T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A STANBUL EYÜPSULTAN DA M HR fiah VAL DE SULTAN TÜRBES SANDUKALARINDAK PUfi DELER Z YRD. DOÇ. DR. GÖNÜL YILMAZKURT 1942 yl nda stanbul da do du. 1966 y l nda K z Teknik Yüksek Ö retmen Okulunu bitirdi. 9 y l Bayburt K z Meslek Lisesi nde okul müdürlü ü yapt. 1989 y l nda G. Ü K z Sanat E itimi Yüksek Okulu Nak fl Sanat dal na atand. 1990 y l nda Sanatta yeterlilik diplomas ald. G.Ü. Mesleki Yayg n E itim Fakültesi nde 1993 te yard mc doçent oldu. Pek çok karma ve kiflisel sergilere kat ld. Halen ayn fakültede El Sanatlar Yayg n E itimi Bölümü Nak fl Yayg n E itimi Ana Sanat Dal Baflkan ve Bölüm Bflk. Yrd. görevi ile fakülte kurulu üyeli i görevini yürütmektedir. 304
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I Foto raf 1: Mihriflah Valide Sultan Türbesi Foto raf 2: Türbeye girifl kap s (portal) Foto raf 3: Türbenin avludan görünüflü Eyüpsultan türbeleri ve bu türbelerin baz lar nda yer alan sandukalar kaplayan örtüler, ifllemeleriyle, Türk sanat nda yar bir yer tutmaktad r. 19. ve 20. y la tarihlenen bu parçalar süsleme sanat içerisinde dikkat çekmektedir. 1998 Temmuz ay nda Eyüpsultan'daki türbeler, gözlenmifl, Mihriflah Valide Sultan, Adile Sultan, Sultan Reflat ve fiah Sultan türbesindeki örtülerin bire bir ölçüleri al narak röleveleri ç kar lm flt r. Burada amac m z Mihriflah Valide Sultan Türbesinde yer alan sanduka örtülerini, desen, motif, renk, kompozisyon ve iflleme teknikleri ile tan tmakt r. Mihriflah Valide Sultan külliyesinin bir parças olan Türbe; Türbe ç kmaz soka ile Boyac soka n n kesiflti i noktada yer almaktad r. Fot:1 Türbe; Eyüpsultan camisi avlusundan ç k nca hemen köflede göze çarpmaktad r. Yap Osmanl dönemi Barok mimarisinin en tipik örneklerindendir. (1) Fot:2 305 Onikigen planl yap ya "bostan iskelesi soka na" bakan büyük, genifl avlu kap s ndan girilir. Buras Eyüpsultan' n romantik ve mistik havas n koruyan köflelerindendir. Fot:3 Mihriflah Valide Sultan III.Mustafa'n n bafl kad n, III.Selim'in annesidir. III.Selim'in padiflah olmas üzerine; Valide Sultan olmufltur. Hay rsever bir han m olarak tan nan Mihriflah 1) Y ld z DEM R Z "Eyüp'te Türbeler" Kültür Bakanl Yay nlar 1950 tan tma eserleri dizisi: 14 s.59
T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Foto raf 4: Türbe içinde yer alan sandukalar. Foto raf 5: Sandukalar n Görünüflü Çizim 1: Mihriflah Valide Sultan Türbesi Plan ve Sandukalar n n Konumu ST. Çizim 2: Mihriflah Valide Sultan Sembolik Lahdinin Sandukas n Kaplayan Puflide ve Puflide Levhalar 2) Ça atay M. ULUÇAY "Padiflah Kad nlar ve K zlar " Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yay nlar VII. Dizi S:63 s.99 3) ULUÇAY VIII. Dizi S.63 S.142 Valide Sultan, stanbul'da pek çok mescit, cami,çeflme, sebil ile Eyüpsultan'da ad ile an lan türbeyi henüz hayatta iken yapt rm flt r. (2) Vefat üzerine M.1805 (H 1220) tarihinde burada topra a verilmifltir. Mihriflah Valide Sultan türbesinde befl 306 sanduka yer almaktad r. Demiriz'in "Eyüpte Türbeler" kitab nda al nan plan n içine sandukalar n konumu taslak bir çizimle oturtulmufltur. (Çiz:1) Türbede yer alan sanduka örtülerini kronolojik bir sistem içinde tan t lmas gerekirse; 1. M.1805 (H.1220) tarihinde vefat eden Mihriflah Valide Sultan 2. III.Mustafa ile Adilflah Sultan' n k zlar M.1768 (H.1182) do an M.1882 (H.1238) tarihinde vefat eden Hatice Sultan 3. Hatice Sultan ablas M.1765 (H.1179) tarihinde do up M.1824 (H.1240) tarihinde vefat eden Beyhan Sultan 4. III.Selim'in dördüncü kad n M.1867 (H.1284) tarihinde vefat eden Refet Kad n. 5. Abdülmecit'in dördüncü efli, ufak, tefek, narin, fleffaf tenli, mavi gözlü, sar saçl, gayet güzel bir kad n olan (3) M.1904 (H.1322) tarhinde vefat eden Rahime Perestu Sultana aittir. Sandukalar n dördü sedef kakmal parmakl klar içerisindedir. Üçü flekil olarak ayn dördüncüsü form ve sedef
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I kakmalar ile farkl tarzda yap lm flt r. Fot:4 Al nan ölçülerden anlafl ld üzere sandukalar n bafl ve ayak ölçülerinin ayn olmad bafl taraflar n n genifl ve yüksek, ayak taraflar ise dar ve k sa oldu u görülmüfltür. (Fot:5) Türbede bulunan bütün sandukalar, çok parçal olarak haz rlanm fl örtüler ile kaplanm flt r. Puflide ad verilen ve alt parçadan oluflan bu örtüler, kapa örten örtüler (çat k sm ), yan taraf saran örtüler ile bafl ve aya kaplayan puflide levhalar ndan meydana gelmektedir. (4) Ayr ca, tek parça dikdörtgen olarak haz rlanm fl sanduka örtüleride (puflideler) vard r. Ancak incelememize konu olan Mihriflah Valide Sultan türbesindeki sanduka örtülerinin alt parçadan olufltu u ve sandukalara monte edildi i belirlenmifltir. (Çizim:2-3) Puflidelerin aç lm fl flekli afla daki çizimde verilmifltir. Çizim:3 Foto raf 6: Mihriflah Valide Sultan' n Sandukas Foto raf 7: Dival ifli ile ifllenmifl sanduka örtüsü Foto raf 8: fllemede kullan lan teknik ve pul t rt l Çizim3: Puflidenin Aç lm fl fiekli. Ç Z MLER M HR fiah VAL DE SULTAN SANDUKASI PUfi DES : Türbedeki di er sandukalara göre 19,5 cm yüksekli inde ve geniflli inde kademeli bir flekilde haz rlanan mermer zemin üzerine oturtulan Mihriflah Valide Sultan' n sandukalar n n örtü uzunlu u 280 cm. bafl levha yüksekli- i 139 cm. geniflli i 121 cm. ayak levhas yüksekli i 115 cm. ve geniflli i 96 cm.'dir. (Fot:6) Örtüde malzeme olarak bordo rengi kadife kumafl metal iplik (sim) zaman içinde y pran p oksitlenmesi nedeniyle gümüfl veya alt n rengi olup olmad na kesin karar verilememek- 307 4) H. Örcün BARIfiTA Maddi Kültür Seksiyon Bildirileri V.Milletleraras Türk Halk Kültürü Kongresi T.C. Kültür Bakanl Ankara 1997 s.94.
T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Foto raf 9: Güney cephesi Foto raf 10: Kuzey cephe Foto raf 11: Mihriflah Valide Sultan bafl levhas, yaz lar sülüs hatla iki sat r halinde istif edilmifltir. Çizim:4 Mihriflah Valide Sultan Bafl Levhas Çizim: 5 Mihriflah Valide Sultan' n Ayak Levhas 5) BARIfiTA V. Milletler aras Türk Halk Kültür Kongresi Maddi Kültür Seksiyon Bildirileri 1997 s.97. tedir. Sar renkte bükümlü ipek iplik, iflleme alt nda graf ka d (çimento ka d ) ile sar kartonu çiriflle yap flt - r larak haz rlanan kabartma kartonu, süsleme için t rt l ve pul kullan lm flt r. (Fot:7) Bütün örtüler dokuma iplikleri kapat larak yap lan i ne tekniklerinden dival ifli tekni i ile ifllenmifl olup, tek renk yedi kat metal bükümlü iplik ile gergefle el ile çal fl lm flt r. Puflideler dival ifli i nelerinden verev sarma, yarma sarma, düz sarma i neleri ile pul ve t rt l gibi gereçlerde dikilerek motifler tamamlanm flt r. (Fot:8) Mihriflah Valide Sultan sanduka örtüsünde krizantem, mimoza, yar m kengel yapra gibi bitkisel bezeme, 308 kurdele, püskül gibi nesneli bezeme, düz ve k vr ml dallarla geometrik bezeme ve sülüs hatla tasarlanm fl yaz l bezemeler konu olarak seçilmifltir. (5) Sanduka kapaklar n n örtüsünün üzerinde bitkisel nesnel ve geometrik bezeme ile haz rlanan oval madalyon içerisinde, Güney cephede, sülüs harflerle Muhammedün Resullullahi Sadiku-l Va'du'l-emin yaz l d r. (Fot:9) Kuzey cephede Lailahe llallah'ü'l- Malikü-l, Hakku'l mübin kelimeyi tevhit yaz lar yer almaktad r. (Fot:10) Sandukalar n yan taraflar n saran örtülerin üst uzun kenar nda mimoza ve yapraklar ndan oluflan ince bordür yerlefltirilmifltir. Puflide levhalar n n bafl k sm nda bitkisel bezemeli üçgen al nl k içerisinde - Hüvel Baki - Cennet Mekan Ma firet-i Niflan Mihriflah Valide Sultan - Tâbu serâhâ ve ce'ale'l-cennete Mesvâhâ hazretlerinin irtihali
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I Foto raf 12: Mihriflah Valide Sultan' n ayak levhas.. Foto raf 13: Hatice Sultan Sandukalar Foto raf 14: Hatice Sultan' n bafl levhas Foto raf 15: Dokumada eklenen parça rahmeti ifltimalleri M.1805 (H.1220) yaz lar ifllenmifltir. (Fot:11) Çiz:4) Mihriflah Valide Sultan' n puflidesinin ayak levhas nda, mimoza dal ve yapraklar ile haz rlanan üçgen al nl k içersinde "C" k vr ml dallar çiçek ve yapraklarla haz rlanm fl motiflerin yer ald görülür. (Fot:12) (Çiz: 5) Sanduka üzerinde puflide parçlar - n n birleflen kenarlar harç ile kaplan p, befl alt santimetre aral klarla özel çivilerle çak lmak suretiyle tutturulmufltur. HAT CE SULTAN SANDUKASI Mihriflah Valide Sultan' n yan nda yer alan Hatice Sultan' n sandukas üzerinden al nan puflide ölçüleri; uzunluk 261 cm. bafl levhas yüksekli- i 114 cm. geniflli i 107 cm.ayak levhas yüksekli i 111 cm. geniflli i 83 cm.'dir. Bu örtünün ölçülerinin Mihriflah Valide Sultan' n sanduka örtüsü ölçülerinden dar ve k sa oldu u, buna karfl l k malzeme, teknik, kompoziyon, yönünden ise benzerlik gösterdi i belirlenmifltir. (Fot:13) Ölçü farkl l bafl ve ayak levhalar nda aç kça görülmektedir. Kompozisyon yönünden ise bafl levha birinci örnek ile ayn flekilde istif edilen yaz da isim Hatice Sultan vefat tarihi M.1822 (H.1237) olarak geçmektedir. (Fot:14) (Çizim 6) BEYHAN SULTAN Bu puflide de di er iki örnekte kullan lan malzeme teknik kompozisyon ve yaz düzeni ayn d r. Sanduka üzerinden al nan örtü uzunlu u 261 cm. bafl levha yüksekli- i 125 cm. geniflli i 113 cm. ayak levhas yüksekli i 110 cm. genifllik 88 cm.'dir. Puflidenin kapa n örten örtünün güney cephesinin bafl k sm na 29,5 cm., ayak taraf na 5 cm. Kuzey cephesinde bafl k sma 21 cm. ayak taraf - na 9 cm. geniflli inde ek yap lm flt r. Eklenen iki parça aras nda ton fark gözlenmifltir. Bafl levhas ndaki ekleme ise tam ortadan boyuna birlefltirilmifl 309
T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Foto raf 16: Beyhan Sultan' n Bafl Levhas Çizim: 6 Hatice Sultan' n Bafl Levhas Çizim:7 Beyhan Sultan Sandukalar Güney Cephe kapak örtüsü ile yan taraf saran parça Çizim: 8 Beyhan Sultan Sandukalar, Kuzey Cephe kapak örtüsü ile yan taraf saran parça Çizim 9: Beyhan Sultan' n Bafl Levhas Çizim :10 Rahime Perestu Sultan Sandukalar n n Güney Cephe Çat K sm olup bu iki kumafl aras nda ton fark bariz de ildir. (Fot:15) (Çizim 7-8) Bafl levhas na ifllenen yaz, di er örtülerle ayn anlam ve tarzda istif edilmifl olup Beyhan Sultan vefat tarihi M.1824 (H.1240) olarak geçmektedir. (Fot:16) (Çizim 9) Beyhan Sultan puflidesinin ayak levhas düzeni ve ölçüleri Hatice Sultan' n Puflide ölçüleri ile ayn oldu u çizilen röleve ve al nan ölçülerle saptanm flt r. (Fot:17) REFET KADIN Sultan III.Selim'in dördüncü efli Refet Kad n' n sandukas, bütün örnekler aras nda farkl olarak düz yeflil çuha ile kaplanm flt r. Vefat tarihini bafl levhas nda yerlefltirilen tabelada yer almaktad r. M.1867 (H.1284) Fot:18 Mermer kaide üzerine oturtulan sanduka, türbede bulunan sandukalar n en uzunudur. Ölçüleri; uzunlu u 287 cm. bafl levhas yüksekli i 120 cm. geniflli i 83 cm. ayak levhas yüksekli i 105 cm. geniflli i 75 cm. olarak tespit edilmifltir. RAH ME PERESTU SULTAN Türbeye girince hemen sa tarafta mermer kaide üzerine oturtulmufl olan sanduka, di er örtülere göre boyut, bezeme ve parmakl ile farkl l k arz etmektedir. (Fot:19) 310
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I Foto raf 17: Beyhan Sultan' n ayak Levhas Foto raf 18: Refet Kad n n Sandukas Foto raf 19: Rahime Perestu Sultan n Sandukalar. Foto raf 20: Motifte uygulanan i ne teknikleri Çizim :11 Rahime Perestu Sultan Sandukas n n Kuzey Cephe Çat K sm Perestu Sultan' n sandukas üzerinden al nan ölçüler; uzunluk 252 cm. bafl levhas yüksekli i 142 cm. genifllik 110 cm. ayak levhas yüksekli i 113 cm. geniflli i 100 cm.'dir. flleme tekni i bordo kadife üzerine metal bükümlü iplik ile kabartmal dival ifli tekni inin düz, verev, yarmal sarma i neleri uygulanm flt r. Motiflerin kabartmas nda pamuk kullan lm flt r. (Fot:20) Gül, gonca, katmerli gül, yaprak ve dallar ile haz rlanan bordür, sanduka kapa n örten örtünün iki k sa kenar ile üst uzun kenarlar nda yer almaktad r. Düzgün s ralamalar halinde gül, gonca, katmerli gül, motifleri zemine yerlefltirilmifl, ortada kalan dikdörtgen madalyonda ise kelime-i tevhite yer verilmifltir. (Çizim 10-11) Yan parçalarda düzgün s ralanm fl motifler ortada, uzun ve k sa kenarlarda ise bordürler bulunmaktad r. (Çizim 12) Bafl levhas katmerli gül yaban gülü yaprak ve goncalardan oluflan bordürle çevrelenmifltir. Üçgen al nl n ortas na ise çelenk biçiminde ayn güllerden bir kartufl bulunmaktad r. Kartuflun içinde sülüs hatla-hüvel Baki yaz s yerlefltirilmifltir. Kartuflun alt nda ise iki sat r halinde dikdörtgen biçiminde sülüs hatla, - Cennet mekan Gazi Sultan Abdülmecit Han Hazretlerinin - Dördüncü kad n Devletlü smet- 311
T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Çizim :12 Rahime Perestu Sultan Sandukalar n n yan parças Çizim :13 Perestu Sultan Sandukalar n n Bafl Levhas Çizim :14 Rahime Perestu Sultan Sandukalar n n Ayak Levhas lü Perestu Kad n Efendi Hazretleri stif olarak yaz lm flt r. Bafl levhas üzerine as lan tabeladan M.1904 (H.1322) vefat tarihleri okunmaktad r. Sülüs istifin alt nda tek s ra halinde ayn güllerden oluflan enine bordür yer almaktad r. Geriye kalan dikdörtgen bofllu a düzgün s ralamalar ile gül ve gonca motifleri yerlefltirilmifltir. (Çizim 13) Ayn motifler, ayak levhas n n bordürle çevrelenmifl bofllu unda tekrarlanm flt r. (Çizim 14) Araflt rmam z s ras nda parmakl n sandukaya fazlaca birlefltirilmesi foto raf çekiminin tam olarak al nmas - n engellemektedir. (Fot:21) DE ERLEND RME Puflideler Türk süsleme sanat için önemli bir yere sahiptir. Metal bükümlü ipliklerle ifllemeli sanduka örtüleri Türbenin yap s na, mekana ayr bir de er katmaktad r. Dekoratif ve tarihi nitelikleri ile büyük ilgi çeken sanduka örtülerinin özenle korunmas gerekir. ncelememiz s ras nda, korumalar - na dikkat edilmesine ra men çeflitli tabiat flartlar ndan çok çabuk etkilenen sim ve dokumalar n, renklerini yitirdi i dokumalar n y prand, ifllemelerin yer yer söküldü ü hatta y rt ld görülmüfltür. (Fot.22-23) SONUÇ OLARAK Befl örnekle tan tmaya çal flt m z Osmanl mparatorlu u dönemi ifllemeli sanduka örtülerinin bu niteliklerinden dolay tarihi belge olarak sak- 312
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I Foto raf 21: Parmakl n görünümü Foto raf 22: Puflidede y rt lmalar Foto raf 23: fllemede sökülmeler Foto raf 24: Makinada Dival fli Çal flmas lanmas na özen gösterilmelidir. Motiflerin bozulmadan, kaybolmadan gelecek nesillere ulaflt r lmas için, puflideleri onarabilecek ve gerekli bak m yap labilecek uzmanlar n yetifltirilmesi ivedilikle gereklidir. Y prananlar n yerine günümüz teknolojisine paralel olarak h zla geliflen, el ile yap lan nak fltan ay rt edilemeyecek kadar düzgün ve seri iflleyebilen makinalarda repredüksiyon çal flmas yap lmal d r. (Fot:24) Puflidelerin motif ve kompozisyon özelliklerinin gelecek nesillere aktar - labilmesi için, rölöve çal flmalar na a rl k verilmeli, sanduka örtülerinin bulundu u yörelerde bire bir çizim ve foto raflarla katologlar haz rlanmal - d r. Bu araflt rman n yap lmas nda derin bilgileri ile bize fl k tutan Dekan m z Say n Prof. Dr. H. Örcün BARIfi- TA'ya, Türbeler Müdürü Say n Erman GÜVEN Bey'e, bizlerden yard m n esirgemeyen Belediye Baflkan Say n Ahmet GENÇ Bey'e, Kültür Müdürü rfan ÇALIfiAN Bey'e, foto raflar m çeken Arfl. Görevlisi Murat ÇER- KEZ'e ve bu çal flmada eme i geçenlere ayr ayr teflekkür ediyorum. 313