ISTANBUL'UN ÇEVRE SORUNLARI ve ÇOZUM YOLLARI

istanbul TiCARET ODASI YAYlN NO: 1991-11.. ISTANBUL'UN ÇEVRE SORUNLARI ve ÇOZUM YOLLARI Prof. Dr. Derin Orhon

EMA Kağıtçılık ve Matbaacılık Tic.Ltd.Şti. Ankara Cad., No: 42, Görsel Han, 34410 Sirkeci -Istanbul Tel: 519 08 37-522 08 87, Fax: 522 08 87

içindekiler ÖN SÖZ SUNUŞ 1. ÇEVRE KORUNMASINA V AKLAŞIM ESASLARI... 1. GENELYAPI............................................................................................ 1 2. ÇEVRE KORUNMASINDA TEMEL ESASLAR...................... 2 3. ÇEVRE KORUNMASINDA ARITMA KAVRAMI-SU ÇEViRiMiNDEKi YERi.. 10 3.1. Su ve Atıksu Antması......:........ ll 3.2. Antmoda Su Kalitesinin Yeri...... 12 3.3. Yöntem Seçiminde Genel Esaslar.......... 18 KAYNAKLAR............................................................................................. 23 ll. ÇEVRE KORUNMASINDA YASAL ÇERÇEVE ve DENETiM SORUNU... 24 1. GELiŞiM................................................................................................... 24 2. GÜNÜMÜZDEKiYASAL ÇERÇEVE................. 27 2. ı. 1380 Sayıiı Su ürünleri Kanunu...................................................... 27 Kapsam... 27 Su Urünleri Sirküleri............................................................................... 29 2.2. Çevre Kanunu................................................................................. 30 Genel Kapsam................................................................................ 30 Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği.................................................... 32 2.3. 3030 Sayılı Kanun......................................... 38 2.4. Diğer Önemli Mevzuat................................................................... 39 2.5. Uluslararası Anlaşmalar................................................................. 40 3. iski KANUNU............................................................................................. 42 3.1. iski Genel Müdürlüğü Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun........ 42 3.2. iski yönetmelikleri............................................................................. 43 4. DENETiM SORUNU................................. 44 4.1. Denetimde Örgütlenme...... 44 4.2. istanbul'da Yerel Örgütlenme ve iski... 47 KAYNAKLAR.......................................................................................... 49 lll. istanbul'un SU SORUNU VE SU KORUMA HAVZALARINDA KiRLENME... 50 1. i ST AN BULUN SU GEREKSiNMESi.................... 50 2. SU KAYNAKLARININ DURUMU VE GELiŞTiRiLMESi.......................... 52 3. SU HAVZALARINDA KiRLENME SORUNU......................... 56 3.1. Evsel Kirlenme............................ 57 3.2. Endüstriyel Kirlenme - Büyükçekmece-Ömerli Örnekleri............ 60

4. HAVZALARDA KiRLENMENiN ÖNLENMESi... 70 4.1. Yasal Çerçeve... 70 4.2. Uygulamaı Esasları... 75 KAYNAKLAR.............................................................................................. 79 IV. istanbul'da ATlKSULARDAN OLUŞAN KiRLENME VE ÇÖZÜM YOLLARI.. 80 1. istanbul'un ATIKSU SORUNUNUN BOYUTLARI... 80 2. istanbul'da OLUŞAN ATIKSU MiKTARLARI VE KiRLETiCi YÜKLERi... 83 2.1. Hesap Esasları... 83 2.2. Debiler ve Kirletici Yükler... 89 3. ATIKSU SORUNUNUN ÇÖZÜM YOLLARI... 94 3.1. Atıksu Sorununa ilişkin Çalışmalar... 94 3.2. Uygulama Esasları... 96 3.3 istanbul'un Atıksu Uzaklaştırma Sisteminin Kavramsal Değerlendirmesi... 103 KAYNAKLAR... -... 110 V. istanbulda ENDÜSTRi KÖKENLi SU KiRLENMESi VE KONTROLÜ... lll 1. istanbul'da ENDÜSTRiYEL KiRLENME BOYUTU... lll 2. ENDÜSTRiYEL ATIKSU KONTROLÜNÜN YAPISAL ÖZELLiKLERi... 112 2.1 Temel ilkeler... 112 2.2 Endüstriyel Kaynaklarda Ön Arıtma... 114 2.3 Arıtma Gereksinmesi... 118 2.4 Denetim Sorunu... 123 3. istanbul'da ENDÜSTRiYEL ATlKSULARlN KiRLETiCi YÜKÜ... 127 4. ENDÜSTRiLERDE KiRLETiCi YÜKLERiN BELiRLENMESi VE DEGERLENDiRiLMESi... 129 4.1 Yaklaşım Esasları....................................................................... 129 4.2 Kirlenme Bazında Sınıflandırma.............................................. 131 4.3 Atıksu Kaynakları ve Sınıflandırılması... 132 4.4 Endüstrilerdeki Evsel Nitelikteki Atıksuların Miktar ve Yükleri. 132 4.5 Küçükçekmece Havzası.... :....................... 134 4.6 Tuzla Havzası... 137 4.7 Kağıthane Havzası... 144 KAYNAKLAR.................................................................................... 151 VI. HALiÇ SORUNU... :......................................................................... 152 1. GiRiŞ.......................................................................................................... 152 2. HALiÇ'iN ÖZELLiKLERi... 152 2.1 Fiziksel Özellikler... 152 2.2 Hidrodinamik Özellikler... 153

3. HALiÇTE KARA KÖKENLi KiRLENME...................... ı56 3. ı. ilgili Veriler ve Esaslar..................................................... ı56 3.2. Haliç Havzasının Kirlenme Profili...... ı64 4. HALiÇ BÜNYESiNDE SU KALiTESi.................................... ı65 4.ı. Karakteristik Parametrelere Göre Kirlilik Dağılımı....................... ı65 4.2. Haliç'te Zehiriilik Ölçümleri... ı69 5. HALiÇTE DiPSEL ÇAMUR SORUNU......... ı73 6. SONUÇLAR..,... ı76 KAYNAKLAR... ı77 VII. MARMARA DENiZiNiN KiRLENMESi...................... ı79 ı. MARMARA DENiZiNDE KiRLENME SORUNU...................... ı79 2. MARMARA DENiZiNiNÖZELLiKLERi... :... ı80 2. ı. Fiziksel Özellikler..................................................................... ı8ı 2.2. Hidrodinamik ÖZellikler.............. ı83 2.3. Debi ve Karışım Özellikleri.......................................... ı88 3. MARMARA DENiZiNDE KiRLENME BOYUTU.......................................... 192 3. ı. Marmara'da Çözünmüş Oksijen Sorunu............ 192 3.2. Boğaz ve Boğaz/Marmara Birleşim Bölgesinde Kirlenme... 198 3.3. Marmara Denizinde Kirlenme ve istanbul'un Etkisi..... 20 ı 4. SONUÇLARlN DEGERLENDiRiLMESi... 210 KAYNAKLAR...,... 2ı2 VIII. ISTANBUL'UN ÇÖP VE ZARARLI ATlKLAR SORUNU... 2ı4 ı. KATI ATlK SORUNUNUN KAPSAM VE ÖNEMi... 2ı4 2. TÜRKiYE'DEKi KATI ATlK MEVZUATI... 2ı4 3. istanbul'da KATI ATlK SORUNUNUN BOYUTLARI... 2ı7 3. ı. Üretilen Katı Atık Miktarı ve Bileşimi... 2ı8 3.2. Katı Atıkların Geri Kazanılması ve Uzaklaştırılması... 220 3.3. Çöp Depolama Sızıntılarının Su Kaynaklarına Etkileri... 222 4. ÇAMUR SORUNU... 224 5. ZARARLI VE TEHLiKELi ATlKLAR SORUNU............... 228 5.ı. Yasal Çerçeve... 230 5.2. Tanımı ve Kontrol Esasları... 23ı 5.3. Kaynakları............................ 235 5.4. istanbul ve Türkiye için Çözüm Yaklaşımı... 235 KAYNAKLAR... 237 IX. istanbul'da HAVA KlRLENMESI SORUNU... 238 ı. HAVA KiRLiLiGiNiN TANIMI VE TEMEL KAVRAMLAR... 238 ı.ı Hava Kirlenmesinin Tanımı ve Hava Kalitesi... 238 ı.2. Kirletici Parametreler............................................... 239

1.3. Kirletici Kaynaklar... 241 1.4. Hava Kirlenmesinde önem Taşıyan Faktörler... 246 2. HAVA KALiTESi YÖNETiMi VE istanbul'da DURUM... 247 3. istanbul'da KiRLETiCi KAYNAKLAR... 250 3. 1. Yakıt Yakılması... 250 3.2. Endüstriyel Kaynaklar... 251 3.3. Ulaştırma Kaynaklı Kirlenme... 254 3.4. Diğer Kaynaklar... 254 3.5. Hava Kalitesi... 254 4. SONUÇ VE ÖNERiLER... 255 KAYNAKLAR... 257 X. istanbul'da YERLEŞiM SORUNLARI VE GECEKONDU ALANLARI... 258 1. GECEKONDU BÖLGELERiNiN TARiHi GELiŞiMi... 259 2. GECEKONDULARlN YERLEŞME ÖZELLiKLERi... 261 3. GECEKONDU BÖLGELERi için PLANLAMA ALTERNATiFLERi... 261 4. SONUÇ... 264 KAYNAKLAR............................................................................................... 265 Xl. istanbul'da GÜRÜLTÜ KiRLiLiGi... 266 1. GÜRÜLTÜNÜN TANIMI... ':'-.<......... 266 2. GÜRÜLTÜ ETKiLEMESi...,.... 270 2.1. işitsel Etkiler... 270 2.2. Fizyolojik Etkiler... 271 2.3. Gürültü ve Uyku.................... 273 2.4. Psikolojik Etkilenme................................................... 27 4 2.5. Performans Etkileri... 275 2.6. Toplumsal Etkilenme... 276 3. istanbul'da YAPILAN GÜRÜLTÜ ANALiZLERiNE BAGLI OLARAK SORUNUN incelenmesi... 277 3.1. Motorlu Taşıt Ulaşımı Gürültüsü... 278 3.2. Demiryolu Gürültüsü... 285 3.3. Uçak ve Havaalanı Gürültüsü... 287 3.4. Endüstri Gürültüsü........................... 289 3.5. Şantiye (Yapı m) Gürültüsü... 292 4. istanbul'da ÇEVRE GÜRÜLTÜSÜNÜN KONTROLÜNE ilişkin ilkeler... 292 5. SONUÇ... 295 XII. SONUÇLAR... 297

ÖN SÖZ istanbul, Türkiye ortalamasının çok üstündeki nüfus artışı, arzu edilmeyen ölçüde sanayileşmesi. çarpık yapıleşması ile Türkiye'nin en sorunlu kentlerinden biri durumuna gelmiştir. Dünyada olduğu gibi ülkemizde de çevre sorunları insanların günlük yaşamlarını önemli boyut)arda ve olumsuz yönde etkileyen bir hale gelmesi sebebiyle, giderek daha fazla ilgi çekmekte ve her geçen gün sorunun çözümü daha da güçleşmektedir. Ancak çevre korunması konusunda kamuoyunda yeterli bilincin oluştuğu henüz söylenemez. Bu araştırmada öncelikle istanbul'un çevre sorunlarının çeşitli yönleri ile - hava. su, toprak, gürültü kirliliği. gecekondulaşma sorunu- ortaya konması, sebeplerinin belirlenmesi ve çözüm önerileri getirilmesi amaçlanmıştır. Araştırmanın sunuş ve sonuç bölümleri. çevre korunmasına katkıda bulunrnek amacıyla, yeniden kazanılmış atık kağıda basılmıştır. Çalışmayı hazırlayan Prof. Dr. Derin Orhon'a teşekkür eder, yayının üyelerimize ve ilgililere yararlı olmasını, kamuoyunda gerekli çevre koruma bilincinin oluşmasına katkıda bulunmasını dilerim. Prof. Dr. ismail Özaslan

SUNUŞ istanbul kenti çevre sorunları bakımından asırların yükünü omuzlarında taşımaktadır. Bu yükü daha ne kadar taşıyacağını hepimiz merakla bekliyoruz. Beklemenin yanında birşey yapmamakla kalmıyor. bu yükü sürekli artırıyoruz. Çevre konuları ile uğraşan biri için kent tamamen açık bir laboratuar görünümü veriyor. Elinizi neye atsanız. bir çevre sorunu ile karşılaşıyorsunuz. Bu konuda birşeyler yazmak da o ölçüde kolay : Nasıl olsa yıllardır sadece yazılıyor ve konuşuluyor. Bu kitabı bir aydan kısa bir süre içinde topariayıp yazmak gibi. başlangıçta bana çok zor görünen bir işe başladım. Çalıştıkça yıllardır bilimsel çevrelerdeki ve özellikle i.t.ü bünyesindeki bilimsel birikimin ne denli büyük ve önemli olduğunu farkettim. Böyle bir destek ile işimin giderek kolayiaştığını hissettim. Bu birikimin oluşmasına katkıda bulunan meslek arkadaşlarıma içten teşekkür ederim. Sorunlarımızı hep konuşarak tanımlayıp çözümleme çabası neredeyse çevre sorunlarına özgü bir alışkanlık halini aldı. Kitapta. hiç katılmadığım bu alışkanlığın bir parçası olarak görünmemek için. mümkün olduğunca bulgulara. değerlere ve mühendislik verilerine yer verdim. Bazı yorumlara ve sonuçlara. kişisel görüş ve kanılarım yerine. bu rakamlarla ulaşılabildiğini umarım. Bu verilerin bir çoğunun son yıllarda iski tarafından üretilmiş olduğu. sahifeler arasında farkedilecektir. Bilimsel referanslar arasında iski kaynaklarının da yer alması. istanbul sorunlarının çözümüne yönelik gerçekçi çabaların başladığını göstermekte ve gelecek için bir ölçüde bizleri iyimser olmaya yöneltmektedir. istanbul'un çevre sorunları. gerçekten kişisel uzmanlık alanımın dışına taşacak kadar çok yönlü. Kitapta. bu eksiğimi değerli meslekdaşlarım kapattı: "istanbul' da Hava Kirlenmesi Sorunu"nu Prof. Dr. Olcay Tünay. "istanbul' da Yerleşim Sorunları ve Gecekondu Sorunu"nu Prof. Dr. Ayten Çetiner. "istanbul'da Gürültü Kirliliği" bölümünü de Prof. Dr. Semra Kurra yazdılar. "Marmara Deni-

zi'nin Kirlenmesi" bölümünde ise Yük. Müh. Süreyya Meriç bana yardımcı oldu. Ancak bu şekilde kitap gerekli bütüncül yapısına kavuşabildi. Kendilerine değerli katkıları için şükranlarımı sunarım. Bu kitabı. hele böyle bir süre içinde yazmayı düşünmek bile benim için zordu. istanbul Ticaret Odasının çabası olmasaydı bu çalışmanın gerçekleşmesi mümkün olmazdı. Kendilerine. beni bu projeye zorlamaları ve özellikle çevre kirlenmesi konusuna çok olumlu yaklaşım ve destekleri dolayısıyla teşekkür borçluyum. Önümüzdeki yıllarda çevre korunması alanına çok daha değerli eserler katacaklarına eminim Şu anda. kısa zamanda sonuçlandırılan. zor ve yoğun bir çalışmayı noktalıyorum. Bunu kendi zamanımın ötesinde. yakınlarıma ayırmam gereken zamandan "ödünç alarak" gerçekleştirebildim. Bu nedenle. kitabımı Hatice'ye. Elhan' ve Ferit'e. o zor günlerin anısına ithaf ediyorum. Aslında bu. 25 yıla yaklaşan anlayış ve desteğin ufak bir simgesi... Derin ORHON Nişantaşı. 17 Mayıs 1991

ÇEVRE KORUNMASINA YAKLAŞlM ESASLARI 1. GENEL YAPI Türkiye'de çevre sorunları, son yıllarda, kirlenmenin ancak çok aşırı boyutlara ulaşarak güncellik kazandığı yörelerde ilgi görmeye başlamıştır. Gösterilen ilgi çoğu kez sadece olayın boyutlarının saptanması biçiminde gelişmekte, bunda da genelde gerçekçi ve uygulamaya dönük olabilecek bir tablo ortaya konamamaktadır; yani sadece o yörenin ne kadar kirli olduğu belirlenmeye çalışılmakta, bazı hallerde alınması gerekli önlemlere ilişkin. Master plan, proje v.b çalışmalar yapılmakta, ama bunun ötesinde (bkz. metin) somut önlemlerin alınması suretiyle kirlenmenin giderilmesi ya da en azından azaltılması sağlanamamaktadır. Ülkemizde henüz, önlemler bir yana, kirletici kaynakların bir çevre envanteri çıkartılmış değildir; bundan önce, çevre kaynaklarının durumu ve kalitesi yönünde sağlıklı bir bilgi de yoktur; kirlenmeyi kaynakta önleyici düşük atıklı ya da çevresel etkili teknolojiler bilinmemektedir. Denetim mekanizması kirleticiler yanında gerek bilgi birikimi ile gerek yapısı ile gerekse dayandığı yasal imkanlar ile sürekli yetersiz kalmıştır, bir çok alanda yörede yetki girişimi ve hatta kargaşası olduğunu rahatlıkla söylemek mümkündür; denetim sistemi henüz daha doğal coğrafi hidrolojik havzalara indirgenememiştir, merkezi sistem son derece yetersiz kalmaktadır. Zararlı atıklar gibi, gelişmiş ülkelerin son ı O yıldır büyük paralar ve emekler harcadıkları kavramlar Türkiye'ye bir kaç yıl öncçe tesadüfen girmiş, henüz kavram olarak bile tam anlamı ile anlaşılamamıştır. Bu genel çerçeve içinde olaya bakıldığında, örnek olarak kamu oyunun en fazla ilgi duyduğu atıksu sorunu ele alınırsa, bir kaç istisna dışında hiçbir kentimizde atıksu arıtma tesisi kurulmamış olduğu görülür. Mevcutların ise nasıl çalıştırıldıklarına dair hiç bir resmi bilgi bulunmamaktadır. Bazı belediyelerin, enerji tüketimi dolayısıyla arıtma tesislerini çalıştırmadıkları belirtilmektedir. Türkiye genelinde, endüstri tesislerinin büyük bir çoğunluğu kirlenmenin kontrolu doğrultusunda henüz bir şey yapmamış durumdadır. Bazı hallerde

bir tesisin sadece işçilerinden kaynaklanan atıksuları için basit bir arıtma tesisi yaptığı, asıl proses atıksuları için hiçbir önlem almadığı, ama denetleyici kuruluşların bu iki kavramı birbirine karıştırmak suretiyle olayı takip etmedikleri görülmüştür. Kirlenme bu boyutlarda her yörede belirli bir tempoda artarak kendini göstermektedir. Birkaç yörede. gerek başta belirtildiği gibi bu temponun kabul edilebilir mertebenin çok üstüne çıkmış olması, gerekse oluşan kamuoyunun baskısı nedeni ile kayda değer çalışmalar ve gelişmeler oluşmuştur. istanbul Metropoliten alanı ve yakın çevresi, çevre sorunlarının nitelik ve nicelik olarak çok büyük boyutlarda olmasına karşın. uygulanan ve planlanan önlem ve çalışmalarla bu yörelerin başında gelmekte ve bir örnek oluşturmaktadır. Bu çerçevede bakıldığında. çevre sorunlarını bireysel olarak farketmek ve çözmekte bir şey sağlanamayacağı açıktır. Türkiye'de çevre konularının tabanında bir yaklaşım sorunu yatmaktadır. Ülkemizde henüz çevre sorunlarına nasıl doğru yaklaşılacağı, bunun esaslarının ne olması gerektiği henüz anlaşılamamıştır; bu. gecekondu örneği, temelsiz ev yapmaya benzemektedir. Yaklaşım yöntemindeki eksiklik nedeni ile de. ülkemiz için somut sonuçları görülebilecek bir çevre politikasından söz etmek mümkün değildir. Bu nedenle. aşağıda çevre korumasının temel esaslarına değinilecek ve aynı kapsam içinde istanbul'un çevre sorunları ve uygulanan çevre korunması kavramının yeri özetlenecektir. 2. ÇEVRE KORUNMASINDA TEMEL ESASLAR Yaklaşım sorununun temel nedenleri başında. sorunu oluşturan ya da çözümünde önemli ve etkili olan faktörlerin iyi belirlenmemiş ve öncelikierin ortaya konmamış olması gelmektedir. Bundan dolayı, her türden çok sayıda çalışma yapılmış olmasına karşın, örneğinizmit körfezi v.b yöreler acil çözüm bekler durumlarını muhafaza etmektedir. Sağlıklı çözüm için düzgün yaklaşım kavramını, başta denetleyici kuruluşlar olmak üzere, konuya taraf olan herkesin benimsernesi başlangıç koşulu olmak gerekir. Bunun sadece benimsenmesi de yeterli değildir; gerekli teknik ve idari ayrıntıları ile ilgili mevzuata yansımış olması da zorunludur. Yaklaşım esaslarının bütünü ile tanımlanmadan işe başlanılması, başta sorunun çözümlenmemesi olmak üzere, gereksiz ve amacı sağlamayan harcama yapılması ve benzer atılımiara duyulan güvenin sarsılması gibi temel sakıncalar taşımaktadır. 2

Bu bakış açısı ile konuya yaklaşıldığında, kirlenmenin giderilmesi ve önlenmesine yönelik her projenin ilk amaç ve adımı, konuya yaklaşım esaslarını belirlemek olmalıdır. Böylece, konunun çözümünde göz önüne alınması zorunlu kavram ve ilkeler, bu kavramlar doğrultusurıd 1 çalışma alanları ve çalışma düzeni ortaya çıkmış olur. Çevre sorunları, ilgili tüm öge ve unsurları belirlemek ve sıralamakla daha kolay anlaşılabilir. Bunlar, (a) Çevre 1 Alıcı ortam (Su, hava, toprak) (b) Kirletici (c) Denetleyici (d) Çevre korunmasına ilişkin ana unsurlar - Kalite Standartları -Teknolojik esaslar - Denetim ve işletme mekanizması -Yasal çevçeve - Finansman ve mali destek - Finansman ve môli destek (e) Kamu Oyu (f) Kitle iletişim araçları (g) Araştırma (h) Eğitim öğretim olarak tanımlanabilir. Çevre sorunlarının temel öge ve unsurları arasında kurulması gerekli iletişim ve etkileşimler Şekil ı de gösterilmiştir. Şekilde de belirtildiği gibi, doğal olarak, yaklaşım düzeninin ilk ve temel elemanı, su, hava, toprak, yani özetle, çevre dir. Teknik dilde çevre alıcı ortam olarak da adlandırılmaktadır. Kirlenme olayı etkisini çevrede gösterir. kamu oyu, bir kirlenme sorunu olduğunu çevresindeki değişimlerden farkeder. Ancak olay gözle görülür boyutlara geldiği zaman çoğu kez çok geç kalınmış, iş işten geçmiştir. Kirleten olmadan kirlenme olmayacağına göre, düzenin ikinci elemanı kirleciti dir; kirleticiyi bir toplumda, kentte, yerleşim düzeninde tanımierken dikkatli olmak gerekir: Halk, ve kamuoyu kirlenmeyi kendinden soyutlayarak farkeder ve izler; oysa bireyler, doğal yaşam süreçleri, ısınma ve ulaşım ihti- 3

yaçları bakımından doğrudan. kullandıkları sanayi ürünleri itibarı ile de dolaylı olarak temel kirleticilerdir. Yöresel ve merkezi idareler bir yandan çevre korunmasına ilişkin kararları koruyup uygularken öte yandan çevreyi kirletirler. Özellikle ülkemizde görülen bu duruma güzel örnekler olarak. devlete ait olduğu halde hiç bir önlem almadan çevreyi kirleten fabrikalar. arıtmasız çevreye boşalan kentsel atıksular. toplu taşıma araçları vb. sayılabilir. Her olayda olduğu gibi. denetlenmez ise kirlenmenin önlenmesi mümkün olmayacağına göre. düzenin üçüncü temel elemanı denetleyici dir. Bu suretle çevre/kirletici/ denetleyici üçlemi tamamlanmış olur. Yukarda da değinildiği gibi. özellikle ülkemizde denetleyici kuruluşlar da çoğu kez çevreyi kirletmekte ama kendi kendilerini en son denetlemektedirler. Bütün dünyada çevre kirlenmesinin önlenmesi bir kamu görevidir; dolayısıyla denetleyici kamu adına görev yaptığından kamu oyunun etkisindedir. Bir çok hallerde kitle iletişim araçları da denetleyicinin etkinliklerini. sonuçlarını çevrede izleyerek değerlendirirve hatta yönlendirir. Denetleyici esasta, kamu oyunun baskısı olmadan da çevreden ve kirleticiden aldığı bilgileri değerlendirerek gerekli yaptırımları uygulamaya koymalı ve sonuçlarını izlemelidir. Başka bir tanımla. denetleyici kirlenme sorununun -fiziksel boyutları - nitelikleri (kirletici kaynak 1 çevre ilişkileri) olmak üzere iki temel yönü olduğunu göz önünde tutmalı ve fiziksel boyutların genişliğinden etkilenmeden, genel karakteri üzerinde durmalıdır. Bu yaklaşımla. kavramsal olarak her kirlenme sorununun şu 5 ana yönü ile incelenmesi gerektiği söylenebilir. - Çevresel standartlar -Teknoloji - Denetim ve işletme -Yasal çerçeve - Finansman ve môli Destek (a) Çevresel Kalite StandartlarıHalen. birçok alıcı ortamın kirli olduğu, en basit gözlemden en karmaşık araştırma sonucuna dek, türlü yollarla ortaya konmuştur. bilinmekteridr. Oysa bu yönden soruna bakıldığında, çözüm için ne kadar kirlendiği değil. hangi ölçüde temizleneceğinin saptanması zorun 4

,--------------~~------------------~--------~ ARAŞTIRMA - - EGiTiM 1 ÖGRETiM 7 ' KiTLE iletişim ARAÇLARI. Kalite Standartları. Teknolojik Esaslar. Denetim ve işlet me Mekanizması. Yasal çerçeve. Finansman ve Mali Destek 1 KAMU OYU 7 ' DENETLEYiCi 1 1-+----l---j KiRLETiCi Şekil 1. Çevre Sorunıcırının Temel Öğeleri ve Unsurları. 5

!udur. Proje çerçevesinde, global ya da bölgesel olarak alıcı ortamda hangi "yararlı kullanma"nın önceliği olduğu belirlenmelidir. Bu yararlı kullanmayı sağlamak üzere tanımlanacak olan kalite faktörlerinin teknik dile çevrilmesi gereklidir. Bu çevirme, - çevresel kalite ölçütlerinin (kriter) - deşarj ölçütlerinin - bu ölçütlerinin yapısal özelliklerinin -zaman boyutunda ölçütlerde zorunlu görülebilecek değişikliklerin belirlenmesi anlamını taşımaktadır. Ülkemizde, çevre kirlenmesinin kontrolünde gereği gibi düzenlenmemiş standartların çok olumsuz etkileri 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu'na bağlı tüzüklerle yaşanmıştır. Tablo 1, 4 Eylül 1988 tarihinde Resmi Gazete'de yayınlanarak yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliğinde endüstri atıksuları için konmuş olan deşarj limitlerinden birini vermekte, kirliliği önlemek için arzu edilen seviyenin teknik d~le çevrilişine örnek, teşkil etmektedir (Çevre Müsteşarlığı, 1988) Tablo ı. Melastan Alkol Üretici Sanayiinde Atıksu Deşarj Limitleri Parametre Birim Anlık Nümune Kompozit Numune 2 saatlik Biyokimyasal Oksijen ihtiyacı, BOI 5 Kimyasal Oksijen ihtiyacı, KOl Çökelebilir Katı Madde mg/1... 80 kg/1... 25 kg/1... 150 mg/1... 0.3 Kabul edilebilir arıtma teknolojileri kullanmak suretiyle, melastan alkol üretiminde oluşan atıksuları bu ölçüde antmak teknik olarak mümkün olmadı- 6

ğından, Tablo ı deki değerler yanlış bir uygulama yaklaşımını da örneklemektedir. Yukardaki örnekten de anlaşılacağı gibi standartlar önlemleri ve gerekli yatırımları yönlendirdikleri için fevkalade dikkatli hazırlanmalıdır. Yanlış bir değer çok büyük fakat gereksiz harcamalara neden olabilir. Herzaman, heryerde ideali aramak ve sağlamak da mümkün değildir. Örneğin bir yörede hem yoğun sanayileşmeye imkan tanımak, hem de aynı yörede çevrenin doğal düzeyde kalmasının amaçlamak, gerçekçi bir amaç olmanın çok ötesindedir. Dolayısıyla, çevrenin korunması ile ilgili istek ve amaçları yörelere göre çok iyi ifade edebilmek, sorunun çözümündeki ilk temel adımdır. Ülkemizde, çevre standartlarının henüz özlenen seviyede ve düzeyde ele alınmış olduğunu söylemek aşırı iyimserlik olacaktır. (b) Teknoloji Teknoloji yönü sorunun genellikle ilk akla gelen yönüdür. Bu amaçla, diğer ana yönlerle bir bütün teşkil edecek tarzda, - kirleticide kaynakların normal atıklar yönünden (sıvı, katı, gaz) karakterizasyonu - kirletici kaynakların "zararlı" ya da "özel" atıklar yönünden karakterizasyonu - kirletici kaynakların alıcı ortamın kirlenmesinde önem ve öncelik derecelerinin saptanması - yukarıdaki bulgu ve verilere göre, arıtma ve uzaklaşfırma gereksinmesi nin, bireysel kirletici kaynak ve global ölçekte belirlenmesi - yöre için teknolojik çözüm optimizasyonunun gerçekleştirilmesi söz konusudur. Bir önlemin ne olacağını söylemek kadar, o önlemin gerektirdiği teknik hususları bilmek şarttır. Bir arıtma tesisini değişik teknolojiler ile çok farklı şekillerde de ele almak mümkündür. Hatta bazı koşullarda bu tesislerden önemli ölçüde enerji geri kazanarak çevre koruma işlemini ekonomik olarak cazip hale getirmek bile söz konusudur. Çevre teknolojisi, gelişmiş ülkelerde, eğitiminden araştırmasına ve pazarlamasıı:ıa, üretim kalitesinden çalıştırdığı teknik eleman yelpazesine kadar, önemli bir sanayi dalıdır ve bir sanayi dalının gerektirdiği teknik ve kalite koşulları ile hizmet vermektedir. Türkiye'de çevre kirlenmesi konusunda teknolojki anlamda hizmet arzı, pazarın 7

yeterince oluşmamış çok uzaktır. bulunması nedeni ile. böyle bir sanayi görünümünden (c) Denetim ve işletme Çevr.eseı standartları saptamak ya da arıtma ve uzaklaştırma sistemlerini kurmaktan amaçlanan yarar. ancak bu tesislerin yeterince işletilmesi ve denetlenmesi halinde sağlanabilir. Bu konudaki yetersizlik temel bir yaklaşım sorununun tüm sakıncalarını taşır. Bu görüş çerçevesinde. (i) Alıcı ortamda kirlenmenin kontrolü amacı ile alıncak önlemlerin etkin bir biçimde denetlenmesine yönelik olmak üzere; - gerekli teknik iş gücü potansiyelinin ve niteliğinin saptanması - iş gücü eksikliğinin zaman boyutunda giderilmesi için eğitim programlarının planlanması - gerekli ölçüm (laboratuvar) imkanlarının saptanması - ölçüm birimlerinin tanımlanması. bunların güvenilir sonuçlar alınabilecek şekilde "kalibrasyon" çalışmalarının düzenlenmesi. (ii) Arıtma ve uzaklaştırma tesislerinin işletilmesi için gerekli iş gücünün saptanması. bu gücün oluşturulmasını amaçlayan eğitim çalışmalarının düzenlenmesi. Hususlarının vazgeçilmez önemi ortaya çıkmaktadır. Denetimi yapacak kuruluşta. bu görevin gerektirdiği tüm yetki ve teknik unsurlar toplanmış olmalıdır. Ülkemizde. henüz böyle bir kurumlaşmanın sağlanamaması yanında. konu ile ilgili olarak, yetki ve bilginin yanyana olmamasının getirdiği sorunlar her gün yaşanmaktadır. Bu eksikliğin yanısıra. bakım ve işletme konusunda yeterli bilgi birikimini ve işgücünü oluşturmak için farkedilir bir çaba da görülmemektedir. (d) Yasal Çerçeve ve Finansman Yasal çerçeve ve finansman imkanları gerekli unsurlar zincirinin son halkasını oluşturmaktadır. Tüm istek ve önlemler yasal bir dayanak buldukları zaman bir uygulama değeri taşıyabilmektedirler. Çevre ile ilgili yasal hükümleri sadece polisiye tedbirler alarak düşünmek fevkalade yanıltıcıdır. Konunun il- 8

gili tarafların işbirliği içinde ve teşvik hükümleri getirilmek suretiyle hakiki çözümüne kavuşturulabileceği unutulmamalıdır. Yasal çerçeve ve finansman imkanları ile inceleme konusu havza ya da tesiste çevre korunması amacı ile gerekli olan ve - idart mekanizmanın işlerliğini - gerekli finansman kaynaklarını sağlayacak yasal düzenlemeler kastedilmektedir. Bu şekilde, - uygulamanın her teknik ve idari yönü için yasal temelierin hazırlanması - konuya yaklaşım esaslarının (prosedür) belirlenmesi -özellikle, kalite ölçütlerinin standartlar haline getirilmesi - yetki ve sorumlulukların belirtilmesi, dağıtılması ve denetlenmesi - gerçekleşme imkanı sağlayacak gerekli finansman kaynaklarının yasal ölçekte tanımlanması sağlanmış olacaktır. Çevre kirlenmesi sorunu genel prensipleri itibarı ile sözcüklerle ifade edildiği seviyenin çok üstünde bir önem taşımaktadır. Sorunun çözümlenmesi için, bir makina aksamı gibi, en büyük dişlisinden en küçük civatasına kadar, tüm elemanlarının eksiksiz olması şarttır. Ayrıntıları ile incelendiğinde, hemen görmek mümkündür ki herhangi bir kirlenme kontrolü projesinde, çözüm yaklaşımının temelini oluşturan 5 ana ilkeden birinin ele alınmaması, ya da diğerleri ile uyum sağlayamaması. tüm projelerin gerçerliliğini ve işlerliliğini önemli ölçüde etkileyecektir. Ülkemizdeki başarısız uygulama örneklerini bu temel ilkelerin eksikliğinde aramak doğru olur. Tekrar Şekil ı e dönerek görmek mümkündür ki, Denetleyici görevini ancak bu ana unsurlar paketi ile yapabilecektir. Görevde başarı, bu paketin iyi tanımlanmış olmasına bağlıdır. Bu gereksinme, düzenin diğer temel elemanı olan araştırma'yı tanımlamaktadır. Ülkemizde her alandan çok, sağlıklı bir gerçekçi bir çevre korunması politikası ve uygulamasını sağlayacak araştırmaya gerek duyulmakta, ama pratikte bu yola hemen hemen hiç baş vurulmamaktadır. Gelişmiş ülkelerde araştırma payı milli gelirin Ofo 2 si dolayındadır. Türkiyede ise bu oran yukarıdaki seviyenin onda biri dolayında oynamakta. 9

çevre sektöründe ise genel ortalamanın da altında kalmaktadır. Araştırma, şekilde görüldüğü gibi yaklaşım düzenin en üstte tutulmanı gereken öğesidir. Araştırma talepleri hem denetleyiciden hem de kirleticiden gelmelidir ve sonuçları uygulamaya yansıdığı kadar diğer önemli bir öğe olan bu konudaki eğitim 1 öğretimin esaslarını oluşturmalıdır. Eğitim 1 öğretimden sadece denetleyici ve kirleticinin yararlanacağı teknik bir etkinlik anlaşılmamalıdır. Kamu Oyu nun oluşturulması bu eğitime bağlıdır. Çevre bilincinin topluma işlemiş olması çok önemlidir; bu da ülkemiz için çok büyük bir eksiklik olan ve ilkokul öğretiminden başlayan bir eğitim zinciri ile mümkündür, kitle iletişim araçlarının da gerek doğrudan, gerekse kamu oyu oluşturarak denetleyici üzerinde çok önemli etkileri söz konusudur. Ancak bu alanda, gerek çevreden doğru bilgileri algılamakta, gerekse bunları kamu oyuna oktarmoda özel bir ilgi, bilgi birikimi ve eğitim sözkonusudur. Ülkemizde, özellikle basında böyle bir ihtisaslaşma henüz oluşmuş değildir. 3. ÇEVRE KORUNMASINDA ARITMA KAVRAMI - SU ÇEVRiMiNDEKi YERi Yaşam süreci, insanı, ilk çağlardan günümüzün ileri teknolojili toplumuna dek, temel kirletici yapmıştır. Gerek doğal ihtiyaçları, çevresindeki imkanları kullanması ya da ortamdaki faaliyeti, gerekse üretimi, kaçınılmaz olarak atık oluşmasına neden olur. Özetle, insan çevresinden yararlanır ve bu süreç içinde de atık oluşturur. Atık, (i) bir sahibi olan, (ii) sahibi için bir değer ifade etmeyen, (iii) bu nedenle de terkedilen ya da atılan nesne olarak tanımlanmıştır. Atıklar ülkemizde de görüldüğü gibi öyle olumsuz etkilere neden olur ki artık insanın çevresinden yararlanması mümnkün olmaz. Çevre kirlenmesi de, aslında bir çok kaynakta, böyle bir bencil bakış açısı ile "insanın çevresinden güncel ya da gelecekteki yararlanmasını kısıtlayan ya da ortadan kaldıran" olaylar olarak tanımlanmıştır. Bu olumsuz etkinin ortadan kaldırılması için kirletici ile çevre arasına atıkların temizlenerek doğal sevrime sokulduğunda bir arıtma adımı eklenmesi gereklidir. (Şekil 2). Kirletici Atık Arıtma Çevre " (Doğal Çevrim) Kullanım Şekil 2. Kaynak Çevriminde Arıtma Kavramı lo