Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP

Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP Ulaşımı sağlamak maksadıyla nehir, ırmak, çay, göl ve vadilere kurulmuş olan köprülerin Anadolu Türk mimarisi içinde büyük bir yeri vardır. Bunların stratejik önemleri yanında, dini ve sosyal yölerinin de bulunması yapımlarına teşvik edici bir unsur teşkil etmiştir. Anadolu'da köprülerin varlığı Hititlere kadar inmektedir. Özellikle Roma ve Bizans döneminden kalma, günümüze kadar gelen köprüler bulunmaktadır. Köprülerdeki asıl inkişaf Selçuklu ve Osmanlı döneminde gerçekleşmiştir. Selçuklu çağında Dicle, Fırat, Kızılırmak ve diğer birçok nehir ve ırmak üzerine ticareti kolaylaştırmak ve ulaşımı rahatlatmak için köprüler inşa edilmiştir. Doğu Anadolu kapalı havzalardan olan Van Gölüne akan birçok çay ve dere bulunmaktadır. İşte bunları aşmak için gerek eski ticaret yolu üzerinde bulunanlar ve gerekse diğer sular üzerine birçok köprü inşa edilmiştir. Bu köprülerin geneli Bend-i Mahi, Hoşap, Zilan, Deliçay, Müküs ve Çatak çayları üzerinde yer almaktadır. Bunların birçoğu yerini beton köprülere bırakmakla beraber bir kısmının hâlâ işlevini sürdürmesi günümüze kadar ulaşmasını sağlamıştır. Burada yöremizin tarihi özelliğe haiz kültür varlığı köprülerini tanıtarak, gelecek kuşaklara karşı görevimizi bir nebze de ifa etmiş oluyoruz. Muradiye Şeytan Köprüsü'nün güneyden görünüşü. 12

BENDİ MAHİ KÖPRUSÜ Eski Erciş-Tebriz kervan yolu üzerinde; bugünkü Erciş-Van, Erciş-Muradiye yol kavşağının yaklaşık 3 km. güneydoğusunda yer alan köprü, Bend-i Mahi çayı üzerinde kurulmuştur. Bend-i Mahi bir kavşak konumunda olması nedeniyle birçok seyahatnamede adından bahsedilmesine rağmen, köprüden pek bahsedilmez, Ancak 1474'de yöreden geçen Barbaros "Erciş'ten ayrılınca beş kemerli bir köprüden geçtiğini..."belirtmesi bunun Bend-i Mahi köprüsü olabileceğini ortaya koymaktadır. Bunun dışında Matrakçı Nasuh, Menazil-i Sefer-i Irakeyn'de (1548-49), hem gidişte ve hem de dönüşte geçtiği yol güzergahında Bend-i Mahi'den bir merkez olarak bahsetmektedir. Gidişte Kale-i Erciş Karadere köprüsünü geçip Karye-i Bend-i Mahi... dönüşte ise, Guşa Derbentini aşıp Bend-i Mahi Karadere köprüsünü geçip Kale-i Erciş... şeklinde merkezler sıralamaktadır. Burada bahsedilen Karadere köprüsünün, Bend-i Mahi arasında yer alan Aladağ'ı kendilerine yazlık ikametgah seçmeleri Tebriz'den buraya geliş-gidişlerde kullanmak üzere bu köprüyü yaptıklarını ortaya koymaktadır. İlhanlı Hükümdarı Argun Han'ın (1284-1291) burada bir saray inşa ettirmesi, bu imar faaliyetleri içerisinde köprünün de yapıldığını akla getirmektedir. Yani köprünün İlhanlı dönemi yapısı olduğu tarihi kaynaklardan adından bahsedilmemesine rağmen öğrenilmektedir. Güneybatı-kuzeydoğu istikametinde kurulmuş olan köprü, iki gözlü yolunun hemen hemen düz olduğu köprüler grubuna dahildir. Köprünün ortasında yakın iki yandan yer alan gözler birbirine eşit büyüklükte tutulmuştur. Genel olarak 62.00 m. uzunluğunda 4.00 m. genişliğinde ve 5.50 m. yüksekliğinde ölçülere sahiptir. Köprüde orjinalden kalan kısımlarda iki renkli düzgün kesme taş işçiliği gözlenmektedir. Bunun dışında yan duvardaki moloz taş örgüler onarımlar sırasında gerçekleştirilmiş olmalıdır. Köprü gözleri sivri kemer açıklıklı olarak düzenlenmiştir, iki kademeli olan kemerlerin yüzeyleri birer atlamalı iki renkli taşlarla harekelendirilmiştir. Nehir yatağı geniş ve düz olduğu için köprü gözlerinin aynı doğrultuda uzanmaları sözkonusudur. Köprünün menba yönünde gözlerin arasında ve yanlardaki tempan duvarları moloz taş örgülüdür.bunun onarımlar neticesinde olduğu sanılmaktadır.mansab yönünde ise aradaki duvar iki sıra koyu bir sıra açık iki kesme taşlarla gerçekleştirilmiştir. Bunun dışındaki yan duvarlar moloz taş ile örgülüdür. Köprünün selyaran ve topuk gibi unsurları günümüze ulaşmamıştan Suyun yükselmesi neticesinde bunlar alt kesimde kalmış olmalıdır. Ancak orta kesimde üzeri beşik tonozla örtülü bir oda yer almaktadır. Bu odanın kapısı güney yöndedir. İçerisi de büyük ölçüde dolmuştur. Günümüzde ana yoldan ve yerleşim yerinden hayli uzakta kalması köprünün kendi kaderine terkedilmişliğinin göstergesidir. Arada sırada kendisini görüntülemek 13

Zeynel çocuklarından emir Evliya Bu köprüyü böyle benzersiz yaptı. Ve yine Hz. Muhammed'in Allah'ın resulü olduğuna Şahadet ederim. Köprüyü Zeynel oğlu Evliya yaptırdı. Melek semadan onun tarihi için Dedi: "Câe hayru'n kebir" (1082) İbareleri yer almaktadır. Erciş Koç Köprüsü 1970'deki sağlam hali. (C. Çlpan'dan) için köprüye giden araştırmacılar dışında pek ziyaretçi bulunmamaktadır. En azından köprüyü gösteren bir işaret levhasının bile bulunmaması, yolunun tarlalar arasında bozuk olması, eski canlılığında uzak; "kuş uçmaz kervan geçmez" bir duruma düşmesine sebep olmuştur. Geçmişin canlı tanıklarından olan köprünün kalan kısımları da günbegün yıkılmaktadır. Her gidişimizde yeni bir bölümünü yıkılmış bulduğumuz köprü bütün bu olumsuzluklara kaşı direnişini sürdürmektedir. HOŞAP EVLİYA BEY KÖPRÜSÜ Hoşap'ın merkezinde bugünkü Van-Hakkari karayolunun hemen kuzeyinde kalenin eteğinde kurulmuş köprü; aynı adı taşıyan suyun üzerinde yer almaktadır. Mansab tarafındaki iki kitabeden, köprünün 1082 (1671)'de Zeynel Bey oğlu Evliya Bey tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Bu kitabeler sülüs hatla, Türkçe, Farsça ve Arapça olarak karışık ifadelerle üç sıra halinde yedişer satirli olarak yazılmıştır. Türkçe anlamıyla sağdaki kitabe; Halid neslinden Zeynel oğlu Evliya Dosdoğru bir yol yaptı. Evliya'ya Emir var ezelden "Allah'tan başka ilah olmadığına şahadet ederim Yollar tertib üzerine yapılsın diye inşa tarihini bir eksik dedi. Hazihu Cisrun benahâ Evliya (1082) Soldaki kitabe; Köprü, Hoşap çayı üzerinde güney-kuzey doğrultusunda uzanmakta olup; üç gözlü yolunun düz olduğu köprüler grubunda tanımlanmaktadır. Üç gözden ortadaki, yanlardakine göre daha büyük tutulmuştur. Genel olarak, 32.10 m. uzunluğunda 6.30 m. genişliğinde ve 5.10 m. yüksekliğinde ölçülere sahiptir. Köprünün tamamında düzgün kesme taş malzeme kullanılmış olup, mansap yüzünde ayaklarda birer atlamalı, kanatlarda iki açık bir koyu iki renkli taşlarla örgü gerçekleştirilmiştir. Ayrıca Köprü gözlerini çevreleyen bunlardan dıştaki dar olanı da iki renkli taştandır. Bu tarafta yer alan kitabeler köprüye ayrıca anlam kazandırmaktadır. Bunlar hem köprünün tarihini ve kim tarafından yaptırıldığını ortaya koymaktadır; hem de süsleyici bir unsur olarak dikkat çekmektedir. Kahverengi tüften yapılmış dikdörtgen kitabeleri, dıştan üç sıra mukarnaslı, içten kıvrık dal rumilerden oluşan bordürler çerçevelemektedir. Ayrıca kitabelerin üst kesiminde iç bükey kavisli bir saçak koruyucu bir vazife görmektedir. Mansab yönünde ayaklan koruyan topukların orjinal kısımları yıkılmıştır. Bugün bunun yerine beton topuklar yapılmış olup, bunlann da büyük bir kısmı tahrib olmuştur. Köprünün menba kısımda ayaklara denk gelecek biçimde sivri selyaranlar yapılmıştır. Bu selyaranlar oval biçimindeki burunlar üzerinde üçgen prizmal yapıda gerçekleştirilmiştir. Bu yöndeki ayaklarda selyaranlann üst orta kesimine denk gelecek biçimde sivri kemerli açıklıklar bulunmaktadır. Bunlar sonradan taşlarla kapatılmış olduğundan birer odaya mı açıldıkları tam tesbit edilememiştir. Köprünün tahliyesi toprak dolgulu stabilize yol şeklindedir. Yolun iki yandan kesme taş korkuluklarla sınırlandırdığı görülmektedir. Korkulukların kenarlardan ikişer metrelik kısmı yıkılmıştır. Köprünün günümüzde sağlam ve kullanılır olmasına karşın ayaklardan başlayarak yıkılmaya yüz tuttuğu görülmektedir. Daha fazla yıkıma uğramadan köprünün acilen onarıma ihtiyacı vardır. Bu kültür mirası eserimizin çevresinin temizlenmesi, göze hoş gelmeyen hususlardan arındırılması gereğininde vurgulanmakta yarar vardır. BAHÇESARAY KIRMIZI KÖPRÜ Müküs Çayı üzerinde yer alan köprü, Bahçesaray- Hizan yolu güzerganıda ilçenin 4 km. güneyinde kurulmuştur. Adını tuğlalann renginden alan köprünün mansab yönünde mevcut bulunan Ermenice kitabesinin okunamayacak durumda olması tarihlendirmesini güçleştirmektedir. Bu nedenle tarihi hakkında kesin birşey söylenememekte; ancak yöredeki imar faaliyetlerine bakarak XVI-XVII. yüzyıllarda yapılmış olabileceğini akla getirmektedir. Doğu batı doğrultusunda uzanan köprü, yolu 14

eğimli tek gözel köprüler grubuna dahil edilmektedir. Köprünün uzunluğu 24 m. yüksekliği 10.35 m. yol genişliği 4.50 m.'dir. Köprü gözünün sivri kemeri iki kademeli olup, zeminde kaba yönü taş, üst kesimlerde tuğla malzemeden örülmüştür. Burada tuğlalar dikey dizilerek kemer kavsini oluşturmaktadır. Mansab ve menba yönünde yan duvarlar, kaba yonu taşlarla gerçekleştirilmiştir. Kemerin iki yanında yapıları mansab yönünde olan birer oda yer almaktadır. Dikdörtgen planlı odaların örtüsü beşik tonozdur. Tuğladan yuvarlak kemerli kapı açıklıkları yanlardan kaba yönü taşlarla sınırlandırılmıştır. Odalardan sadece batıdakini bir meşgul pencere aydınlatmaktadır. Bu odalar buradan geçenlerin acil durumlarda kalmasını sağladığı gibi, güvenliğini sağlayanlara da ait olabilir., s Köprünün korkulukları tamamen yıkılmış olup, toprak kaplı tabliyesi stabilize yol şeklindedir. Her iki taraftan yol taşlan ile dışarıya taşınılmıştır. Böylece saçak şeklindeki bu taşlarla yol genişletilmiştir. Coşkun akan Müküs Çayı üzerinde gelip geçenlere hizmet vermeye devam eden köprü, günümüze duvarlarındaki birkaç çatlak dışında sağlam olarak ulaşmıştır. Kırmızı tuğlalar köprüdeki yegane hareketlilik unsurunu oluşturmaktadır. ÇATAK KÖPRÜSÜ Çatak'in girişinde ilçenin ortasından geçen çayın üzerinde yer alan köprü kuzeydoğu-güneybatı istikametinde uzanmaktadır. Köprünün mansab yönünde yer alan Ermenice kitabeler çözülmediği için hangi tarihte ve kim tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir. Buradaki kitabelerin yapımla ilgili olabileceği gibi, köprüyü yapan ustalara da ait olabileceği ihtimali bulunmaktadır. Muhtemelen XVII-XVIII. yüzyıllar içerisinde Osmanlı döneminde yapılmış olmalıdır. Köprünün menbaı kuzeybatıya, mansabı ise güneydoğuya bakmaktadır. Tek gözlü ve yolu eğimli köprüler grubundan bu eser 18.30 m. uzunluğunda, 3.50 m. genişliğinde ve 6.70 m. yüksekliğindedir. Köprüyü oluşturan yuvarlak kemerli açıklık, 10.50 m. genişliğinde ve 5.40 m. boyundadır. Köprü içteki daha geniş, dıştaki dar kademeli iki kemerle belirlenmiştir. Köprünün yoluna kuzey doğu taraftan merdivenle çıkılmaktadır. Menba yönüne bakan alü basamaklı merdivenle genişçe bir sahanlığı çıkılmakta, buradan üç basamakla da köprünün yoluna ulaşılmaktadır. Eğimli olan köprünün yolu taş döşemelidir, fici yandan üst kısımları yuvarlaklaştırılmış korkuluklarla sınırlandırılmıştır. Köprünün tamamında düzgün kesme taş malzeme kullanılmıştır. Menba yönünde iki yan duvara açılmış sivri kemerli nişlerle hareketlilik sağlamaktadır. Mansab yönünde ise, mermerden enine dikdörtgen levhalar halinde Ermenice kitabeler yer almaktadır. Bu kitabeleri çerçeveleyen geometrik örgülü şerit köprüdeki tek süsleyici unsuru oluşturmaktadır. Sağ taraftaki kitabenin yazılan sonradan kazınmıştır. Diğeri ise kısmen tahrib edilmiştir., Köprü günümüzde sağlam olup, kullanılır durumdadır. HURKAN KÖPRÜSÜ Çatak suyu üzerinde kurulmuş olan köprü Çatak- Narlı yol ayrımıında bulunmaktadır. Köprünün inşa tarihini verecek herhangi bir kitabe ve tarihi belge mevcut olmadığından kesin tarihi ve kim tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir, Ancak yöredeki yapılaşmaya bakarak, XVII-XVIII. yüzyıl içerisinde inşa edilmiş olabileceği tahmin edilmektedir. Kuzeydoğu-güneybatı istikametinde uzanan eser; tek gözlü, yol eğimli köprüler grubunda yer almaktadır. Köprü gözü sivri kemerli bir şekilde düzenlenmiştir. İki 15

nun da XVII-XVIII. yüzyıllarda yapılmış olabileceği tahmin edilmektedir. Doğu-batı istikametinde uzanan köprü yolu eğimli tek gözlü köprüler grubundadır. Köprünün yolu 35 m. uzunluğunda ve 2.35 m. genişliğinde tutulmuştur. Sivri kemerli gözün yüksekliği 8.00 m. genişliği ise 13 m. dir. Tamamı düzgün kesme taş malzemeyle inşa edilmiştir. Oldukça dik tutulmuş yolu düzgün sal taşlarıyla kaplanmıştır. Batı taraftan yol güneye doğru dönüktür. Vadide patika yolları birbirlerine bağlayan köprünün günümüzde oldukça sağlam ve kullanılır olduğu görülmektedir. Bu da 1988 yılında Karayolları Genel Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir. KOÇ KÖPRÜSÜ Zilan Çayı üzerinde kurulmuş olan köprü, Erciş- Altundere yolunda yer almaktadır. Günümüzde Koç Köprü baraj sulan altında kalmıştır. Bu nedenle Cevdet Çulpan'ın "Türk Taş Köprüleri" adlı kitabındaki 1970 yılında çekilmiş resimden ve kısaca vermiş olduğu bilgilerden tanımı yapılabilmektedir. Tek gözlü, yolunun eğimli olduğu köprüler grubuna girmektedir. 20 m. açıklığa sahip köprü teşkil eden sivri kemer ve tempan duvarları düzgün kesme taşlarla gerçekleştirilmiştir. Osmanlı döneminde yapılmış olduğu sanılmaktadır. ŞEYTAN KÖPRÜSÜ Çatak Hurkan Köprüsü kademeli sivri kemerden içteki daha geniş ve tuğladan, dıştaki dar ve taştan oluşturulmuştur. Kemerin karın kısmı ise, moloz taş sıralan ile yapılmıştır. Köprünün tempan duvarları harçla tutturulmuş yer yer düzenli sıralanmış moloz taşlarla örülmüştür. Yolu taş döşemeli olup, korkuluklar Ahlat taşından yapılmıştır. Kuzeydoğu tarafında doğu yöne bakan yüzeydeki sivri kemerli nişlerle ve buradaki odaya girişi sağlayan kapı ile belli bir hareketlilik sağlanmıştır. Düz atkı taşlı kapıdan girilen oda üzeri beşik tonoz örtülü küçük bir mekandan ibarettir. Bu oda buradan geçenlerin barınmasına imkan vermektedir. 1988 yılında Karayolları Genel Müdürlüğü tarafından restore edilen köprü, sağlam ve faal durumdadır. ZERİL KÖPRÜSÜ Çatak yakınlarında, ilçe merkezine 10 km. mesafede bulunan köprü, Zeril suyu üzerinde ana yolun 200 m. güneyine derin bir vadide kurulmuştur. Üzerinde yazıt bulunmayan köprünün kesin tarihi belirlenememiştir. Bu Bend-i Mani çayı üzerinde doğu-batı doğrultusunda uzanan köprü kayalıklara oturmaktadır. Kayalıklar arasında geçerken suyun köpük köpük çağlayana dönüştüğü kesimde kurulan bu eser etkileyici görünümü nedeniyle halk arasında " Şeytan Köprüsü" olarak adlandırılmıştır. Üzerinde inşasına ilişkin herhangi bir kitabe bulunmamasına rağmen yapım özelliklerine bakarak XIX- XX. yüzyıl başlannda yapıldığı tahmin edilmektedir. İki yandan kayalıklara oturan köprü basık kemer açıklıklı, tek gözlü ve yolunun düz olduğu köprüler grubuna girmektedir. Köprü gözünü oluşturan basık kemer ayak ve duvarlan düzgün kesme taşlarla örülmüştür. Bazı kesimlerinde ise moloz taş kullanılmıştır. Günümüzde sağlam olup Muradiye'nin kuzey batı tarafındaki köylerle bağlantısı sağlanmaktadır. HAYDAR BEY KÖPRÜSÜ Bugünkü Erciş-Van karayolunun 6. km.'sinde bulunan köprü Deliçay üzerinde kurulmuştur. Haydarbey Köyü yakınlannda yer aldığı için Haydar Bey köprüsü olarak tanınmaktadır. Köprüden sadece iki tarafta yer alan ayaktan günümüze ulaşmıştır. Bunlar üzerinde herhangi bir kitabe veya tarihlendirilmesine yarayacak belirti bulunmamaktadır. Eski Erciş-Tebriz kervan yolu üzerinde yer alması, Osmanlı öncesine ait olabileceğini akla getirmektedir. İki tarafta kalan ayaklardan köprünün orjinalde tek gözlü ve yolunun eğimli olduğu sanılmaktadır. Ayaklarda düzgün kesme taş malzeme kullanılmıştır. Bu ayaklardan başlayarak köprü yolunun tempan duvarlarının taş kaplamaları sökülmüştür. Köprüden günümüze bunlar dışında herhangi bir kalıntı gelmemiştir. 16

KELEKOM KÖPRÜSU Başkale-Yüksekova yolunda, Zab suyu üzerine kurulmuştur. C. Yazıcıoğlu, "Van'ın Tarihi Kitabeleri" adlı eserinde köprünün Hüsrev Bey tarafından 1649 tarihinde tamir edildiğine dair kitabesinden bahsetmektedir. Kaynaklarda taş malzemeyle yapılmış köprünün iki gözlü olduğu belirtilmektedir. Günümüzde mevcut yapısı bilinememektedir. ZERNEK KÖPRÜSÜ Hoşap çayı üzerinde kurulmuş olan köprü günümüzde mevcut değildir. Zernek (Hamurkesen) yolu üzerinde yer almaktadır. C. Yazıcıoğlu tarafından yayınlanan kitabesine göre 1705 yılında Zernek Beyleri'nden Seyyid Muhammed tarafından yaptırılmıştır. Günümüzde yıkılan köprünün yerine 1986 yılında betonarme köprü yapılmıştır. Asıl köprünün taş malzemeyle, tek gözlü olarak yapıldığı söylenmektedir. DEĞERLENDİRME Van çevresindeki çay ve dereler üzerinde kurulmuş olan onbir tarihi köprünün Selçuklu döneminden Osmanlı dönemi sonuna kadar çeşitli dönemlerde yapılmış oldukları görülmektedir. Bunlardan Hoşap Evliya Bey Köprüsü ile günümüze ulaşmayan Kelekom ve Zemek köprüleri dışındakilerinin inşa kitabesi mevcut olmadığından hangi dönemde yapıldıkları kesin belli değildir. Bunlar bir takım inşa özelliklerine ve tarihi bilgiler doğrultusunda tarihlendirilmektedirler. Yörede yapılmış olan köprülerin iki grupta toplandıkları görülmektedir. Bunlardan ilki yolunun düz olduğu çok gözlü köprülerdir. Bend-i Mani ve Hoşap Evliya Bey köprüleri bu gruba dahildir. Diğer çoğunluğu ise yolu eğimli olan tek gözlü köprüler oluşturmaktadır. Hurkan, Zeril, Çatak, Bahçesaray Kırmızı, Şeytan ve Koç köprüleri bu grupta yer almaktadırlar. Tamamı taş malzeme ile gerçekleştirilmiş köprülerde düzgün kesme taş ve molaz taş kullanılmıştır. Yer ve iki renkli düzgün kesme taş ile tuğlalar kullanıldığı görülmektedir. Köprülerin bazılarında bekçi odalan mevcuttur. Bahçesaray Kırmızı Köprü'nün iki, Hurkan Köprüsü'nün tek, Çatak Köprüsünün yol tarafından görünüşü. Bend-i Mahi Köprüsü'nün ise gözler arasında bir odası mevcuttur. Bunlar kare ve dikdörtgen planlı, üzerleri beşik tonoz örtülüdür. Köprülerde yolu sınırlandıran korkulukların tamamına yakını mevcuttur. Bir çoğu tek gözlü olduğu için selyaran ve topuklara ihtiyaç duyulmamıştır. Yalnız çok gözlü olan Evliya Bey köprüsünde selyaran ve topuklar bulunmaktadır. Köprülerin yolu bazılarında toprak, bazılarında ise taş kaplamalıdır. Köprülerde fazla süslemeye yer verilmemiştir. Sadece Hoşap Evliya Bey Köprüsü ile Çatak köprüsünün mansab tarafındaki kitabeler süsleyici mahiyettedir. Bunlarda yazılan çerçeveleyen mukarnas sıralan, bitkisel ve geometrik bordürler yer almaktadır. Köprülerin bir kısmı çeşitli nedenlerle günümüze ulaşmamıştır. Bir kısmı yıkılmış bir kısmı baraj suları altında kalmıştır. Belirlenebilen ve tanımı yapılan köprülerden üçü (Koç, Zemek ve Kelekom köprüleri) ulaşmamış; Haydar Bey köprüsünün ise sadece ayakları sağlam kalmıştır. Diğer köprüler, sağlam ve kullanılır vaziyettedir. Bunlardan Bend-i Mahi Köprüsü, Evliya Bey Köprüsü ve Kırmızı Köprü'nün tamir edilip korunması gerekmektedir. Sessizliğe bürünmüş ıssız yol ve vadilerde gelip-geçenlerini arayan köprülerin geçmişin yorgunluğuna dayanamayıp yok olmalarının engellenmesi en büyük dileğimizdir. Bunlan gelecek kuşaklara tanıtmak ve yaşatmak da bizlere düşmektedir. 17