ölçe ğinde DEHB olan çocuklar ın anneleri kontrol grubuna oranla istatistiksel olarak anlaml ı derecede yüksek puan alm ıştır. McCormick DEHB olan çocuklar ın annelerinin % 17.9'unda depresyon saptam ıştır (7). Bu oran çal ışmam ızda elde etti ğimiz % 32.5 oran ına göre daha azd ır. Ancak sözü geçen çal ışma Zung depresyon ölçe ği kulan ılarak tan ısal yakla şımda bulunulmuş ve klinik görü şme yap ılamamıştır. Bu nedenle yap ılandırılmış tanısal görü şmenin uygulandığı çalışmam ız ın depresyon oran ı daha anlaml ıdır. Yıkıc ı davranış bozukluğu olan çocuklar ın annelerinin kişilik özelliklerinin incelendi ği çalışmada davran ım bozukluğu olan çocukların annelerinde yüksek oranda antisosyal, histrionik davran ışlar ve uyurnsuzluk tespit edilmi ş, DEHB olan çocuklar ın annelerinde ise belirgin bir ki şilik özelliği tespit edilmemiştir (19). Çal ışmam ızda annelerin ki şilik özellikleri de ğil, ruhsal belirtileri ara ştınlmıştır. SCL 90- R belirti tarama listesinde DEHB olan çocuklar ın anneleri kontrol grubu annelerine göre 7 alt ölçekte istatistiksel olarak anlaml ı derecede yüksek puan almıştır. Annedeki ki şilik özelliğinin çocuktaki psikopatoloji ile ilişkisinin ara ştınldığı bir çal ışma deseni daha çok etyolojiye yöneliktir Bu nedenle sonuç şaşırtıcı değildir. Oysa çalışmamız ve benzer di ğer çalışmalarda etyolojik varsay ım değil çocuktaki klinik durum ile annedeki psikopatoloji aras ındaki çok yönlü ilişki anlaşılmaya çal ışılmaktadır. Hiperaktivitenin e şler aras ı anlaşmazlığın olduğu ya da düşmanca ebeveyn-çocuk ili şkisinin sergilendiği ailelerin çocuklarında daha çok görüldü ğü bildirilmiştir (20). Çalışmam ızda DEHB olan çocuklar ın annelerinde SCL 90-R dü şmanlık alt ölçe ği puanları kontrol grubuna göre anlaml ı ölçüde yüksek bulunmas ı dikkat çekicidir. Hiperkinetik ve motor beceri bozuklu ğu olan çocukların annelerini inceleyen bir ara ştırmada, bu çocuklar ın annelerinin olumlu duygusal aktanm gösteremediklerini bildirmektedir (6). Annedeki depresyonun çocuk davran ışlarına üzerine etkisini ara ştıran bir başka çalışmada annedeki depresyon ile çocukta davran ım bozukluğu ve dikkat eksikliği belirtileri aras ında anlamlı bir ilişki saptanm ıştır (8). Çalışmam ızda kullandığımız SCL 90-R belirti tarama listesinde ölçe ğin asıl işlevselliğini sağlayan ve genel belirti düzeylerini farkl ı yaklaşımlarla gösteren Genel Belirti Düzeyi, Pozitif Belirti Toplam ı ve Pozitif Belirti Düzeyinde DEHB olan çocuklar ın annelerinin kontrol grubuna oranla daha yüksek puan ald ıkları ve aradaki fark ın istatistiksel olarak anlaml ı olduğu görülmektedir. Anksiyete bozuklu ğu gibi ailesel özelliklerin de önemli rol oynad ığı düşünülen bir kontrol grubu seçilmi ş olmas ına karşın aradaki fark ın anlamlılığı sonucu daha ilginç k ılmaktad ır. Annelerdeki olumsuz davran ış örüntülerinin çocukta var olan y ıkıc ı, zedeleyici ve katlanmas ı güç davran ış örüntülerine ba ğlı olarak geli ştiğini söylemek yanl ış olmaz (18). DEHB olan çocuklar ın aile içinde olu şturdukları sorunlar, ebeveyni özellikle de ülkemizde çocukla bi- 173

5 Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozuklu ğu Olan Çocuklar ın Öztürk, Sayar, Güveli, Uğurad, Acar, Solmdz rinci derecede ilgilenen ki şi olan anneyi oldukça y ıpratabilmektedir. Bu nedenle çocukla sa ğlıkl ı ileti şim kurabilmesi ve sorunla ba ş edebilmesi için annenin ruh sağlığının bozul olmamas ı gerekir. Çal ışmam ızda bu annelerdeki depresyon ve anksiyete belirtilerinin fazlal ığı ve % 32.5'inin klinik olarak majör depresif bozukluk tan ıs ı almas ı, DEHB tedavisinde çocuğun bireysel tedavisi yan ında başta anne olmak üzere ebeveynin ruhsal muayeneden geçirilmesi ve gerekirse tedaviye al ınmas ı gere ğini göstermektir. Bu yaklaşım ın ebeveynin DEHB ile ba ş edebilme gücünü art ıraca ğı ve çocukta geli şecek ikinci ruhsal belirti riskini azaltacağı dü şüncesindeyiz. KAYNAKLAR 1.Amerikan Psikiyatri Birli ği (1994): Mental Bozukluldarm Tanısal ve Say ımnsal Elkitab ı, Dördüncü Bask ı (DSM-IV) (Çev. Ed. E Köroğlu) Hekimler Yay ın Birliği, Ankara, Regier DA, Hirschfeld ILM, Goodwin FK ve ark.: The NIMH depression awareness, recognition, and treatment program: structure, aims and scientific basis. Am J Psychiatry 145:1-7, Desjarlais R, Eisenberg L, Good B and Kleinman A: World Mental Health. Oxford University Press, Brown RT, Pacini JN: Perceived family functioning, marital status, and depression in parents of boys with attention deficit disorder. J Learn Disabil 22(9):581-7, Befera MS, Barkley RA: Hyperactive and normal girls and boys: mother-child interaction, parent psychiatric status and child psychopathology. J Clin Psychol Psychiatry 26(3):439-52, Virtanen TA, Moilanen IK, Ihalainen MM: What causes stress for mothers of children with MBD? Scand J Soc Med 19(1):47-52, McCormick LH: Depression in mothers of children with attention deficit hyperactivity disorder. Fam Med 27: , Fergusson DM, Lynskey MT: The effects of maternal depression on child conduct disorder and attention deficit behaviours. Soc Psychiatry Psychiatry Epidemiol 28(3):116-23, Barkley RA, Fischer M, Edelbrock C ve ark.: The adolescent outcome of hyperactive children diagnosed by research criteria- III. Mother-child interactions, family conflicts and maternal psychopathology. J Child Psychol Psychiatry 32(2):233-55, Beck AT, Waed CH, Mendelson M: An inventory for measuring depression. Arch Gen Psychiatry 4: , Hisli N: Beck Depresyon Envanteri'nin geçerlili ği üzerine bir çal ışma. Psikoloji Dergisi 6(22):1I8-122, Beck AT, Epstein N, Brown G ve ark.: An inventory for measuring clinical anxiety: Psychometric properties. J Consult Clin Psychol 56: , Ulusoy M: Beck Anksiyete Ölçeğinin Psikometrik Uzmanl ık Tezi, Bak ırköy Ruh ve Sinir Hastal ıklar ı Hastanesi, İstanbul, Derogatis LR: SCL-90-R Administration, scoring and procedure manual for the revised version. Baltimore, Dag İ: Belirti Tarama Listesi (SCL-90-R)'nin üniversite öğrencileri için güvenirli ği ve geçerliği. Türk Psikiyatri Dergisi 2 (1):5-12, First MB, Spitzer RL, Gibbon M, Williams JBW: Structured Clinical Interview for DSM-IV Axis I disorders (SCID-I), Clinical Version American Psychiatric Press, Inc Washington, First MB, Spitzer RL, Gibbon M, Williams JBW: DSM-IV eksen I bozukluklar ı için yap ıland ınlmış klinik görü şme (Çev. A. Çorapç ıoğlu) Hekimler Yay ın Birliği, Ankara, Barkley RA: Attention Deficit Hyperactivity Disorder A Handbook for Diagnosis and Treatment. Second Edition. The Guilford Press, New York, Lahey BB, Russo MF, Walker JL, Piacentini JC: Personality characteristics of the mothers of children with distruptive behavior disorders. J Consult Clin Psychol 57(4): , Tallmadge J, Barkley RA: The interactions of hyperactive and normal boys with their fathers and mothers. Child Psychology 11: ,