Farmasötik Botanik 9. Hafta Takım : FABALES (LEGUMINOSAE) Otlar, çalılar, küçük, büyük ağaçlar. Çok geniş yayılışı var

Transkript

1 Farmasötik Botanik Takım : FABALES (LEGUMINOSAE) Çiçekler genellikle erdişi, zigomorf, nadiren aktinomorf 9. Hafta: Dicotyledonae, Dialypetalae Fabales, Hypericaceae, Theaceae, Passifloraceae, Malvaceae, Tiliaceae, Rutaceae, Polygalaceae, Euphorbiaceae, Linaceae, Hippocastanaceae, Rhamnaceae, Myrtaceae, Araliaceae Doç. Dr. Nilüfer ORHAN Farmakognozi Anabilim Dalı, Oda No:304 nsendogdu@gazi.edu.tr Otlar, çalılar, küçük, büyük ağaçlar Çok geniş yayılışı var Yapraklar genellikle birleşik pennat veya palmat, parçalanmış Stipulalı, sarmal dizilişli Kaliks ve korolla genellikle 5 parçalı Stamen çoğunlukla 10 adet ya hepsi serbest, ya monodelf veya diadelf Ovaryum tek karpelli 1, 2 veya daha çok ovül taşır Meyva genellikle legümen, lomentum veya folikül şeklinde Fabales: 1. Alt fam. : Mimosaceae - Acacia sp. 2. Alt fam. : Caesalpiniaceae - Ceratonia siliqua - Keçiboynuzu - Cassia sp. - Sinameki. 3. Alt fam. : Fabaceae : Papillionaceae - Astragalus sp. - Geven - Lupinus sp. - Acı bakla, Yahudi baklası - Soja hispida - Soya fasulyesi 1. Alt Familya: Mimosoideae (Mimosaceae) Bu altfamilya bitkilerinin çoğu çalı ya da ağaç Başlıca tropik ve subtropik bölgelerde yetişir Yapraklar çoğunlukla bipennat Çiçekler küçük aktinomorf, tek veya 2 eşeyli Sık bir spika ya da küresel bir baş durumunda Acacia senegal Doç. Dr. Nilüfer ORHAN 1

2 Stipulaları diken haline geçmiş, küçük bir ağaç Senegal, Sudan, Tropikal Afrika ve Nil havzasında yabani olarak yetişir Gövdede meydana gelen çatlaklardan veya gövde üzerine yapılan yaralardan bir zamk çıkar Acacia Gummi (Ph.E.) (Arabistan zamkı) adı ile bilinen bu zamk eczacılık tekniğinde granül, tablet, pastil draje yapımında ve kozmetik sanayiinde kullanılır Yumuşatıcı olarak losyon halinde kullanılır Yapıştırıcı olarak ve gıda sanayiinde büyük ölçüde tüketilir 2. Alt Familya: Caesalpinioideae (Caesalpiniaceae) Genellikle tropik ve subtropik bölgelerde yetişen ağaçlar Yapraklar stipulalı, tam ve loblu ya da pennat, çiçekler zigomorf Cassia acutifolia, C. angustifolia Bitkinin pennat yaprakları Sennae folium (Ph.E.) (Sinameki yaprağı) adı ile bilinir Drog antrasen türevi bileşiklerden sennozitleri içerir Pürgatif etkili,k alın bağırsağa etki eder, müshil Ceratonia siliqua, Keçiboynuzu, Harnup Türkiye, Akdeniz kıyısı, ABD, Kıbrıs Uzun ömürlü, boyu 10 m ye kadar uzanan bir ağaç Yapraklar; karşılıklı, birleşik Çiçekler; açık yeşilimsi, kırmızı, küçük ve çok sayıda Meyve legümen, ilk zamanlar yeşil, olgunlaştığında kahverengi Mezokarp taze iken yumuşak ve tatlı Meyvelerin öksürük kesici etkisi vardır Afrodizyak etkisinin olduğuna inanılır Gıda endüstrisinde pekmez olarak kullanılır Doç. Dr. Nilüfer ORHAN 2

3 3. Alt Familya : Fabaceae - Papillionaceae Familya bitkilerinin en çarpıcı özelliği çiçeklerinin zigomorf oluşu ve kelebeğe benzemesi Papilio: Kelebek. Tropikal bölgelerde yetişenleri odunlu, ılıman bölgelerde ise otsu bitkiler Yaprakları ekseriyetle pennat, 3 loplu ve stipulalı Çiçekler salkım durumunda, zigomorf Kaliks gamosepal ve 5 loplu Korollanın 5 petalinden, ikisi birleşik, 3 ü serbest Kelebeğe benzer Üst petal büyük ve dik.: Veksillum (Bayrakçık), yandaki 2 petal kanadımsı Ala (Kanatçık), alt iki petal Karina (Kayıkçık) adını alır Veksillum Tomurcuk halinde iken bayrakçık, yandaki kanatçıkları, kanatçıklarda kayıkçıkları kiremit şeklinde örter Stamen sayısı 10. Bazı genuslarda serbest (A10) (veya tabanda birleşik), bazılarında monodelf (A(10)) veya diadelf (A(9)+1) (9 filament birleşmiş, biri serbest) Monodelf : Tek grup halinde toplanmış Diadelf: İki grup halinde toplanmış Ala Karina Ovaryum tek karpelden meydana gelmiş, 1 gözlü, tek veya çok ovüllü Fabaceae den yurdumuzda 70 kadar cins ve 1000 kadar tür yetişir Drog veren bitkiler bakımından da zengin bir familyadır Meyva legümen veya lomentum, legümen meyvalar dorsal damar ve ventral dikiş boyunca açılır Dorsum: Sırt, Venter: Karın Doç. Dr. Nilüfer ORHAN 3

4 Astragalus sp. (Geven) 400 e yakın türü var Anadolu'da çok sık rastlanır Çalı formunda, dağlıkkırsal kesimde rastlanan bitki yakacak ve hayvan yemi olarak tüketilmekte Anadolu' da zamk elde edilen geven türleri: Astragalus microcephalus (Doğu ve Güneybatı Anadolu) boz geven Astragalus gummifer (Doğu Anadolu, Fırat-Dicle dolayları, Erciyes) zamk geveni Astragalus kurdicus (Güneydoğu Anadolu) Doğu Anadolu geveni Astragalus gummifer Astragalus microcephalus Astragalus gummifer Kitre zamkı başlıca Orta ve Doğu Anadolu'da toplanır Çalı kümesinin dibi temizlenir, gövde ortaya çıkarılır Gövde üzerine özel bir bıçakla, kesikler yapılır Yaralanma sonucu bitki zamk üretir ve birkaç gün sonra, açılan çiziklerden zamk dışarı akar; havayla temas edince sertleşen bu zamk elle toplanır Kitre zamkı adı verilen bu ürün su alarak şişer, eczacılık tekniğinde ve değişik alanlarda kullanılır. Bu zamk Tragacantha (Ph.E.) (Kitre zamkı) adıyla farmakopede kayıtlı Eczacılıkta kullanılmaya elverişli olan ürün Kitre zamkı Türkiye nin önemli ihraç ürünlerinden biri Emülsiyon, pastil, tablet hazırlamada kullanılır Doç. Dr. Nilüfer ORHAN 4

5 Astragalus membranaceus Astragali radix 4-7 yaşındaki bitkinin ilkbaharda toplanıp kurutulmuş organları olup, sarı renkli Astragali saponozitler poliholozitler içeren sistemini radix, ve bağışıklık uyaran (immunostimulan) bir drogtur Glycyrrhiza glabra Meyan, piyan, buyan Anadolu da yaygın olarak yetişen, m boyunda çok yıllık, otsu bir bitki Yaprakları imparipennat, foliollü Çiçekleri mor renkli, rasemus durumunda Glycyrrhiza türlerinin toprak altında parmak kalınlığında, silindir şeklinde uzun iç yüzü sarı renkli ve lifli kök ve rizomları var Meyan kökü adıyla bilinen bu toprakaltı kısımları kodeks ve farmakopelerde kayıtlı Liquiritiae radix (Ph.E.) i oluşturur Meyan kökünden göğüs yumuşatıcı olarak; mide ülserinde ve antibakteriyel etkisinden dolayı yararlanılır Tat verici olarak bitkisel çaylara eklenir Fitoterapi ürünleri arasında da yer alır Meyan kökünden su ile tüketme ve sonra suyunu uçurma sonucu bir drog elde edilir Liquiritiae extractum siccum (Ph.E.) (Meyan balı) Doç. Dr. Nilüfer ORHAN 5

6 Kuru ekstre tipinde olan ürün ya çubuk ya da dikdörtgen prizma biçimindeki kalıplarda şekillendirilir Bu drog da iyi bir göğüs yumuşatıcıdır Ses kısıklığını gidericidir Mide ülserinde kullanılır, tatlandırıcı olarak da tüketilir Meyan kökü gibi başlıca ihraç ürünlerimizdendir Myroxylon balsamum (Toluifera balsamum) Kolumbiya,Venezuella' da yetişen, 25 m kadar boyda büyük bir ağaç Yaprakları imparipennat, çiçekleri beyaz renkli Ağacın gövdesine yapılan yaralardan akan balsam, Balsamum tolutanum (Ph.E.) (Tolu balsamı), öksürüğe karşı kullanılır ve ekspektoran (balgam söktürücü) ilaçların bileşimine girer Soja hispida (= Glycine max) Soya Vatanı Doğu Asya Meyvası tüylü ve 3-5 tohumlu Soya yağı Çukurova da kültürü yapılıyor 1-1,5 m boyunda, kısmen sarılıcı, dallanmış, bir yıllık, Çin ve Japonya da geniş ölçüde zirâati yapılan, besin değeri bakımından hayli önemi olan bir bitki Çiçekler sarımsı veya menekşe renkli Tohumlar küre şeklinde, bej/sarımsı renkli olup, bir yanında siyah bir leke vardır Östrojen benzeri maddeler (fitoöstrojen) taşır, kadın hastalıkları ve menapoz sonrası şikayetlerde kullanılır Hypericaceae Familyası Doç. Dr. Nilüfer ORHAN 6

7 Hypericum perforatum St. John s wort, Sarı kantaron, binbir delik otu Petalleri altın sarısı renkli, küçük siyah benekli Stamen triadelf Theaceae Familyası Memleketimizde yaygın olarak yetişir Yapraklarında örtü tüyü yok Çok sayıda salgı tüyü var Salgı tüyleri uçucu yağ taşıyorsa şeffaf noktacıklar halinde Hiperisin taşıyorsa koyu kırmızı benekler vardır Çiçekler dallanmış topluluklar halinde Hyperici herba (European Pharmacopoea) Hafif ve orta derecede depresyonlarda Çiçekli dalları zeytinyağı içerisinde maserasyona bırakılarak kantaron yağı hazırlanır Yara iyi edici olarak ve pişiklerde kullanılır Thea sinensis (=Camellia sinensis),çay Vatanı Çin, Japonya, birçok tropikal ülkede ve yurdumuzda Doğu Karadeniz de kültürü yapılır Kışın yaprak dökmez Yaprakları eliptik, kenarları dentat ve derimsi Tepe tomurcuğu ve onu izleyen 2 yaprak (2.5 yaprak) kullanılır Diüretik, kabız etkili Passifloraceae Familyası Passiflora incarnata Çarkıfelek Vatanı tropikal Amerika Türkiye de kültürü yapılır Korolla ve stamenler arasında ipliksi uzantılar gibi özel şekilli bir korona var Doç. Dr. Nilüfer ORHAN 7

8 Passiflorae herba (Ph E) Tek veya çok yıllık otsu, çalı veya Alkaloit ve flavonoit taşır Sedatif ve antispazmodik olarak asabi ağaçlardır. Yapraklar palmat damarlı, tam ya da palmat loplu, küçük ve düşücü stipulalıdır. uykusuzluklarda, korku, endişe durumlarında şurubu kullanılır Malvaceae Familyası (Ebegümecigiller) Çiçekler aktinomorf, hermafrodit, çoğunlukla yaprakların koltuğundan tek tek çıkar. Bazan kaliksin hemen altında, 3 veya çok, sepale benzeyen loblu braktelerin meydana getirdiği ikinci bir kaliks "epikaliks" bulunur. Korolla 5 petalli. Stamen çok sayıda, filamentlerin hepsi stilusu saran uzun bir tüp şeklinde birleşik, kolumna meydana getirmiştir. Ovaryum 2 - çok karpelli. Meyva bazen lokulusit bir kapsül, bazan bakka ya da tek tohumlu merikarplara ayrılan şizokarp. Bu familyada müsilaj taşıyan ve lif veren bitkiler bulunur. Malva sp. (Ebegümeci), Gossypium (Pamuk) Malva slyvestris Ebegümeci Avrupa, Asya ve yurdumuzda yaygındır. Tek, 2 ya da çok yıllık otsu bitkidir. Korolla pembe renkli Çiçekler müsilaj bakımından zengin Malva slyvestris flos (Ph E) Yumuşatıcı ve ekspektoran etkilidir. Haricen lapa halinde deri hastalıklarında ve çıban tedavisinde kullanılır. Althaea officinalis Hatmi Althaeae radix (PhE) Althaeae folium (PhE) Müsilaj ve flavonoit taşır. Göğüs yumuşatıcı Doç. Dr. Nilüfer ORHAN 8

9 Gossypium, pamuk Lif ve yağ elde etmek amacıyla üretilir. Gossypium depuratum (TF) (hidrofil pamuk: Tohumları örten tüyler özel yöntemlerle ayrılarak temizlenir.) Hibiscus esculentus (bamya) Kültür bitkisi Müsilaj bakımından zengin Meyva, sebze olarak tüketilir. Tiliaceae Familyası Kan dindirici, absorban ve yaraların steril izolasyonunda kullanılır. H. sabdariffa (Karabamya, sudan çayı, kırmızı çay) Hibisci sabdariffae flos (PhE) Hafif laksatif etkide ve iştah açıcı Ağaç formunda bitkiler, Yaprakları basit, stipulalı, Çiçekleri aktinomorftur. Stamenler çok sayıda fakat kolumna oluşturmaz. Tilia sp., Ihlamur Yaprakları alternan dizilişli Laminası kordat ve asimetrik, kenarları dentat Çiçekler haziran-temmuz aylarında açar ve sarkık durumlar halindedir Çiçek durumunun sapı, oblonglanseolat, zarımsı, ağımsı damarlı uzun bir braktenin tabanından ortasına kadar yapışıktır ve birlikte büyür. Durumdaki çiçek sayısı türlere göre 2-10 arasında değişir. Ofisinal türler; T. cordata ve T. platyphyllos Doç. Dr. Nilüfer ORHAN 9

10 Tiliae flos (PhE) Flavonoit, uçucu yağ ve müsilaj taşır Soğuk algınlığı, nezle, grip, öksürük ve uykusuzlukta kullanılır Rutaceae Familyası Subtropik ve tropik bölgelerde yetişir Çoğu ağaç, bir kısmı küçük ağaç ya da otsu bitkiler Yaprakları alternan ya da oppozit dizilişli, tam veya parçalıdır Çoğunlukla salgı cebi taşır ve kokuludur Çiçekler aktinomorf, kaliks ve korolla 3-5 üyeli Meyva tipi hesperidyum Bu meyva tipinde perikarpın dış kısmı derimsi. Bol salgı cebi taşır. Sarı veya turuncu renklidir (flavedo) Bunu içe doğru izleyen tabaka süngerimsi yapıda ve beyaz renklidir (albedo) Endokarp zar gibi Endokarptan meyvanın lokuluslarına uzanan etli tüyler, olgunlukta şişer ve dolar Citrus sp. Narenciye Vatanı Uzakdoğu, Çin, Hindistan olan bir cins Kültürü de yapılır Küçük ağaç formundadır ve yaprakları dökülmez Kaliks kampanulat Petaller beyaz veya pembemsi, etli ve mat Doç. Dr. Nilüfer ORHAN 10

11 Citrus aurantium var. amara, Turunç ağacı Meyvaları acı ve ekşimsi Taze çiçeklerinden Neroli oil (PhE) Aurantii amari pericarpium (PhE) Citrus aurantium var. dulce (=C. sinensis) Portakal Meyvaları tatlı lezzetli Aurantii dulcis aetheroleum (PhE) C. bergamia var. bergamia: Bergamot C. limon (=C. medica var. limonum): Limon C. reticulata: Mandalina C. aurantium var. decumana (=C. grandis, C. paradisi): Greyfurt Euphorbiaceae Familyası (Sütleğengiller) Ricinus communis Hint yağı bitkisi Vatanı Hindistan Subtropik ve tropik bölgelerde yetişir Tropiklerde m boyunda, subtropiklerde 1-2 m Tek yıllık otsu bitki Yaprakları loblu ve peltat Çiçekler gövdenin tepesinde ve salkım durumunda Tohumların üzeri lekeli etli ve şişkin bir keneye benzer; karunkulası etlidir. Tohumları yağ oranı yönünden zengin Ricini oleum hydrogenatum (PhE) Ricini oleum virginale (PhE) Ricini oleum raffinatum (PhE) Pürgatif Doç. Dr. Nilüfer ORHAN 11

12 Linaceae Familyası Linum usitatissimum Keten, zeyrek Lifleri veya tohumları için Karadeniz, Marmara, Ege ve İç Anadolu Bölgelerinde kültürü yapılan tek yıllık bitki Boyu cm kadar Çiçekleri açık mavi renkli Lifi için ekilen keten bitkisinde gövde dallanmamıştır ve liflerin boyu uzun Tohum elde etmek için ekilen formun gövdesi ise dallanmıştır, daha çok çiçek ve meyve verir Tohum müsilaj ve sabit yağ yönünden zengin Lini oleum virginale (PhE) Lini semen (PhE) Müshil olarak, ayrıca dışarıdan lapa halinde yumuşatıcı olarak kullanılır Hippocastanaceae Familyası Aesculus hippocastanum At kestanesi Parklar ve yol kenarlarında yetişen büyük ağaçlardır. Çiçek durumu dik piramit şeklinde, Tohumlarında saponozitler vardır, Antienflamatuvar, vazokonstriktör ve kapiler permeabiltieyi azaltır. Takım : MYRTALES Ağaç, ağaççık ve otlar Yapraklar çoğunlukla basit, integer ve dekussat dizilişli Çiçekler erdişi, bazıları tek eşeyli Rosales takımına çok benzer, ortak özelliği hipantiyumun meyva oluşumunda var oluşudur Rosales'den farkı; çiçek örtü yapraklarının daha çok 4 lü (tetramer) olmasıdır Doç. Dr. Nilüfer ORHAN 12

13 Myrtaceae Familyası Ovaryum alt durumlu Myrtus communis Mersin, Murt Amerika ve Avustralya'nın tropik ve subtropik bölgelerinde yetişen, yapraklarını dökmeyen ağaç ve ağaççıklar Yapraklar basit, tam, karşılıklı, derimsi ve stipulasızdır. Uçucu yağ taşıyan salgı cepleri taşırlar Çiçekler erdişi, stamen çok sayıda Meyva; bakka, kapsula, bazen drupa veya nuksa benzer Eugenia caryophyllata (Jambosa caryophyllus) Karanfil Ovaryum tomurcuk halinde iken toplanır Anestezik, analjezik, diş hst. Bu familyanın Türkiye'de doğal olarak yetişen tek türüdür. Akdeniz bölgesinde m boyunda maki bitkisidir. Myrtilli fructus recens (taze) Myrtilli fructus siccus (kuru) Eucalytus sp. Ökaliptüs, sıtma ağacı Vatanı Avustralya kıtası Dünya da birçok bölgede, Güney ve batı Anadolu da bataklıkları kurutmak amacıyla kültürü yapılır Yapraklar derimsi, heterofili gösterir Genç dallardaki yapraklar oppozit ve ovatlanseolat, yaşlı dallar üzerindeki yapraklar alternan dizilişli ve falkat Yapraklardaki salgı ceplerinde uçucu yağ bulunur E. globulus, E. camaldulensis, E. robusta Eucalypti aetheroleum (PhE) Eucalypti folium (PhE) Uçucu yağ deri ve solunum sistemi hastalıklarında antiseptik olarak kullanılır Araliaceae Familyası Doç. Dr. Nilüfer ORHAN 13

14 Panax ginseng Ginseng Kuzey Amerika ve Asya kökenli, cm boyunda çok yıllık, otsu bir bitki, Kökleri kalın ve dallanmış olduğu için insan vücuduna benzetilmektedir. Çiçekler umbella, meyva kırmızı renkli bakka, Tedavide 4-5 yaşındaki bitkinin cm boyunda kökleri kullanılır. P. ginseng: Kore ginsengi P. quinquefolium: Amerikan ginsengi Ginseng radix (PhE) Saponozit taşır, Afrodizyak, tonik, adaptojenik etkileri var, Eleutherococcus senticosus (Sibirya ginsengi) Eleutherococci radix (PhE) Bileşimi gerçek ginsengten farklı Lignan ve polisakkarit içerir Adaptojenik etkileri var Hedera helix Duvar sarmaşığı Hederae folium (PhE) Saponozit Öksürük kesici, kuru öksürük sebepli tahrişi önleyici Doç. Dr. Nilüfer ORHAN 14