FİNANSAL SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER 7

Transkript

1 FİNANSAL SERBESTLEŞME VE FİNANSAL KRİZLER 7 Prof. Dr. Yıldırım Beyazıt ÖNAL 9. HAFTA

2 5.1. Finansal Düzenlemelere Yeni Yaklaşım Liberalizasyon ve deregülasyon hareketlerinin en önemli işlevi, piyasalar üzerindeki kamusal kontrollerin sınırlandırılması ve piyasa mekanizmasının etkinliğinin artırılarak kaynak dağılımının daha etkin hale gelmesinin sağlanması noktasındadır. Bu yaklaşım aynı zamanda mali piyasalarda faaliyet gösteren kurumların finansal yapılarının güçlendirilerek, bunların yeni rekabetçi sistemde daha istikrarlı bir piyasa katılımcısı olarak varlıklarını sürdürebilmelerini ve piyasalar açısından herhangi bir risk doğurmamalarını sağlamaya çalışmaktadır. Mali piyasalar açısından sürdürülen bu çalışmalar, daha makro politikalar olan ticaret liberalizasyonu ve özelleştirme politikaları ile de uyum sergilemektedir.

3 Piyasaların daha fazla düzenlenmiş olduğu önceki dönemde, düzenlemelerin ve gözetimin amacı, bir çok durumda, ekonomik istikrarın ve yatırımcıların korunması şeklinde sunulmuş ancak, uygulama genellikle kamusal finansman sağlanması, politik olarak kaynak aktarılmak istenen gruplara menfaat aktarılması ve sistemin içinde olan finansal kurumlara avantaj yaratılmasına hizmet etmiştir. Bu nedenle, piyasalara daha fazla serbestlik getirilmesi, rekabetin artmasına, çeşitlendirmeye gidilmesine ve piyasa katılımcılarının amaçlarına yönelik yeni mali araçlar geliştirilmesine imkan tanınmıştır.

4 5.2.Finansal Düzenlemelerin Nedenleri Hükümetlerin finansal işlemleri, finansal kurumları ve piyasaları neden düzenlendiği ve gözettiği konusu üzerinde düşünüldüğünde 4 nedenden bahsedilebilir: 1. Finansal kurumların iflasları ile finansal piyasalarda yaşanmış olan dengesizliklerin ve sistematik risklerin artmasını engellemek. 2. Finansal hizmetlerin müşterileri olan tasarruf sahiplerini ve yatırımcıları aşırı fiyatlardan ve mali kurumların fırsatçı yaklaşımlarından korumak. 3. Ekonominin belirli sektörlerine kredi tahsisatlarını temin etmek, politik gücün belirli grupların elinde toplanmasını engellemek ve illegal aktiviteleri yasaklamak gibi farklı sosyal amaçları gerçekleştirmek. 4. Piyasa mekanizmasının etkinliğini sınırlandıran unsurları ortadan kaldırmak ve rekabet düzeyini arttırmaktır.

5 Tablo 1: Finansal Düzenlemelerin Amaçları ve Araçları Araçlar Sistematik Risk Yatırımcıların Korunması Farklı Sosyal Amaçlar Piyasaların Etkinliğinin Artırılması Antitrust Yasaları X X Aktiflerle İlgili Sınırlamalar X X Sermaye Standartları X X X Insider Trading Gibi Menfaat X Çatışmalarıyla İlgili Yasalar Kamuyu Aydınlatma Standartları ve Gereklilikleri X X Piyasaya Girişe Sınırlamalar: -Coğrafi X -Sunulan Finansal Ürünler X X X X X Faiz Oranı Sınırlamaları Yatırım Koşulları Raporlama Koşulları Faiz ve Döviz Kurları Üzerinde Kontrollerin Kaldırılması Sermaye Hareketlerinin Serbest Bırakılması Yeni Finansal Araçların Kullanımı X X Piyasaya Girişlerin Serbest Bırakılması X X X

6 Finansal Kriz ve Sistematik Risk Finansal sistematik krizler, mali piyasalarda ortaya çıkan ve oradan ekonomik sisteme yayıla, finansal sistemin çöküşünü ve dolayısıyla bu sistemin ödeme hizmetlerini ve sermaye hareketlerine aracılık işlevini yerine getirememesine neden olan krizleri ifade etmektedir. Sistemik risk, en genel anlamda finansal sistemik krizin ortaya çıkma olasılığı olup mali piyasalarda ve mali kurumlarda yaşanan, tüm mali sisteme yayılabilecek ve sonuçta ödeme sistemlerini ve sermaye hareketlerine aracılığı tehlikeye sokacak finansal felaketleri ve tehlikeleri ifade etmektedir.

7 Finansal krizlerin nedenlerini açıklamaya yönelik iki temel yaklaşım mevcuttur. 1.)Finansal zayıflık yaklaşımı; iktisadi büyüme dönemlerinde borç yükünün artması, şirketler kesiminin ve mali kurumların likiditelerinin azalması ve kurumsal ve mevzuatla ilgili yapıdaki değişikleri sistemik riskler ve krizlerin nedenleri arasında saymaktadır. Başka bir deyişle; makroekonomik ve siyasi değişmeler, yatırım kararlarının verildiği ortamları iyimserleştirir. Sonuç olarak, belirli şirketler aşırı borçlanmaları nedeniyle likidite sorunuyla karşı karşıya kalırlar. Sorun piyasa katılımcıları tarafından fark edildiğinde ise, her kesim elindeki aktifleri likit hale getirmeye çalışır. Mali kurumlar da bu arada likidite krizini gördüklerinde kredi vermeyi durdururlar ve tüm bu gelişmeler sistematik krizle sonuçlanır.

8 2.)Parasal yaklaşım ise, finansal krizlerin, bazı bankaların mali durumlarının bozulduğunun duyulması üzerine ortaya çıkacak banka paniklerinden kaynaklanacağı tezini ortaya atmaktadır. Sistemik krizle sonuçlanabilecek bu tür banka panikleri, bazı bankaların gerçekten iflas durumunda olmaları nedeninden kaynaklanabileceği gibi, sırf söylentilerden de kaynaklanmış olabilir. Kamu otoritelerinin mali piyasaları, mali kurumları ve mali araçları düzenlemekteki en önemli gerekçeleri sistemik riskin bertaraf edilmesidir. Alınabilecek bazı önemlerle sistemik riskin minimize edilmesi mümkündür. Alınabilecek bu önlemler aşağıda incelenmektedir.

9 Merkez Banklarının Piyasaya Likidite Sağlaması Sistemik riskler birçok durumda mali kurumların iflas etmesinden ziyade bu kurumların likidite darboğazına girmeleri ve yükümlülüklerini yerine getirememelerin-den kaynaklanmaktadır. Bu gibi durumlarda merkez bankaları kendi sorumluluklarını öngörülü bir şekilde yerine getirirlerse, gerektiğinde son çare olarak piyasaya likidite sağlarlarsa sistemik risk minimize edilmiş ve hatta ortadan kaldırılmış olur (burada diğer bir önlem olarak tüm mevduata sigorta uygulaması gösterilebilir, ancak bu önlemin geçici olması gerekir).

10 Takas Sistemlerinin-Kurumlarının Piyasaya Likidite Sağlaması Burada belirtmek gerekir ki özellikle gelişmiş ülkelerdeki takas kurumları gerek sahip oldukları fonların hacmi, gerekse teknik altyapıları sayesinde bu işlevi görebilirler. Çünkü gelişmekte olan ülkeler, takas kurumlarına sahip olsalar bile bu kurumlar hem gerekli teknik alt yapı hem de gerekli ve yeterli fonlara sahip olmadıklarından bu işlevi yerine getiremeyebilirler.

11 Kamuyu Aydınlatmayla İlgili Düzenlemelerin Yapılması Gerek mali kurumlarla, gerek menkul kıymet ihraç eden şirketlerle ve gerekse günümüzde mali piyasaların en önemli katılımcıları olan kamu sektörü (devlet) ile ilgili, finansal işlem kararını etkileyebilecek her türlü bilginin tam doğru ve zamanında, en etkin bir şekilde, kamuoyuna duyurulması. Aslında sistematik riskin azaltılmasında serbest piyasa mekanizması çerçevesinde alınacak birincil önlemdir.

12 Yatırımcıların Korunması Tasarruf sahiplerinin mali sisteme güven duymasını ve sonuçta yatırım kararı vermesini hedefleyen mali düzenlemeler, tasarruf sahiplerinin yatırım kararından önce tam olarak aydınlatılmış olmasını ve yatırım araçlarına ödedikleri fiyatların tam olarak açıklama ilkesi çerçevesinde gerçekçi olmasını sağlamaya yöneliktir. Bu konuda bilginin herkese eşit dağılımının sağlanması ve insider trading in önlenmesi de önemlidir.

13 Çeşitli Amaçların Gerçekleşmesini Hedefleyen Düzenlemeler Piyasa ekonomisine sahip olan ülkelerde, kamunun piyasa mekanizmasına müdahale edip fon aktarmak istediği sektörlerin başında geleneksel olarak konut ve tarım gelmektedir. Burada fon aktarım yöntemi önem taşımaktadır. Her şeyden önce kamunun bu sektörlere fon aktarmak için özellikle kurulmuş mali kurumlara ihtiyacı yoktur.

14 5.2.4.Piyasa Mekanizmasının Etkinliğinin Artırılması Mali piyasaların serbest piyasa mekanizmasına terk edilmeleri halinde, kaynak dağılımının rasyonelleşeceği ve böylece olumlu ekonomik büyümenin sağlanacağı konusunun ülke deneyimleri ve akademik çalışmalarla ispatlanmış olması ve bu alanda hemen hemen fikir birliğinin sağlanmış olması, bireysel olarak ülkeleri mevzuatlarını değiştirmeye ve piyasa mekanizmasının önünü açıcı düzenlemeler yapmaya teşvik etmektedir.

15 Tablo 2: Finansal Düzenlemelerin Arkasındaki Yaklaşımların Değişimi Klasik Yaklaşım Çağdaş Yaklaşım Kontrollü-Sabit Döviz Kurları Serbest Döviz Kurları Faiz oranları ve kredi tahsisatları Faiz oranları kontrol ediliyor. Kredi serbest piyasa mekanizmasınca tahsisatlarına müdahale var. belirleniyor. Sınır ötesi sermaye hareketleriyle Sınır ötesi sermaye hareketleri ilgili sınırlamalar var. Mali piyasaların birinde faaliyette bulunan kurumlar diğer alanlarda faaliyette bulunamıyor. Rekabet ve finansal yeniliklerle ilgili sınırlamalar var. Borsalarda işlem maliyetleri sabit Düzenlemeler piyasalar açısından veri. Düzenlemeler genellikle ulusal düzeyde. Düzenlemeler genel olarak doğrudan sınırlamalar veya kurallar şeklinde serbest. Mali piyasaların birinde faaliyette bulunan kurumlar diğer alanlarda faaliyette bulunabiliyor (ayrım yok). Rekabetin artması ve finansal yenilikler teşvik ediliyor. Borsalarda işlem maliyetleri serbest. Düzenlemeler şeffaf ve katılım mevcut. Düzenlemeler uluslar arası işbirlikleri-paralellik var. Düzenlemelerde teşvik sistemi ön planda ve piyasa katılımcılarının kendi risk-getiri tercihlerine göre hareket etmesi ve sonuçlarına katlanması ilkesi benimseniyor.

16 5.3. Uluslar arası Düzeyde Finansal Düzenlemelerin Nedenleri Liberalizasyon faaliyetleriyle birlikte ülkeler birbirlerine açılmış ve sonuçta uluslar arası piyasalarda faaliyet gösteren piyasa katılımcıları çeşitlenip sayısal olarak artarken piyasalardaki fon hacmi yüksek tutarlara ulaşmıştır. Bir ülkede ortaya çıkan olayların daha sonra özellikle uluslar arası ekonomik ve finansal sistemde yer alan diğer ülkeleri etkilemesi olayın niteliğine göre olumlu veya olumsuz olabilmektedir. Bu duruma göre gelişmelerin ülkeye en faydalı olacak devamı için gerekli görülen düzenlemeler yapılmaktadır.

17 Sistematik Risk ve Ödemeler Sistemi Mali kurumlar sattıkları fonları vadeleri dolduğunda geri alamadıklarında, bunların portföyleri içindeki ağırlığına göre, fonları tahsil ettikleri kesimlere olan yükümlülüklerini yerine getiremeyecek ve bir ülkede başlayan kriz domino etkisiyle diğer ülke mali piyasalarına, oradan da ekonomilerine sirayet edecektir. Bu durum bir ülke mali piyasalarında yaşanan krizin ilk dalga sonucudur. İkinci dalgada, mali krize girmiş olan ülke ile ticari ilişki içinde bulunan ülkeler yer alacaktır. Üçüncü dalgada ise, mali krize girmiş olan ülkeyle finansal ve ticari ilişki içinde bulunmaları nedeniyle krizin sirayet etmiş olduğu ülkelerle finansal ve ticari ilişki içinde bulunan yani ikinci derecede krizden etkilenmiş olan ülkelerle bu finansal ve ekonomik ilişkisi bulunan ülkeler krizin etkisi altına girmiş olacaktır.

18 Ülkeler arasındaki parasal ilişkileri düzenleyecek yani uluslar arası merkez bankası rolünü oynayacak (IMF gibi) kurumsal yapının işlevini etkin bir şekilde yerine getirebilmesi için asgari olarak şu koşulları sağlamalıdır: Bu kurumun para yönetimi, ödeme sistemleri, bankacılık ve diğer mali kurumların gözetimi alanında yetkiye sahip olması, Uluslar arası anlamda yetkiye sahip olması, Hükümetlerden ziyade merkez bankaları ya da mali piyasalardan sorumlu özerk otoriteler arasından oluşturulması, Üye ülkeler arasında yaptırım gücü olan düzenlemeler yapma gücüne sahip olması, Banka olarak örgütlenmiş olması. Kriz tehlikesiyle karşı karşıya kalan ülkelere IMF gibi uluslar arası kuruluşların sağladığı kurtarma fonları kredi niteliğindedir. Yani hibe değildir. Bu krediler büyük ölçüde kriz içindeki ülkelerin uluslar arası yükümlülüklerini karşılayabilmelerini sağlamak için verilmektedir.

19 Yatırımcıların Korunması Yatırımcıların korunmasında, mali piyasalarla ilgili uluslar arası düzenleme gerektiren ve yukarıda açıklanan kamuyu aydınlatma ile ilgili düzenlemeler, piyasalarda güven ve istikrarın sağlanması açısından alınan önlemler (ex-ante) olarak düşünülebilir. Bu önlemlerin alınmasına rağmen ya da alınmaması durumunda mali kurumların tasarruf sahiplerine karşı yükümlülüklerini yerine getiremedikleri durumda ex-post önlemler ön plana çıkacaktır. Bu önlemlere örnek olarak; mevduat sigortaları, sıkıntı içindeki mali kurumlara likidite sağlamaları gösterilebilir.

20 Çeşitli Amaçların Gerçekleştirilmesini Hedefleyen Düzenlemeler Ulusal düzeyde hükümetler, genellikle ekonomik kalkınmayı tüm ülkeye yaymak ve bu kalkınmadan vatandaşların gereğince faydalanması için öncelikli kesimlere, sektörlere ve bölgelere kredi aktarıcı önlemler almaya çalışmaktadırlar. Olaya uluslar arası düzeyde bakıldığında, oluşturulmuş olan birçok uluslar üstü organizasyon (UN ve onun kuruluşları, IMF ve Dünya Bankası, OECD, bölgesel ve ekonomik organizasyonlar) vasıtasıyla kalkınma ve gelişmenin tüm dünyaya yayılması ve genel olarak ulusların refah düzeylerinin artırılması için çalışmalar yapılmakta ve bu amaçla öncelikli görülen kesimler ve ülkeler desteklenmektedir.

21 Uluslar arası Düzeyde Piyasaların Etkinliğinin Artırılması Mali piyasalarda ulusal ve uluslar arası düzeyde erişilen yüksek rekabetin sonucunda piyasa katılımcıları açısından yakalanan olumlu gelişmeler, hiç şüphesiz bu piyasalarda düzenleme olayına yaklaşımın değişmesi, kısıtlama ve kontrolde tutma yaklaşımından, piyasa mekanizmasının etkin işleyişinin hakim kılınması yaklaşımına geçilmesiyle mümkün olmuştur.

22 5.4. Uluslar arası Düzenleme ve Gözetim Sınırları Düzenleme ve gözetim işlevinin uluslar arası düzeyde ele alınması halinde, bunların sınırlarını belirlerken bazı faktörlerin göz önünde bulundurulması gerektiği ifade edilmektedir. Bu faktörler, dışsallıkların sınırı, ulusal düzeydeki düzenleyici ve gözetim işlevini yerine getiren kuruluşların menfaat çatışmaları, ortak hareket edememe sorunları, yönetim bakımından ölçek ekonomileri, tekdüzelik ve çeşitlilik arasındaki tercihlerdir. Bu faktörler, uluslar arası düzeydeki düzenleme ve gözetim alanının ve sınırlarının, düzenleme ve gözetim işlevinin niteliğine, söz konusu işlemlerin ve mali kurumların özelliklerine göre değişeceğini göstermektedir.

23 5.5. Uluslar arası Düzeyde Finansal Düzenlemelerle İlgili Bugüne Kadar Yapılan Çalışmalar Bankaların gözetimi alanındaki uluslar arası işbirliği 1970 li yıllardan geriye gitmemektedir. Bu işbirliğinin başlamasının asıl nedeni de piyasaların Bretton Woods sistemi sonrasında kurumsal yapıdan uzak, çok daha serbest bir yapıya kavuşmuş olmasıdır yılında yapılmış olan bir bilimsel çalışma, uluslar arası finansal sistemde yer alan ülkeler arasında, mali piyasalara ilişkin olarak politika farklarını tespit etmiş ve bu konularda uluslar arası uyumun gerekli olduğunu ortaya koymuştur.

24 Politika farklarının bulunduğu alanlar genel olarak; Müdahaleci sahiplerinin korunması uygulamaları: Piyasaya girişle ilgili sınırlamalar Sermaye yeterliliği koşulları Likidite kontrolleri Faaliyet alanlarına ilişkin sınırlamalar Döviz yükümlülüklerine ilişkin sınırlamalar Kredilerde miktar müşteri sınırlamaları ile ülke risklerine ilişkin uygulamalar Mali kurumların denetim prosedürleri. Mevduat sahiplerinin korunması uygulamaları Resmi yardımlarla ilgili hükümler.

25 Tablo 3: Uluslar arası Finansal Düzenleme Girişimleri Girişim Basel Sermaye ve Gözetim Standartları Avrupa Birliği GATT IOSCO Tarih 1980 lerden günümüze 1992 den günümüze Görüşmeler 1993 te terk edildi Halen görüşme halinde NAFTA 1994 İlgili Finansal Sektörler Bankacılık Bütün sektörler Bütün sektörler Menkul kıymetler Bütün sektörler Düzenlemenin Amacı Sermaye standartları (solvency) Sermaye standartları ve piyasaya giriş hakları Piyasaya giriş hakları Sermaye standartları Piyasaya giriş hakları Düzenlemenin Çerçevesi Düzenlemelerin uyumlaştırılması, gözetimlerin koordinasyonu Düzenlemelerin uyumlaştırılması ve karşılıklı tanınması, ilgili ülkenin gözetimi Ulusal bazda uygulamalar (national treatment) Düzenlemelerin uyumlaştırılması Ulusal bazda uygulamalar Katılan Ülkeler G-10 ve diğer bazı ülkeler EU GATT üyeleri Birçok sanayileşmiş ve gelişmekte olan ülke Kanada, Meksika, ABD

26 Basel Komitesi nin Çalışmaları Basel Komitesi, WTO ve OECD nin içinde bulunduğu liberalizasyon çalışmalarından ziyade, uluslar arası faaliyet gösteren bankaların ve genel olarak bankacılık sisteminin doğurabileceği riskleri minimize etmek için gerekli düzenlemeleri ve bu düzenlemelerin izlemesini yapan bir komisyondur. Basel Komitesi, aynı zamanda uluslar arası faaliyet gösteren bankalar açısından faaliyet koşullarını birörnek hale getirme konusunda çalışmalar yapmaktadır.

27 Uluslar arası Sermaye Piyasası Kurumları Teşkilatı nın Çalışmaları (IOSCO) IOSCO, üye ülkelerin menkul kıymetlerle ilgili olarak düzenleme ve gözetim işlevini yerine getiren kurumları arasında, sermaye piyasası konusunda uluslar arası düzeyde işbirliği ve koordinasyon sağlamak amacıyla 1984 yılında kurulmuştur yılında Montreal de faaliyetlerine başlamıştır. 50 den fazla üyesi vardır. Uluslar arası düzeyde mali düzenlemeler ve gözetimle ilgili olarak yapılan çalışmaların konusunu, bireysel ülkeler düzeyinde uygulanan düzenlemelerin uyumlu hale getirilmesi, diğer bir deyişle mali piyasalarda faaliyet gösterme koşullarının aynı düzeye getirilmesi çalışmaları oluşturacaktır.

28 5.6.Uluslar Arasındaki İşbirliği ve Ortak Politika Üretimi Nasıl Sağlanır? Bilindiği gibi, bir ülkenin kendi içinde bile, özellikle menfaat çatışmalarının olduğu konularda, herhangi bir düzenlemenin yapılması yıllar almaktadır. Bu konuda uluslar arası alanda bir düzenleme de yine yıllar sürebilmektedir. Uluslar arası alanda bir işbirliği ve ortak politika oluşturulabilmesi için; öncelikle gelişmişlik düzeyleri ve ekonomik yapıları birbirine benzeyen ülkeler bir araya gelmelidir. Bu ülkeler arasında alınacak kararlar konusunda fikir birliği güçlü oldukça alınan kararlardan elde edilecek potansiyel faydalar da fazla olacaktır. Bir araya gelen ülkelerin benzer özelliklere sahip olmaları ve fikir birliğine sahip olunması uzlaşmayı kolaylaştıracaktır. Uluslar arası sistemik riskin minimize edilmesinde bankaların sermaye yapısının çok önemli rol oynadığı konusundaki görüş birliği, sermaye yeterliliği koşullarının ülkeler arasında uyumlu hale getirilmesi konusundaki çalışmaları hızlandırmıştır.

29 5.7. Uluslar arası Düzeyde Mali Piyasalar ve Kurumlarla İlgili Çalışmalarda Gelinen Noktalar Uluslar arası düzenlemelerle ilgili gündeme bakıldığında, tarafların üzerinde çalışmalara devam edildiği ve henüz sonuca ulaştırılmamış bir çok konu olduğu görülmektedir Piyasa Mekanizmasının Etkin İşleyişinin Sağlanması Acil Likidite Yardımları Uluslar arası Düzeydeki Takas ve Saklama Kurumları Basel Komitesi nin Girişimleri Sermaye Piyasalarında Mevzuat Uyumu Çok Uluslu Finansal Şirketlerin Tabi Olacağı Esaslar

30 5.8. Sonuç ve Değerlendirme Mali piyasaların uluslararasılaşması ve bu sistemde yer alan ülkeler arasındaki entegrasyon düzeyinin sürekli artması, düzenlemelerin ve gözetimin uluslar arası anlamda koordinasyon ve işbirliği içinde yapılmasını kaçınılmaz kılmaktadır. Çünkü ulusal bazda sistem güvenliği sağlansa bile uluslar arası anlamda entegrasyon içinde bulunan diğer bir ülkede olumsuz bir gelişmenin yaşanması diğer ülkeleri de etkilemektedir. Böyle bir durumda sistemde yer alan her ülke açısından yapılması gereken, uluslar arası sistemin daha güvenli bir ortamda işleyişini sağlayan düzenleme ve gözetim sisteminin oluşturulmasına katkıda bulunmak ve alınan kararları izlemektir.