Uygulamalı Davranış Analizi Ed törler: Prof. Dr. D lek ERBAŞ Doç. Dr. Şer fe YÜCESOY-ÖZKAN
Editörler: Prof. Dr. Dilek ERBAŞ - Doç. Dr. Şerife YÜCESOY-ÖZKAN UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ ISBN 978-605-241-141-4 DOI 10.14527/9786052411414 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2017, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Aralık 2017, Ankara Yayın-Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA (0312 394 55 91) Yayıncı Sertifika No: 36306 Matbaa Sertifika No: 26687 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
BÖLÜM 1 BÖLÜM 2 BÖLÜM 3 BÖLÜM 4 BÖLÜM 5 BÖLÜM 6 BÖLÜM 7 BÖLÜM 8 BÖLÜM 9 BÖLÜM 10 BÖLÜM 11 BÖLÜM 12 BÖLÜM 13 BÖLÜMLER VE YAZARLARI Uygulamalı Davranış Analizi: Tanımı ve Tarihsel Gelişimi Doç. Dr. Orhan ÇAKIROĞLU (Karadeniz Teknik Üniversitesi) Hedef Davranış Tanımlama ve Davranışsal Amaç Yazma Doç. Dr. Salih RAKAP (Ondokuz Mayıs Üniversitesi) Hedef Davranışları Kaydetme ve Güvenirlik Doç. Dr. Şerife YÜCESOY-ÖZKAN (Anadolu Üniversitesi) Grafik Çizimi ve Görsel Analiz Yard. Doç. Dr. Derya GENÇ-TOSUN (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi) Tek Denekli Deneysel Araştırma Yöntemleri Doç. Dr. Salih RAKAP (Ondokuz Mayıs Üniversitesi) Problem Davranışların İşlevlerini Belirleme Prof. Dr. Dilek ERBAŞ (Marmara Üniversitesi) Uygun Davranışları Arttırma Doç. Dr. Şerife YÜCESOY-ÖZKAN (Anadolu Üniversitesi) Arş. Gör. Feyat KAYA (Anadolu Üniversitesi) Arş. Gör. Emrah GÜLBOY (Anadolu Üniversitesi) Yeni Davranışlar Öğretme Yard. Doç. Dr. EMRE ÜNLÜ (Bülent Ecevit Üniversitesi) Öncüllere Dayalı Uygulamalar Arş. Gör. Dr. Şeyda DEMİR (Ankara Üniversitesi) Sonuçlara Dayalı Uygulamalar Doç. Dr. Elif SAZAK-PINAR (Abant İzzet Baysal Üniversitesi) Kendini Yönetme Yard. Doç. Dr. Mine SÖNMEZ-KARTAL (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi) Kalıcılık ve Genelleme Arş. Gör. Göksel CÜRE (Anadolu Üniversitesi) Uzm. Nursinem ŞİRİN Doç. Dr. Şerife YÜCESOY-ÖZKAN (Anadolu Üniversitesi) Uygulamalı Davranış Analizinde Etik Dr. Onur ÖZDEMİR (Marmara Üniversitesi)
ÖN SÖZ Uzun süreden bu yana yayımlama hayali kurduğumuz, alt yapısı 10 yıldan daha uzun bir geçmişe dayanan ve yaklaşık iki yıllık aktif çalışmanın ürünü olan Uygulamalı Davranış Analizi kitabının yayımlanmış olmasından çok büyük mutluluk duyuyoruz. Bu kitabın, başta özel eğitim, psikoloji, rehberlik ve sosyal hizmetler olmak üzere, uygulamalı davranış analizinin kullanıldığı pek çok disiplinden okuyucuya hitap edeceğini ve günlük yaşam içinde karşılaşılan sorunların büyük bir bölümünün çözümünde işe yarayacağını düşünüyoruz. Ayrıca bu kitabın, uygulamalı davranış analizine ilişkin ülkemizde geleneksel bakıştan biraz farklılaşarak, hedef davranışların tanımlanması, davranışların işlevlerinin belirlenmesi ve öncüllere dayalı uygulamaları öne çıkarması gibi açılardan okuyuculara yeni bir bakış açısı kazandırmada da katkı sağlayacağını umuyoruz. Tamamı 13 bölümden oluşan bu kitabın birinci bölümünde uygulamalı davranış analizinin tanımı ve tarihsel gelişiminin yanı sıra uygulamalı davranış analizinde ele alınan önemli kavramlar açıklanmıştır. Kitabın ikinci, üçüncü ve dördüncü bölümlerinde uygulamalı davranış analizinin basamakları olan; hedef davranışı tanımlama ve davranışsal amaç yazma, hedef davranışları kaydetme ve kaydedilen verileri grafiğe dönüştürerek analiz etme konularına yer verilmiştir. Kitabın beşinci bölümünde, uygulamalı davranış analizi kapsamında kullanılan uygulamaların etkililiğini ve verimliliğini belirlemek üzere sıklıkla kullanılan tek denekli deneysel araştırma yöntemlerinden ve tek denekli deneysel araştırmalar için geliştirilmiş kalite göstergeleri ve standartlarından söz edilmiştir. Kitabın altıncı bölümünde problem davranışlar tanımlanmış, problem davranışları etkileyen uyaranlar ile problem davranışların işlevleri üzerinde durulmuş ve problem davranışların işlevlerini belirlemek üzere izlenecek basamaklar açıklanmıştır. Uygun davranışların arttırılmasının ele alındığı yedinci bölümde, pekiştirme, etkili pekiştireçlerin belirlenmesi, pekiştirme tarifeleri, sembol perkiştirme ve gruba dayalı pekiştirme konularında ayrıntılı bilgilere yer verilmiştir. Sekizinci bölümde öğrencilerin repertuarında olmayan davranışların öğretiminde kullanılan uygulamaları açıklayan yeni davranışları öğretme, dokuzuncu bölümde problem davranışların önlenmesinde kullanılan öncüllere dayalı uygulamalar ve onuncu bölümde sonuçlara dayalı uygulamalar anlatılmıştır. Kitabın on birinci bölümünde kendini yönetme, on ikinci bölümünde kalıcılık ve genelleme, on üçüncü bölümünde ise uygulamalı davranış analizde etik konuları açıklanmıştır. Bu kitapta yer alan bilgilerin lisans düzeyinde okutulan uygulamalı davranış analizi dersinin içeriği ile örtüşecek biçimde olmasına dikkat edilmiştir. Bunun yanı sıra, alanda çalışan uzmanların, lisansüstü düzeyde öğrenim görmekte olan öğrencilerin ve alandaki genç araştırmacıların gereksinimlerini karşılamaya yö-
vi Uygulamalı Davranış Analizi nelik bilgiler de okuyucuya sunulmaya çalışılmıştır. Kitapta adı geçen ve her biri birbirinden değerli yazarlar da, meslek yaşamları boyunca, gerek okuttukları derslerde gerekse uygulama ortamlarında elde ettikleri deneyimleri kitaba yansıtmışlar ve kitapta konuların kapsamına uygun şekilde çok sayıda örneği okuyucularla paylaşmışlardır. Bu kitabın yayıma hazırlanma sürecinde katkı sağlayan ve teşekkürü hak eden çok sayıda kişi olmuştur. Öncelikle, kitapta adı geçen yazar arkadaşlarımıza titiz çalışmalarından ve önerilerimiz doğrultusunda itinayla ve sabırla eklemeler ve düzenlemeler yaparak kitabın sizlere ulaşması konusunda sağladıkları katkılarından dolayı şükranlarımızı sunuyoruz. Kitap yazılırken gösterdikleri anlayış ve özverinin dışında, her zaman en önemli desteğimiz olan eşlerimiz Lütfi Erbaş ve Ömer Faruk Özkan a; çocuklarımız Zeynep ve Elif Erbaş ile Duru ve İpek Özkan a binlerce kez teşekkür ediyoruz. Kitap tamamlandıktan sonra bazı bölümlerinin anlaşılırlığı konusunda görüşlerini paylaşarak bize destek olan Dr. Onur Özdemir, Arş. Gör. Feyat Kaya ve Arş. Gör. Emrah Gülboy ile öğrencilerimiz Dilara Ecem Altun ve Göksel Cüre ye teşekkürlerimizi sunuyoruz. Kitabın basımını üstlenerek alanda yaygınlaşmasını sağlayan ve gelecekte yeni yayınlara zemin hazırlayan PE- GEM Yayıncılık çalışanlarına da sonsuz teşekkürlerimizi sunarız. Editörler Prof. Dr. Dilek ERBAŞ & Doç. Dr. Şerife YÜCESOY-ÖZKAN
KISALTMA LİSTESİ ABD DAPT DDA DDAP DODAP DOPT GAG KHK MEB ODD ÖDS ÖDS Kaydı SAPT SOPT TDK UDA UDAP UG Amerika Birleşik Devletleri Değişken Zaman Aralıklı Pekiştirme Tarifesi Deneysel Davranış Analizi Diğer Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi Düşük Oranlı Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi Değişken Oranlı Pekiştirme Tarifesi Gözlemciler Arası Güvenirlik Kanun Hükmünde Kararname Milli Eğitim Bakanlığı Olumlu Davranışsal Destek Öncül-Davranış-Sonuç Öncül-Davranış-Sonuç Kaydı Sabit Zaman Aralıklı Pekiştirme Tarifesi Sabit Oranlı Pekiştirme Tarifesi Türk Dil Kurumu Uygulamalı Davranış Analizi Uyuşmayan Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi Uygulama Güvenirliği
İÇİNDEKİLER Ön Söz...v BÖLÜM 1 UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ: TANIMI VE TARİHSEL GELİŞİMİ GİRİŞ... 3 UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN TANIMI VE AMACI... 4 UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN TARİHÇESİ... 7 1900 lü Yıllar... 7 1930-1940 lı Yıllar... 8 1950 li Yıllar... 9 1960 lı Yıllar... 10 1970 li Yıllar... 12 1980 li Yıllar... 12 1990 lı Yıllar... 13 2000 li Yıllar ve Sonrası... 14 UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN ÖZELLİKLERİ... 15 Uygulamalı Olma... 15 Davranışsal Olma... 16 Analitik Olma... 16 Teknolojik Olma... 17 Kavramsal Olarak Sistematik Olma... 17 Etkili Olma... 18 Genellenebilir Olma... 18 UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN BASAMAKLARI... 19 UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNDE TEMEL KAVRAMLAR... 20 Davranış... 20 Çevre... 21 Uyaran ve Uyaran Kontrolü... 21 Koşullama... 22
x Uygulamalı Davranış Analizi Öncül-Davranış-Sonuç... 24 Olumlu Pekiştirme... 25 Olumsuz Pekiştirme... 26 Olumlu Ceza... 27 Olumsuz Ceza... 27 Sönme... 28 ÖZET... 29 YARARLANILAN KAYNAKLAR... 32 BÖLÜM 2 HEDEF DAVRANIŞ TANIMLAMA VE DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA GİRİŞ... 39 DAVRANIŞ VE HEDEF DAVRANIŞ... 39 Artırılmak İstenen Davranışlar... 39 Azaltılmak İstenen Davranışlar... 40 Davranış Repertuvarında Olmayan Davranışlar... 41 HEDEF DAVRANIŞ BELİRLEME VE TANIMLAMA SÜRECİ... 41 Sosyal Olarak Önemli Davranışlar... 42 Hedef Davranışın Belirlenmesi İçin Değerlendirme... 42 Öğrenciyle ve İlişkili Diğer Bireylerle Görüşme... 43 Kontrol Listesi Uygulama... 47 Öğrenciyi Standart Testlerle Değerlendirme... 47 Öğrenciyi Gözleme... 49 Çevresel Değerlendirme Yapma... 52 DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA... 61 Davranışsal Amaç Bileşenleri... 62 Öğrenmenin Aşamaları ve Davranışsal Amaç Yazma... 67 ÖZET... 71 YARARLANILAN KAYNAKLAR... 73
İçindekiler xi BÖLÜM 3 HEDEF DAVRANIŞLARI KAYDETME VE GÜVENİRLİK GİRİŞ... 79 DAVRANIŞ KAYIT TEKNİKLERİ... 79 Gözlemsel Kayıt Teknikleri... 82 Öğretimsel Kayıt Teknikleri... 96 Kalıcı Ürün Kaydı Tekniği... 103 GÜVENİRLİK... 104 Bağımlı Değişken Güvenirliği... 105 Bağımsız Değişken Güvenirliği... 109 ÖZET... 112 YARARLANILAN KAYNAKLAR... 114 BÖLÜM 4 GRAFİK ÇİZİMİ VE GÖRSEL ANALİZ GİRİŞ... 119 GRAFİK TÜRLERİ... 119 Sütun/Bar Grafiği... 120 Yığışımlı Grafikler... 121 Çizgi Grafiği... 123 GRAFİĞİN ÖGELERİ... 123 Eksenler... 123 Orijin... 124 Veri Noktası... 124 Veri Yolu... 124 Katılımcı Adı... 124 Eksen Başlığı... 125 Evre Değişim Çizgisi... 125 Uygulama Değişim Çizgisi... 125 Evre Kodları... 125 Şekil Tanıtımı... 125
xii Uygulamalı Davranış Analizi VERİLERİN GRAFİĞE DÖNÜŞTÜRÜLMESİ... 127 Olay Kaydıyla Toplanan Verilerin Grafiğe Dönüştürülmesi... 127 Süre Kaydıyla Toplanan Verilerin Grafiğe Dönüştürülmesi... 129 Zaman Aralığı Kaydıyla Toplanan Verilerin Grafiğe Dönüştürülmesi... 131 Kalıcı Ürün Kaydıyla Toplanan Verilerin Grafiğe Dönüştürülmesi... 132 VERİ ANALİZİ... 134 GÖRSEL ANALİZ... 134 Bir Evredeki Verilerin Analizi... 135 Ardışık Evrelerde Veri Analizi... 141 VERİYE DAYALI KARAR VERME KURALLARI... 145 Ölçütü Karşılama... 146 Sabit Gelişme... 146 Yavaş İlerleme... 147 Değişken İlerleme... 148 İlerleme Yok... 149 ÖZET... 150 YARARLANILAN KAYNAKLAR... 151 BÖLÜM 5 TEK DENEKLİ DENEYEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ GİRİŞ... 156 TEK DENEKLİ DENEYSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ VE UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ... 156 TEK DENEKLİ DENEYSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİNİN ÖZELLİKLERİ... 159 TEK DENEKLİ DENEYSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR... 161 Bağımlı Değişken... 161 Bağımsız Değişken... 162 Başlama Düzeyi Evresi... 162
İçindekiler xiii Uygulama Evresi... 163 Deneysel Kontrol... 163 İç Geçerlik... 164 Dış Geçerlik... 164 Sosyal Geçerlik... 165 Görsel Analiz... 165 TEK DENEKLİ DENEYSEL ARAŞTIRMA DESENLERİ... 166 AB Deseni... 166 Geri Çekme/Tersine Çevirme Desenleri... 168 Çoklu Başlama ve Çoklu Yoklama Desenleri... 174 Değişen Ölçütler Deseni... 180 Çoklu Uygulamalar Deseni... 183 Dönüşümlü Uygulamalar Deseni... 186 Uyarlamalı Dönüşümlü Uygulamalar Deseni... 189 Paralel Uygulamalar Deseni... 191 TEK DENEKLİ DENEYSEL ARAŞTIRMALARIN UYGULANMA BASAMAKLARI... 194 Araştırma Sorusunun Sorulması... 194 Katılımcıların Seçilmesi... 194 Ölçme Araçlarının Belirlenmesi... 195 Uygulamanın Tanımlanması... 196 Araştırma Desenine Karar Verilmesi... 196 Başlama Düzeyi Evresinin Uygulanması... 197 Uygulamanın (Bağımsız Değişkenin) Sunulması... 197 Verilerin Analiz Edilmesi ve Sonuçların Yorumlanması... 198 TEK DENEKLİ DENEYSEL ARAŞTIRMALAR İÇİN KALİTE GÖSTERGELERİ VE STANDARTLARI... 202 ÖZET... 206 YARARLANILAN KAYNAKLAR... 208
xiv Uygulamalı Davranış Analizi BÖLÜM 6 PROBLEM DAVRANIŞLARIN İŞLEVLERİNİ BELİRLEME GİRİŞ... 215 PROBLEM DAVRANIŞLAR... 215 PROBLEM DAVRANIŞLARI ETKİLEYEN UYARANLAR... 216 Davranışa Zemin Hazırlayan Uyaranlar... 217 Öncüller... 218 Sonuçlar... 219 PROBLEM DAVRANIŞLARIN İŞLEVLERİ... 220 Elde Etme Yoluyla Olumlu Pekiştirme İşlevi... 224 Kaçma Yoluyla Olumsuz Pekiştirme İşlevi... 224 PROBLEM DAVRANIŞLARI TANIMLAMA... 226 PROBLEM DAVRANIŞLARIN İŞLEVLERİNİ BELİRLEME... 228 Doğrudan Gözlem Teknikleri... 238 Hipotezleri Doğrulama... 246 İşlevsel Davranışsal Analiz... 250 İşleve Dayalı Uygulama Planlama... 254 ÖZET... 261 YARARLANILAN KAYNAKLAR... 264 BÖLÜM 7 UYGUN DAVRANIŞLARI ARTTIRMA GİRİŞ... 274 PEKİŞTİRME... 274 Olumlu Pekiştirme... 275 Olumsuz Pekiştirme... 278 Otomatik Pekiştirme... 279 PEKİŞTİREÇ VE PEKİŞTİREÇ TÜRLERİ... 280 Birincil Pekiştireçler... 281 İkincil Pekiştireçler... 283
İçindekiler xv ETKİLİ PEKİŞTİREÇLERİN BELİRLENMESİ... 284 Uyaran Tercihi Değerlendirmesi... 285 Görüşme... 286 Gözlem... 290 Denemeye Dayalı Değerlendirme... 291 Pekiştireç Değerlendirmesi... 294 PEKİŞTİRMEDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR... 300 PEKİŞTİRME TARİFELERİ... 302 Sürekli Pekiştirme Tarifesi... 303 Aralıklı Pekiştirme Tarifesi... 304 Oranlı Pekiştirme Tarifesi... 304 Zaman Aralıklı Pekiştirme Tarifeleri... 308 Bileşik Pekiştirme Tarifeleri... 310 Eşzamanlı Pekiştirme Tarifesi... 310 Çoklu Pekiştirme Tarifesi... 311 Karma Pekiştirme Tarifesi... 311 Zincirleme Pekiştirme Tarifesi... 312 Ardışık Pekiştirme Tarifesi... 312 Bitişik Pekiştirme Tarifesi... 313 Alternatif Pekiştirme Tarifesi... 313 SEMBOL PEKİŞTİRME... 315 GRUBA DAYALI PEKİŞTİRME... 320 Bağımlı Gruba Dayalı Pekiştirme... 322 Bağımsız Gruba Dayalı Pekiştirme... 322 Birbirine Bağımlı Gruba Dayalı Pekiştirme... 324 ÖZET... 325 YARARLANILAN KAYNAKLAR... 329
xvi Uygulamalı Davranış Analizi BÖLÜM 8 YENİ DAVRANIŞLAR ÖĞRETME GİRİŞ... 337 UYARAN KONTROLÜ VE AYRIMLI PEKİŞTİRME... 337 İPUCU SÜRECİ... 339 İpucu Türleri... 339 İpuçlarının Silikleştirilmesi... 345 ŞEKİL VERME... 352 Davranışa Şekil Verme... 353 Uyarana Şekil Verme... 354 ZİNCİRLEME... 355 Zincir Davranışların Değerlendirilmesi... 356 Zincir Davranışların Öğretilmesi... 357 ÖZET... 361 YARARLANILAN KAYNAKLAR... 362 BÖLÜM 9 ÖNCÜLLERE DAYALI UYGULAMALAR GİRİŞ... 367 ÖNCÜLLERE DAYALI İLK UYGULAMALAR... 369 Öncül Egzersizler/Fiziksel Etkinlikler... 370 Zenginleştirilmiş Çevre... 372 Sınırlandırılmış-Koruyucu Ekipman ve Diğer Tepki Önleyici Uygulamalar... 372 GÜDÜLENMEYE DAYALI UYGULAMALAR... 374 Koşula Dayalı Olmayan Pekiştirme... 375 Yapılma Olasılığı Yüksek İstekte Bulunma... 378 İşlevsel İletişim Öğretimi... 379 ÖNCÜLLERİN UYARILMASINI İÇEREN UYGULAMALAR... 381 TEPKİ İÇİN GEREKLİ ÇABANIN DEĞİŞTİRİLMESİ... 384 BECERİ ZENGİNLEŞTİRMESİ... 384 Sosyal Beceri Öğretimi... 384 Olumlu Davranış Desteği... 386 ÖZET... 392 YARARLANILAN KAYNAKLAR... 394
İçindekiler xvii BÖLÜM 10 SONUÇLARA DAYALI TEKNİKLER GİRİŞ... 401 PEKİŞTİRMEYE DAYALI TEKNİKLER... 402 Koşula Dayalı Olmayan Pekiştirme... 402 Ayrımlı Pekiştirme... 403 GERİ ÇEKMEYE DAYALI TEKNİKLER... 413 Sönme... 414 Tepkinin Bedeli... 421 CEZAYA DAYALI TEKNİKLER... 427 Mola... 428 Aşırı Düzeltme... 433 İtici Uyaran Sunma... 434 ÖZET... 436 YARARLANILAN KAYNAKLAR... 438 BÖLÜM 11 KENDİNİ YÖNETME GİRİŞ... 442 KENDİNİ YÖNETME STRATEJİLERİ... 442 Kendine Amaç Belirleme... 444 Kendine Ön Uyaran Verme... 445 Kendine Yönerge Verme... 448 Kendini İzleme... 449 Kendini Değerlendirme... 451 Kendini Pekiştirme... 453 KENDİNİ YÖNETME STRATEJİLERİNİN YARARLARI... 454 ÖZET... 455 YARARLANILAN KAYNAKLAR... 456
xviii Uygulamalı Davranış Analizi BÖLÜM 12 KALICILIK VE GENELLEME GİRİŞ... 461 KALICILIK... 462 KALICILIĞI SAĞLAMA STRATEJİLERİ... 462 İşlevsel Davranış Öğretimi... 463 Aşırı Öğrenme Oturumları... 464 Dağınık Denemelerle Öğretim... 465 Doğal Davranış Öncesi Uyaranlar... 466 Doğal Pekiştireçler... 466 Pekiştirme Tarifeleri... 467 Edinilmiş Davranışlar Üzerine İnşa Etme ya da Harmanlama... 469 Davranışta Kalıcı Değişiklik Meydana Gelinceye Değin Öğretime Devam Etme... 469 Öğretim Programını Silikleştirme... 470 KALICILIĞI PLANLAMADA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR... 471 GENELLEME... 472 GENELLEMEYİ SAĞLAMA STRATEJİLERİ... 473 Öğret-Umut Et... 473 Ardıl Uyarlamalar... 474 Doğal Ortamlarda Öğretim... 475 Benzeşim Ortamlarında Öğretim... 476 Yeterli Sayıda ve Farklı Türde Örnekler... 477 Çoklu Örnekler... 478 Yaygın Örnekler... 479 Rahat ve Esnek Öğretim... 480 Genellemeyi Öğretme... 481 GENELLEMEYİ PLANLAMADA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR... 482 ÖZET... 483 YARARLANILAN KAYNAKLAR... 485
İçindekiler xix BÖLÜM 13 UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNDE ETİK GİRİŞ... 491 ETİK NEDİR?... 492 EĞİTİMDE ETİK İLKELER... 494 UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNDE ETİK İLKELER... 498 Davranış Analistleri İçin Mesleki ve Etik Uygunluk Kuralları... 499 Örnek Senaryolar ve Davranış Analisti Sertifikasyon Kurulu Kodları... 505 Uygulamalı Davranış Analizini Kullanan Uzmanların Genel Etik Sorumlulukları... 511 UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNE YÖNELİK ETİK ELEŞTİRİLER... 516 ETİK VE ETİK DIŞI DAVRANIŞLARIN KAYNAĞI... 519 KURUMLARDA ETİK DAVRANIŞLARIN KAZANDIRILMASI VE SÜRDÜRÜLMESİ... 525 ÖZET... 527 YARARLANILAN KAYNAKLAR... 528 SÖZLÜK... 531 YAZARLARIN ÖZGEÇMİŞLERİ... 549
1. BÖLÜM UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ: TANIMI VE TARİHSEL GELİŞİMİ ANAHTAR KAVRAMLAR Analitik olma Çevre Davranış Davranışçılık Davranışsal kuram Davranışsal olma Deneysel davranış analizi Edimsel davranış Edimsel koşullama Etkili olma Hedef davranış Kavramsal olarak sistematik olma Klasik koşullama Koşullama Olumlu ceza Olumlu pekiştirme Olumsuz ceza Olumsuz pekiştirme Öncül-davranış-sonuç Sonuç Sosyal geçerlik Sosyal olarak önemli davranış Sönme Teknolojik olma Tepkisel davranış Tepkisel koşullama Uyaran Uyaran kontrolü Uygulamalı davranış analizi Uygulamalı olma AMAÇLAR Bu bölümü okuduktan sonra; 1. Uygulamalı davranış analizini tanımlayabilecek, 2. Uygulamalı davranış analizinin tarihsel gelişimini açıklayabilecek, 3. Uygulamalı davranış analizinin temel özelliklerini betimleyebilecek, 4. Uygulamalı davranış analizinin basamaklarını sıralayabilecek, 5. Uygulamalı davranış analizindeki kavramları tanımlayabilecek bilgilere ve becerilere sahip olacaksınız.
2 Uygulamalı Davranış Analizi İÇİNDEKİLER GİRİŞ UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN TANIMI VE AMACI UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN TARİHÇESİ 1900 lü yıllar 1930-1940 lı Yıllar 1950 li Yıllar 1960 lı Yıllar 1970 li Yıllar 1980 li Yıllar 1990 lı Yıllar 2000 li Yıllar ve Sonrası UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN ÖZELLİKLERİ Uygulamalı Olma Davranışsal Olma Analitik Olma Teknolojik Olma Kavramsal Olarak Sistematik Olma Etkili Olma Genellenebilir Olma UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN BASAMAKLARI UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNDE TEMEL KAVRAMLAR Davranış Çevre Uyaran ve Uyaran Kontrolü Koşullama Öncül-Davranış-Sonuç Olumlu Pekiştirme Olumsuz Pekiştirme Olumlu Ceza Olumsuz Ceza Sönme ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR
Uygulamalı Davranış Analizi: Tanımı ve Tarihsel Gelişimi 3 GİRİŞ İnsan davranışlarının açıklanmasına yönelik çalışmalar çok eskilere dayanmaktadır. Geçmişten bugüne davranışlarımızın nedenlerini açıklayabilmek için pek çok kuram ortaya atılmıştır. Çeşitli özellikleri açısından değerlendirildiğinde bu kuramların farklı özelliklere sahip oldukları görülmektedir. Alberto ve Troutman a (2009) göre bir davranışı açıklamak için kullanılan kuramların dört temel özelliğe sahip olması gerekmektedir. Bu özellikler; kapsayıcı olma (davranışı yeterli oranda açıklayabilme gücü), doğrulanabilir olma (varsayımların sınanabilir olma gücü), öngörülebilir olma (geleceğe yönelik öngörüde bulunabilme) ve gözleme dayalı olmadır. İnsan davranışlarının açıklanmasında biyofiziksel ve biyokimyasal, gelişimsel, bilişsel ve davranışsal kuram olmak üzere farklı kuramlar kullanılmıştır. Ancak bu kuramlar bahsedilen dört temel özellik açısından değerlendirildiğinde davranışı açıklamada yeterince kullanışlı değillerdir. Biyofiziksel ve biyokimyasal kuramlar kabul edilebilir düzeyde doğrulanabilir olma özelliğine sahip olmalarına rağmen kapsayıcı olma, öngörülebilir olma ve gözleme dayalı olma gibi özellikler açısından zayıftırlar. Gelişimsel kuramlar ise kapsayıcı olma özelliğine sahip olmalarına karşın doğrulanabilir olma ve gözleme dayalı olma açısından zayıftırlar. Aynı şekilde, bilişsel kuramlar da kapsayıcı olma dışındaki diğer özellikler açısından yeterince güçlü değildirler (Alberto ve Troutman, 2009). Sıralanan bu kuramların yanı sıra insan davranışlarını açıklamada kullanılabilecek bir diğer kuram ise davranışsal kuramdır. Davranışsal kuram (behavioral theory), insan davranışlarının öğrenilebilir olduğunu, diğer bir deyişle, öğrenmenin davranışın bir sonucu olarak meydana geldiğini öne süren öğrenme kuramıdır. Davranışsal kurama göre, davranışların öğrenilmesinde ve sürdürülmesinde pekiştirme, ceza ve sönme gibi birtakım ilkeler önemli rol almaktadır (Alberto ve Troutman, 2009). Davranışsal kuram tüm davranışların bir amacı olduğu ve olumlu sonuç doğuran davranışların ileride tekrar edilme olasılığının arttığı görüşünü öne sürmektedir (Cooper, Heron ve Heward, 2014). İnsan davranışlarını açıklayan diğer kuramlar da göz önüne alındığında, davranışsal kuram kapsayıcı olma, doğrulanabilir olma, öngörülebilir olma ve gözleme dayalı olma özelliklerinin tamamında diğer kuramlara göre önemli bir üstünlüğe sahiptir (Alberto ve Troutman, 2009). Kaynağa Git Öğrenme kuramları konusunda daha ayrıntılı bilgi edinmek için aşağıdaki kaynağa erişebilirsiniz. Senemoğlu, N. (2016). Gelişim, öğrenme ve Öğretim: Kuramdan Uygulamaya. Ankara: Yargı Yayınevi.
4 Uygulamalı Davranış Analizi Temeli davranışsal kurama dayanan ve davranışta gözlemlenebilir değişiklikler meydana gelmesini sağlayacak süreçlerin geliştirilmesine katkıda bulunan uygulamalı bilim dallarından birisi, uygulamalı davranış analizidir. Davranışların değiştirilmesi sürecinde klasik koşullama, edimsel koşullama ve sosyal öğrenme gibi bilimsel kuramlar doğrultusunda geliştirilmiş öğrenme ilkelerini kullanan uygulamalı davranış analizi; duyguları, düşünceleri ve diğer bilişsel özellikleri davranışsal kuram bağlamında değerlendirmektedir (Cooper vd., 2014). Kitabınızın bu bölümünün amacı, uygulamalı davranış analizinin ne olduğunun açıklanması, uygulamalı davranış analiziyle ilişkili kavramlar hakkında bilgi verilmesi ve uygulamalı davranış analizinin ortaya çıkış sürecini de içeren tarihsel gelişimin değerlendirilmesidir. Bu bölümde öncelikle uygulamalı davranış analizinin tanımı ve temel özellikleri üzerinde durulmaktadır. Sonrasında, uygulamalı davranış analizinin tarihsel gelişiminden ve bu tarihsel sürece katkı sağlayan bilim adamlarının çalışmalarından söz edilmekte, ayrıca, uygulamalı davranış analizinde davranışı açıklayan yaklaşımlar ışığında yaygın olarak kullanılan kavramlardan kısaca bahsedilmektedir. UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN TANIMI VE AMACI Öğrenme ve davranış ilkelerinin bilimsel olarak çalışılmasına dayanan davranış analizi, davranışçılık, deneysel davranış analizi ve uygulamalı davranış analizi olmak üzere üç temel çalışma alanından oluşmaktadır. Davranışçılık (behaviorism) davranış biliminin felsefesi, deneysel davranış analizi (experimental analysis of behaviors [EBA]) temel araştırmaları içine alan çalışma alanı, uygulamalı davranış analizi (applied behavior analysis [ABA]) ise davranışları geliştirmek üzere gelişen teknolojinin ele alındığı çalışma alanıdır (Cooper vd., 2014). Buna göre, deneysel davranış analizi (DDA), davranış analizinin temel bilimini oluşturmakta ve uzun yıllardan beri devam eden araştırmalarla davranışın nasıl öğrenildiğine ve zamanla nasıl değiştiğine dair önemli bulgular ortaya koymaktadır. Uygulamalı davranış analizi (UDA) ise, davranışla ilişkili çevresel değişkenlerin tanımlanması ve bu bulguları kullanan davranış değişikliği tekniklerinin üretilmesi yoluyla sosyal olarak önemli davranışı değiştirmek için kullanılan sistematik bir çalışma alanıdır. UDA da kullanılan uygulamalar sistematik ve tutarlı bir şekilde tanımlanır. Böylece, davranış ilkelerine bağlı kalınarak kullanılan yöntemlerin ve tekniklerin davranış değişikliğinin temel nedeni olduğu ispatlanmaya çalışılır. Özetle, UDA nın bilimsel ilkeleri kullanılarak, yetersizliği olan bireylere hizmet sunmada bilimsel araştırmalarla etkililiği belirlenen uygulamalar tercih edilir.
Uygulamalı Davranış Analizi: Tanımı ve Tarihsel Gelişimi 5 UDA, öğrenme ve davranış sorunları gibi sosyal olarak önemli konuları geliştirmeyi amaçlayan ve ev, okul ve işyeri gibi gerçek ortamlardaki davranış biliminin uygulanmasıyla ilgili bir disiplindir (Baer, Wolf ve Risley, 1968). UDA, davranışları incelemek ve değiştirmek için kullanılan bir süreçtir (Cooper vd., 2014). Ayrıca otizm ve diğer yetersizlikleri olan birçok birey için etkili olduğu kanıtlanmış önemli uygulamalardan da birisidir. UDA nın diğer bir tanımı ise, insan davranışlarında toplumsal olarak önemli gelişme sağlamak için çevresel değişikliklerin tasarımı, uygulanması ve değerlendirilmesi şeklinde yapılabilir (Behavior Analyst Certification Board [BACB], 2016). UDA, davranışlarda klinik anlamlılıkla sonuçlanır ve klinik anlamlılık sosyal açıdan önemli değişikliklere vurgu yapar (Wilkins ve Matson, 2009). Cooper ve diğerlerine (2014) göre ise UDA, davranış analizi ilkelerinin sosyal olarak önemli davranışları geliştirmek için sistematik olarak uygulandığı ve davranış değişikliğinden sorumlu değişkenleri belirlemek için çeşitli uygulamaların yapıldığı bir bilimdir. DİKKAT UDA da toplumsal açıdan önemli olan davranışların değiştirilmesi hedeflenir. UDA, uygun davranışları artırmak ve uygun olmayan davranışları azaltmak için geliştirilmiş, yoğun ve yapılandırılmış davranışsal bir öğretim programıdır. Öğretilecek davranışlar en basit ögelerine ayrılmıştır. Bu ögeler, bireye bir uyaranın ( Böyle yap. ya da Bana bak. vb.) sunulduğu tekrarlanan denemeler kullanılarak öğretilir (Mace, 1994; Rakap, 2017). Doğru tepkilerin ardından olumlu pekiştireç sunulurken, yanlış tepkiler görmezden gelinerek yok sayılır, yeniden doğru tepkiler istenir ve doğru tepkiler pekiştirilir. UDA da kullanılan uygulamaların yalnızca etkili olması değil aynı zamanda toplumsal açıdan önemli olan davranışlara da yol açması önemlidir. Ayrıca, davranış değiştirme programına katılan bireylerin gerçekleştirilen uygulamalardan hızlı ve etkisini uzun süre devam ettirecek kazanımlar elde etmeleri beklenir (Weber, Killu, Derby ve Barretto, 2005). UDA ya dayalı uygulamalar kapsamlı ve odaklanmış olarak iki gruba ayrılabilir. UDA ya dayalı kapsamlı uygulamalar (ABA-based comprehensive interventions), otizmli bireylerde uyarlanabilir beceriler ve sosyal işlevler de dâhil olmak üzere işlevselliği etkileyen belirli becerilerde gelişme sağlamayı amaçlayan uygulamalardır. Bu uygulamalar, ev ya da merkez ortamında uzun bir süre boyunca (örn., birkaç yıl) gerçekleştirilen uygulamalardır. Sıklıkla hedeflenen beceriler arasında dikkat, dil/iletişim, sosyalleşme ve akademik beceriler (okuma, matematik) bulunur. Bu programlar, bireylerin öğrenme fırsatlarını en üst düzeye çıkarmak için