TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ Ali ÖZKAN ÇUKUROVA KOŞULLARINDA DEĞİŞİK AZOT DOZU UYGULAMALARININ İKİ CİN MISIRI (Zea mays everta Sturt.) ÇEŞİDİNDE TANE VERİMİ, TARIMSAL ÖZELLİKLER VE BAZI KALİTE ÖZELLİKLERİNE ETKİSİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2007

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ÇUKUROVA KOŞULLARINDA DEĞİŞİK AZOT DOZU UYGULAMALARININ İKİ CİN MISIRI (Zea mays everta Sturt.) ÇEŞİDİNDE TANE VERİMİ, TARIMSAL ÖZELLİKLER VE BAZI KALİTE ÖZELLİKLERİNE ETKİSİ Ali ÖZKAN DOKTORA TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Bu Tez 16 / 10 / 2007 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği ile Kabul Edilmiştir. İmza... İmza... İmza Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER Prof. Dr. Tacettin YAĞBASANLAR Prof. Dr. Hayriye İBRİKÇİ DANIŞMAN ÜYE ÜYE İmza... Doç. Dr. Abdullah ÖKTEM ÜYE İmza... Doç. Dr. Hüseyin GÖZÜBENLİ ÜYE Bu Tez Enstitümüz Tarla Bitkileri Anabilim Dalında Hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü Bu çalışma Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: ZF-2004 D19 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

ÖZ DOKTORA TEZİ ÇUKUROVA KOŞULLARINDA DEĞİŞİK AZOT DOZU UYGULAMALARININ İKİ CİN MISIRI (Zea mays everta Sturt.) ÇEŞİDİNDE TANE VERİMİ, TARIMSAL ÖZELLİKLER VE BAZI KALİTE ÖZELLİKLERİNE ETKİSİ Ali ÖZKAN ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Danışman :Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER Yıl :2007, Sayfa: 111 Jüri :Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER Prof. Dr. Tacettin YAĞBASANLAR Prof. Dr. Hayriye İBRİKÇİ Doç. Dr. Abdullah ÖKTEM Doç. Dr. Hüseyin GÖZÜBENLİ Bu çalışma, 2003 ve 2004 yıllarında, Çukurova koşullarında, ana ürün yetiştirme sezonunda, iki cin mısırı çeşidi ile (Ant-cin 98 ve Nermin-cin), 7 farklı azot dozu uygulanarak (0, 5, 10, 15, 20, 25, 30 kg N/da), bölünmüş parseller deneme desenine göre, 4 tekerrürlü olarak yürütülmüştür. Tane verimi açısından azot dozlarının verim üzerindeki etkisi önemli bulunmuştur. Azot dozu miktarı arttıkça verimde de artış gözlenmiştir. Her iki çeşit arasındaki fark da önemli çıkmış olup, Nermin-cin çeşidinden Ant-cin 98 çeşidine oranla daha iyi bir verim elde edilmiştir. Her iki çeşit için de, en uygun azot dozu 20 kg N/da dır. Patlama hacmi açısından azot dozları arasında belirleyici bir fark oluşmaz iken, çeşitler arasındaki fark önemli bulunmuştur. Ant-cin 98 çeşidinde patlama hacmi Nermin-cin çeşidinden daha yüksek olarak ortaya çıkmıştır. Patlama hacmi açısından, Ant-cin 98 çeşidinde en yüksek değer 29,6 cm 3 /g ile 30 kg/da azot dozundan elde edilmiştir. Nermin-cin çeşidinde ise en yüksek patlama hacmi 28 cm 3 /g ile 5, 15 ve 20 kg/da azot dozlarından elde edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Cin Mısırı, Azot Dozu, Tane Verimi, Patlama Hacmi I

ABSTRACT PhD THESIS EFFECTS OF DIFFERENT NIROGEN LEVELS ON GRAIN YIELDS, AGRICULTURAL PROPERTIES AND SOME QUALITY PARAMETERS OF TWO POPCORN (Zea mays everta Sturt.) CULTIVARS UNDER CUKUROVA CONDITIONS Ali ÖZKAN DEPARTMENT OF FIELD CROPS INSTITUTE OF NATUREL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisior :Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER Year :2007, Page: 111 Jury :Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER Prof. Dr. Tacettin YAĞBASANLAR Prof. Dr. Hayriye İBRİKÇİ Assoc. Prof. Dr. Abdullah ÖKTEM Assoc. Prof. Dr. Hüseyin GÖZÜBENLİ This study was carried out during the main crop seasons of the years of 2003 and 2004 under Cukurova conditions. In the research, the effects of different nitrogen doses (0, 5, 10, 15, 20, 25, 30 kg N/da) on the yields, some agricultural and quality characteristics of two popcorn cultivars (Ant-cin 98 and Nermin-cin) were studied. The experiment was arranged in a split plot design with four replications. Results of the study showed that grain yield was statistically significant influenced by the nitrogen doses and the cultivars. Increasing the nitrogen dose increased averaged grain yield. Averaged grain yield of the cultivar Nermin-cin was statistically significant higher than that of cultivar Ant-cin 98. The most proper doze of nitrogen for both cultivars was 20 kg N/da. The nitrogen doses did not statistically significant affect the popping volume of grain. The cultivars studied were statistically significant different from each other in the popping volume of grain. The popping volume for the cultivar Ant-cin 98 was statistically significant higher than that for the cultivar Nermin-cin. The popping volume of 29.6 cm 3 /g obtained by the application of nitrogen dose of 30 kg/da was highest for the cultivar Ant-cin 98 while the highest popping volume (28 cm 3 /g) for the cultivar Nermin-cin was obtained by the application of nitrogen doses of 5, 15 or 25 kg/da. Key words: Popcorn, Nitrogen Level, Grain Yield, Popping Volume II

TEŞEKKÜR Doktora eğitimim boyunca, araştırmanın düzenlenmesi, gerçekleştirilmesi ve değerlendirilmesi sırasında bana yol gösteren ve destekleyen, Danışman Hocam Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER e ve Doktora Tez İzleme Komitesinde bulunan Hocalarım Prof. Dr. Yusuf KIRTOK, Prof. Dr. Tacettin YAĞBASANLAR ve Prof. Dr. Hayriye İBRİKÇİ ye teşekkürlerimi sunarım. Eğitimimde benden maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen Merhum Babam Fevzi ÖZKAN ve Annem Fatma ÖZKAN a; çalışmalarım sırasında desteğini esirgemeyen eşim Songül, kızlarım Feyza ve Ferda ya; Değerli katkılarından ve desteklerinden dolayı; Dr. Ömer KONUŞKAN, Araş. Gör. Gönül CÖMERTPAY, Gıda Yüksek Mühendisi Abdullah YAMAN, Gaziantep Fıstık Araştırma Enstitüsü personeli Dr. Yusuf AYDIN, Ziraat Mühendisi Nilgün DOĞRUER KALKANCI ve laboratuar çalışanlarına; Destek ve katkılarından dolayı; Akdeniz Tarımsal Araştırma Müdürlüğü ve Emekli Personeli Dr. Nermin KOÇ a teşekkürü bir borç bilirim. III

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ...I ABSTRACT...II TEŞEKKÜR...III İÇİNDEKİLER...IV ÇİZELGELER DİZİNİ...VI ŞEKİLLER DİZİNİ...XI 1. GİRİŞ.....1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR.... 3 2.1. Cin Mısırı ile Yürütülen Çalışmalar...3 2.2. Diğer Mısır Tipleri ile Yürütülen Çalışmalar. 15 3.MATERYAL VE METOT..20 3.1. Materyal............20 3.1.1. Deneme Yeri ve Yılı.....20 3.1.2. Deneme Yerinin İklim ve Toprak Özellikleri...20 3.1.2.1. İklim Özellikleri..20 3.1.2.2. Toprak özellikleri...21 3.1.3. Denemede Kullanılan Çeşitler...25 3.1.3.1. Genetik Materyal 25 3.1.4. Denemede Kullanılan Azot Dozları...26 3.2. Metot..............26 3.2.1. Deneme Deseni ve Ekim..... 26 3.2.2. İncelenen Özellikler....27 3.2.3. Elde Edilen Verilerin Değerlendirilmesi...29 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA...30 4.1. Tepe Püskülü Çiçeklenme Süresi 30 4.2. Bitki Boyu...33 4.3. Koçan Yüksekliği...37 4.4. Sap Kalınlığı...42 4.5. Bitkide Koçan Sayısı...45 IV

4.6. Koçan Uzunluğu...49 4.7. Koçan Kalınlığı...53 4.8. Koçanda Tane Sayısı...56 4.9. Koçanda Tane Ağırlığı...59 4.10. KoçandaTane Oranı...62 4.11. Hektolitre Ağırlığı...65 4.12. Bin Tane Ağırlığı...68 4.13. Tane Verimi...72 4.14. Patlama Hacmi...76 4.15. Patlamayan Tane Oranı...80 4.16. Tanede Protein Oranı...83 4.17. Cin Mısırı Bikisinde Azot Dozları ile Tane Verimi Arasındaki İlişkiler ve Regresyon Analiz Sonuçları.86 5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER... 90 KAYNAKLAR...91 ÖZGEÇMİŞ...107 EKLER...108 V

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Deneme Alanının Aylara ve Yıllara Göre Sıcaklık ve Yağış Değerleri... 20 Çizelge 3.2. Adana İlinin Uzun Yıllara Ait Ortalama İklim Değerleri 21 Çizelge 3.3. Deneme Alanı Topraklarının Fiziksel ve Kimyasal Analiz Sonuçları.. 24 Çizelge 3.4. Deneme Alanı Toprağının Ekim Öncesine Ait Kullanılabilir Azot Miktarları..... 25 Çizelge 4.1. Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Tepe Püskülü Çiçeklenme Süresine Ait Varyans Analiz Sonuçları. 30 Çizelge 4.2. İki Cin Mısırı Çeşidinde Belirlenen Tepe Püskülü Çiçeklenme Süresine İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar 31 Çizelge 4.3. Çizelge 4.4. Çizelge 4.5. Çizelge 4.6. Çizelge 4.7. Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Saptanan Tepe Püskülü Çiçeklenme Süresine İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar. 32 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Bitki Boyuna Ait Varyans Analiz Sonuçları 34 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Saptanan Bitki Boyuna İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar. 34 İki Cin Mısırı Çeşidinde Belirlenen Bitki Boyuna İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar... 36 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Koçan Yüksekliğine Ait Varyans Analiz Sonuçları... 38 VI

Çizelge 4.8. Çizelge 4.9. Çizelge 4.10. Çizelge 4.11. Çizelge 4.12. Çizelge 4.13. Çizelge 4.14. Çizelge 4.15. Çizelge 4.16. İki Cin Mısırı Çeşidinde Belirlenen Koçan Yüksekliğine İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar... 38 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Saptanan Koçan Yüksekliğine İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar 39 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Belirlenen Koçan Yüksekliğine İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar... 41 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Koçan Yüksekliğine Ait Varyans Analiz Sonuçları... 42 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Saptanan Sap Kalınlığına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar. 43 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Bitkide Koçan Sayısına Ait Varyans Analiz Sonuçları.... 45 İki Cin Mısırı Çeşidinde Belirlenen Bitkide Koçan Sayısına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar... 46 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Saptanan Bitkide Koçan Sayısına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar... 47 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Koçan Uzunluğuna Ait Varyans Analiz Sonuçları.. 49 VII

Çizelge 4.17. Çizelge 4.18. Çizelge 4.19. Çizelge 4.20. Çizelge 4.21. Çizelge 4.22. Çizelge 4.23. Çizelge 4.24. Çizelge 4.25. İki Cin Mısırı Çeşidinde Belirlenen Koçan Uzunluğuna İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar Değerler 50 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Saptanan Koçan Uzunluğuna İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar.... 51 İki Cin Mısırı Çeşidinde Belirlenen Koçan Uzunluğuna İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar... 52 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Koçan Kalınlığına Ait Varyans Analiz Sonuçları... 53 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Saptanan Koçan Kalınlığına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar.... 54 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Koçanda Tane Sayısına Ait Varyans Analiz Sonuçları... 56 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Saptanan Koçanda Tane Sayısına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar.... 57 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Koçanda Tane Ağırlığına Ait Varyans Analiz Sonuçları... 59 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Saptanan Koçanda Tane Ağırlığına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar.... 60 VIII

Çizelge 4.26. Çizelge 4.27. Çizelge 4.28. Çizelge 4.29. Çizelge 4.30. Çizelge 4.31. Çizelge 4.32. Çizelge 4.33. Çizelge 4.34. Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Koçanda Tane Oranına Ait Varyans Analiz Sonuçları... 62 İki Cin Mısırı Çeşidinde Belirlenen Koçanda Tane Oranına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar... 63 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Saptanan Koçanda Tane Oranına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar.... 64 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Hektolitre Ağırlığına Ait Varyans Analiz Sonuçları... 66 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Saptanan Hektolitre Ağırlığına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar.... 66 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Bin Tane Ağırlığına Ait Varyans Analiz Sonuçları... 69 İki Cin Mısırı Çeşidinde Belirlenen Bin Tane Ağırlığına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar... 69 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Saptanan Bin Tane Ağırlığına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar.... 70 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Tane Verimine Ait Varyans Analiz Sonuçları... 72 IX

Çizelge 4.35. Çizelge 4.36. Çizelge 4.37. Çizelge 4.38. Çizelge 4.39. Çizelge 4.40. Çizelge 4.41. Çizelge 4.42. Çizelge 4.43. İki Cin Mısırı Çeşidinde Belirlenen Tane Verimine İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar... 73 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Saptanan Tane Verimine İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar..... 74 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Patlama Hacmine Ait Varyans Analiz Sonuçları... 77 İki Cin Mısırı Çeşidinde Belirlenen Patlama Hacmine İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar... 77 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Saptanan Patlama Hacmine İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar........ 78 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Patlamayan Tane Oranına Ait Varyans Analiz Sonuçları... 81 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Saptanan Patlamayan Tane Oranına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar........ 81 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Tanede Protein Oranına Ait Varyans Analiz Sonuçları... 84 Değişik Azot Dozu Uygulamalarında Yetiştirilen İki Cin Mısırı Çeşidinde Saptanan Tanede Protein Oranına İlişkin Ortalama Değerler ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testine Göre Oluşan Gruplar 84 X

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. Adana İli Toprak Serileri Haritası 23 Şekil 4.1. Değişik Azot Dozu Uygulamalarının İki Cin Mısırı Çeşidinde Tepe Püskülü Çiçeklenme Süresine Etkisi. 33 Şekil 4.2. Değişik Azot Dozu Uygulamalarının İki Cin Mısırı Çeşidinde Bitki Boyuna Etkisi... 37 Şekil 4.3. Değişik Azot Dozu Uygulamalarının İki Cin Mısırı Çeşidinde Koçan Yüksekliğine Etkisi. 41 Şekil 4.4. Değişik Azot Dozu Uygulamalarının İki Cin Mısırı Çeşidinde Sap Kalınlığına Etkisi... 44 Şekil 4.5. Değişik Azot Dozu Uygulamalarının İki Cin Mısırı Çeşidinde Bitkide Koçan Sayısına Etkisi 48 Şekil 4.6. Değişik Azot Dozu Uygulamalarının İki Cin Mısırı Çeşidinde Koçan Uzunluğuna Etkisi... 52 Şekil 4.7. Değişik Azot Dozu Uygulamalarının İki Cin Mısırı Çeşidinde Koçan Kalınlığına Etkisi... 55 Şekil 4.8. Değişik Azot Dozu Uygulamalarının İki Cin Mısırı Çeşidinde Koçanda Tane Sayısına Etkisi 58 Şekil 4.9. Değişik Azot Dozu Uygulamalarının İki Cin Mısırı Çeşidinde Koçanda Tane Ağırlığına Etkisi. 61 Şekil 4.10. Değişik Azot Dozu Uygulamalarının İki Cin Mısırı Çeşidinde Koçanda Tane Oranına Etkisi. 65 Şekil 4.11. Değişik Azot Dozu Uygulamalarının İki Cin Mısırı Çeşidinde Hektolitre Ağırlığına Etkisi 68 Şekil 4.12. Değişik Azot Dozu Uygulamalarının İki Cin Mısırı Çeşidinde Bin Tane Ağırlığına Etkisi. 71 Şekil 4.13. Değişik Azot Dozu Uygulamalarının İki Cin Mısırı Çeşidinde Tane Verimine Etkisi..... 76 Şekil 4.14. Değişik Azot Dozu Uygulamalarının İki Cin Mısırı Çeşidinde Patlama Hacmine Etkisi... 80 XI

Şekil 4.15. Şekil 4.16. Şekil 4.17. Şekil 4.18. Şekil 4.19. Değişik Azot Dozu Uygulamalarının İki Cin Mısırı Çeşidinde Patlamayan Tane Oranına Etkisi. 83 Değişik Azot Dozu Uygulamalarının İki Cin Mısırı Çeşidinde Tanede Protein Oranına Etkisi... 86 2003 Yılı Azot Dozları ile Tane Verimi Arasındaki Regresyon Analiz Sonuçları... 87 2004 Yılı Azot Dozları ile Tane Verimi Arasındaki Regresyon Analiz Sonuçları... 88 2003-2004 Yıllları Birlikte Ele Alındığında Azot Dozları ile Tane Verimi Arasındaki Regresyon Analiz Sonuçları 88 XII

1. GİRİŞ Ali ÖZKAN 1. GİRİŞ Mısır, 2006 yılında ekim alanı bakımından dünyada 144.376.477 hektar ile buğday ve çeltikten sonra üçüncü sırada yer alırken, üretim miktarı bakımından birinci sırada yer almıştır (695.228.280 ton). Ortalama tane verimi ise 482 kg/da olarak gerçekleşmiştir. (Anonim, 2006a). Türkiye de ise 2006 yılında mısır ekim alanı 650.000 hektar, üretimi 3.811.000 ton ve ortalama verimi 586 kg/da olmuş, tarla bitkileri üretimi içerisinde %6.43 ekim alanı ve %7.07 üretim miktarı ile buğday ve arpadan sonra üçüncü sırada yer almıştır (Anonim, 2006b). Ülkemizde mısır üretimi, önceki yıllarda ihtiyacı karşılayamamakta ve dışarıdan önemli miktarda ithal edilmekteyken, son yıllarda üretimimizde önemli artışlar kaydedilmiş olup, ithalatımız giderek azalmıştır. Mısır üretimindeki artışın nedeni; ekim alanının artması, yoğun üretim yapılan bölgelerimizde hibrit tohum kullanımının yaygınlaşması ve üretim tekniklerindeki gelişmelerdir (Anonim, 2006c; Anonim, 2006d). Gerek dünyada ve gerekse ülkemizde yetiştirilen mısırların büyük çoğunluğunu atdişi mısır çeşitleri oluşturmaktadır. Mısır dünyada hayvan yemi, endüstri hammaddesi olarak kullanımın yanında doğrudan ve dolaylı olarak insan beslenmesinde de kullanılmaktadır. Cin mısırı (Zea mays everta Sturt.) insan beslenmesinde yaygın olarak kullanılmaktadır ve bu bitki patlak mısır olarak da tanımlanmaktadır. İçerdiği vitamin ve mineraller nedeniyle beslenme açısından tercih edilen bir gıda maddesidir. Tok tutucu ve mide asidini emici özelliğiyle de iyi bir diyet ürünüdür (Ülger, 1998). Bunun yanında besleyici ve zengin içeriği nedeniyle iyi bir hayvan yemi olduğu ve hindi yemi olarak kullanıldığı Lilburn (1994) tarafından bildirilmektedir. Cin mısırının ekiliş ve üretimi ülkemizde henüz yaygın değildir. Bu nedenle halen önemli miktarlarda diğer ülkelerden ithal edilmektedir. Ülkemizde cin mısırının ekiliş alanı ile ilgili herhangi bir istatistiğe rastlanmamış olup, Isparta ve Burdur illeri çevresinde ve Ege Bölgesinde ekiminin yapıldığı bildirilmektedir (Kün, 1

1. GİRİŞ Ali ÖZKAN 1997). Cin mısırının tüketimi ülkemizde her geçen gün giderek artmaktadır. Bu nedenle, tane veriminin yüksek olması yanında, aynı zamanda lezzetli, kalitesi iyi, ağızda kolay dağılan, patlama hacmi ve patlayan tane oranının yüksek olduğu çeşitlerin yetiştirilmesi önem kazanmaktadır. Patlatılmış cin mısırını satan insanlar birim hacim başına para aldıklarından; yüksek tane verimi yanında patlama hacminin de iyi olması istenir. Patlama hacmini etkileyen faktörler; tanenin nispi rutubeti, tane iriliği, patlatma metodu, çeşit, bitki besin maddeleri, tanede oluşan hastalıklar ve hasat ve harman sırasında tanede meydana gelen çatlamalar olarak sıralanmaktadır (Gökmen ve Sakin 2001b). Ülkemizde iklim ve toprak özelliklerinin bölgelerimize göre çok farklı olması nedeniyle, her bölge için uygun çeşidin ve bu çeşide uygulanacak azot miktarının belirlenmesi büyük önem taşımaktadır. Çukurova Bölgesi nde de bölgenin iklim ve toprak özelliklerine uygun cin mısırı çeşidinin ve bu çeşide uygulanacak azot miktarının belirlenmesi öncelikli konular arasında yer almaktadır. Çukurova Bölgesi, gerek ana ürün ve gerekse ikinci ürün mısır yetiştiriciliğine uygun bir bölgedir ve atdişi mısır çeşitlerinin yetiştiriciliği yaygın olarak yapılmaktadır. Son yıllarda, birim fiyatının yüksek olması nedeniyle a)bölgede cin mısırının yetiştirilip yetiştirilemeyeceği, b) hangi çeşidin yetiştirilmesi gerektiği, c) atdişi mısıra göre üretiminde ne gibi farklı uygulamaların yapılması gerektiği ve bu konuyla ilgili yeterli araştırma olmaması nedeniyle, cin mısır yetiştiriciliğinde ne kadar azot uygulanması gerektiği önemli bir soru olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmada, bölgemizde yetiştirilebilecek iki cin mısırı çeşidinde uygun azot dozunun saptanması ve çeşitlerin tane kalite özelliklerinin farklı azot dozu uygulamalarından nasıl etkilendiğinin belirlenmesi amaçlanmıştır. 2

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ali ÖZKAN 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mısır, ülkemizde uzun yıllardır tarımı yapılmakta olan bir tarla bitkisi olup, üzerinde yoğun araştırmalar yapılmıştır. Cin mısırı konusunda ise ülkemizde yapılan araştırmaların azlığı dikkati çekmektedir. Bu nedenle aşağıda önce cin mısırı ile yürütülen çalışmalar, ardından da atdişi, sert ve şeker mısırı ile yürütülen konuyla ilgili çalışmalar verilmiştir. 2.1. Cin Mısırı İle Yürütülmüş Çalışmalar Sattar ve ark. (1975), Bangladeş te, ekim zamanı ve 3 azot dozu (6, 12 ve 18 kg N/da) ile yürüttükleri çalışmada; cin mısırının tane veriminin en çok ekim tarihinden etkilendiğini, 12 kg N/da uygulamasında, 6 ve 18 kg N/da uygulamasına göre daha yüksek tane verimi elde edildiğini saptamışlardır. Ristanovic ve Misoviç (1976), Yugoslavya da 14 cin mısırı hattından elde edilen hibritlerde yaptıkları çalışmada, patlama hacmi ve protein içeriği arasında önemli pozitif korelasyon bulmuşlardır. Ayrıca, patlama hacminin perikarp kalınlığıyla belirgin bir korelasyon göstermediğini bildirmişlerdir. Ivanov (1977), Ukranya da Sovyet cin mısır çeşitleri ile yaptığı çalışmada, en iyi patlama kalitesini elde edebilmek için hangi nem düzeyinde patlatılması gerektiğini araştırmış ve çeşitler arasında farklılıklar bulunduğunu saptamıştır. Uygun nem oranlarının Risovaya 645T çeşidi için %12-12.5, Dnepr 921 çeşidi için %11.5-12.5 ve Dnepr 927TV çeşidi için 14.5-16 olduğunu belirlemiştir. Tosheva (1977), Bulgaristan da, 15 yerel cin mısır populasyonunun patlama kalitesini incelemiş ve çeşitler arasında önemli farkların olduğunu ortaya koymuştur. En düşük patlamamış tane oranının %2 ile Dolni Lukovit çeşidinden elde edildiğini ve çeşitler arasında aleuron tabakası kalınlığı bakımından önemli fark görüldüğünü bildirmiştir. Singh ve ark. (1978), Hindistan da 1974 ve 1975 yıllarında, cin mısırını farklı sıklık (6000, 8000 ve 10000 bitki/da) ve farklı azot dozlarında (0, 3, 6, 9 kg N/da) denemişlerdir. Azot dozunun 0 kg N/da dan 6 kg N/da a çıkmasıyla tane 3

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ali ÖZKAN veriminin %54.8 arttığını saptamışlardır. 9 kg N/da uygulamasında ise önemli düzeyde verim artışı sağlanamadığını bildirmişlerdir. Knavel ve ark. (1985), ABD de yetiştirilen cin mısırı çeşitleri Iopop-12, Purdue-410 ve Snow Puff ile yürütülen iki yıllık bir çalışma sonucunda, 1981 yılında 5.6 kg N/da uygulaması ve 1982 yılında 8.4 kg N/da uygulaması en yüksek verimi oluştururken, N seviyelerinin, patlama kalitesi üzerinde herhangi bir etkisinin bulunmadığını bildirmişlerdir. Roy ve Sing (1986), Hindistan da cin mısırında farklı azot dozu (4, 6, 8 ve 10 kg N/da) ve farklı sıklıklarda (6000, 7000 ve 8000 bitki/da) denemişlerdir. En yüksek tane veriminin 8000 bitki/da ekim sıklığından ve 10 kg N/da azot dozundan elde edildiğini bildirmşlerdir. Sawazaki ve ark. (1986), Brezilya da Güney Amerika Mantarı isimli cin mısırı çeşidinde; %9.4-19.8 nem içeriklerinde ve 141, 174, 197 ve 227 g bin tane ağırlığında tanelerde patlama hacmini incelemişler ve en yüksek patlama hacmini, en küçük tanelerde ve %10.5-11.5 nem içeriğinde, %28 olarak saptamışlardır. Dofing ve ark. (1990), 13 cin mısırı çeşidi ile geleneksel mısır patlatma yöntemi ve mikrodalga yöntemini karşılaştırmışlardır. Çalışmada; geleneksel yöntemde tüm çeşitlerin patlama hacminin, mikrodalga yönteminden daha yüksek olduğunu saptamışlardır. Ayrıca geleneksel yöntemde patlamayan tane oranı % 1,1 iken mikrodalga yönteminde ise bu oranın % 10,2 ye kadar yükseldiğini saptamışlardır. Gomes e Gama ve ark. (1990), cin mısırının yetiştirilmesi ve üretiminde; iklim faktörleri, ekim tarihi, derinliği ve sıklığı, gübre miktarı, yabancı otlar, böcek ve hastalıkların kontrolü gibi kültürel uygulamaların ve hasat tekniği ile depolama koşullarının patlama hacmini etkileyen önemli faktörler olduğunu ortaya koymuşlardır. Pajic ve Babic (1991), Belgrad da yürüttükleri çalışmada, 9 hibrit cin mısırı çeşidinde patlama öncesi tane hacmi ile patlama hacmi arasındaki ilişkileri incelemişlerdir. 10 g lık numunelerdeki tane sayısı arttıkça, tanelerin büyüklüğünün azaldığını, sert endosperm oranının ise arttığını, bu durumda da patlama hacminin 4

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ali ÖZKAN arttığını bildirmektedirler. Tane verimi ile patlama hacmi arasında negatif korelasyon (-0.18) olduğunu saptamışlardır. Pan ve ark. (1991), 29 patlak, 115 sert, 22 atdişi ve 4 mumlu mısır çeşidinde, patlama hacmi ile patlamadan önceki tane hacmini karşılaştırmışlardır. Mısır tipleri arasında en yüksek patlama hacmi değerleri cin mısırında ve daha sonra da sert mısırda saptamışlardır. Cin mısırı tane hacmi yönünden diğer mısır tiplerinden %1.2-1.4 katı kadar daha yüksek bir değer gösterdiğini bulmuşlardır. Patlama hacminde ise bu oranın %1.4 87.3 arasında değiştiğini bildirmektedirler. Thakur ve Malhotra (1991), Hindistan da cin mısırıyla farklı azot dozları (0, 3, 6 ve 9 kg N/da) ve farklı ekim sıklıkları (sıra arası 40, 50 ve 60 cm) denemişler ve tane verimi için en uygun bitki sıklığının 40 cm, azot dozunun ise 9 kg N/da olduğunu saptamışlardır. Sıra arası mesafesi daraldıkça ve azot dozu miktarı yükseldikçe tane veriminin de arttığını bildirmişlerdir. Pajic ve Babic (1992), Yugoslavya da melez cin mısırında, tane verimi ile patlama hacmi arasında negatif bir korelasyon (r=-0.18) olduğunu bildirmişlerdir. 10 g içindeki tane adedi artıkça patlama hacminin de arttığını bildirmektedirler, diğer bir ifadeyle, patlama hacmi ile tane adedi arasında pozitif bir korelasyon olduğunu bulmuşlardır. Ratkoviç ve Dumanoviç (1993), 6 hibrit (4 standart tip, 1 patlak mısır ve 1 yağlı çeşit) mısır çeşidinde; yağ oranını en düşük olarak patlak mısırda, en yüksek ise standart melez ZPSC 46-A çeşidinde saptamışlardır. Ayrıca, patlak mısırda tane ağırlığı ile yağ oranı arasında sıkı bir ilişki olduğunu bildirmektedirler. Sade ve Çalış (1993), Erdemli/Mersin ekolojik şartlarında 2. ürün olarak yetiştirilen cin mısırı ekim sıklığı denemesinde; en uygun ekim sıklığının 6666 bitki/da olduğunu saptamışlardır. Silva ve ark. (1993), İngiltere de, atdişi mısır ve cin mısırı çeşitlerinin perikarpındaki ısı yayılımı ve ısı iletkenliğini foto akustik bir teknik kullanarak karşılaştırmışlardır. Isı yayılımı ve ısı iletkenliği cin mısırı çeşitlerinde diğer mısır çeşitlerine oranla ortalama 2.2-2.9 kez daha yüksek olduğunu bildirmişlerdir. Isı 5

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ali ÖZKAN yayılımı ile patlama kapasitesi arasında yüksek pozitif korelasyon olduğunu saptamışlardır. Cin mısırı tanesinin mekanik dayanımı ve ısı geçiriminin diğer mısır tiplerinden daha yüksek olduğunu ve bu durumun da patlama kalitesini yükselttiğini bildirmektedirler. Chen ve ark., (1994a), Çin de, 8 cin mısırı çeşidinde patlama gücündeki farklılıkları incelemişler. İnceleme sonucuna göre; patlama gücündeki farklılıkların; tanenin yapısından, endospermin bağıl büyüklüğünden ve bin tane ağırlığındaki farklılıklardan kaynaklandığını saptamışlardır. Patlama gücünün, bin tane ağırlığı ile negatif, patlayan tane yüzdesi ile pozitif korelasyon gösterdiğini bulmuşlardır. Aynı zamanda, patlama süresi ile de ilişkinin söz konusu olduğunu ortaya koymuşlardır. Chen ve ark., (1994b), Çin de cin mısırında 0, 15, 30 ve 45 kg N/da uyguladıkları çalışmada; en yüksek tane verimini 517 kg/da ile 30 kg N/da uygulamasından elde etmişlerdir. Artan azot miktarına paralel olarak, yaprak uzunluğunun, genişliğinin ve kalınlığının arttığını saptamışlardır. Lilburn (1994), ABD de hindi yemi olarak kullanılan cin mısırının, yüksek oranda ham protein ve methionin içerdiğini bildirmektedir. Nascimento ve Boiteux (1994), Brezilya da, CNPH001 isimli cin mısırı populasyonu beş farklı tane nemi ile (%6.7, 8.6, 10.2, 13.9 ve 18.2), patlama hacmi ve patlamayan tanelerin yüzdesi bakımından değerlendirmişlerdir. Nem düzeyleri arasında patlama hacmi yönünden önemli farklar kaydetmişlerdir. En iyi patlama hacmini ve en düşük patlamayan tane oranı değerini %10.2 nem oranının verdiğini saptamışlardır. Tane nem içeriğinin de, patlama hacmiyle ilgili önemli bir faktör olduğunu bulmuşlardır. Cin mısırı yetiştiriciliğinde, patlama hacminin göz önünde bulundurulması gereken ticari özelliklerden olduğunu bildirmişlerdir. Pajic ve Babic (1994), Yugoslavya da, 3 cin mısırı hibrit çeşidinde tane verimi ve patlama hacmi arasında negatif önemli korelasyon (r = -0.84) olduğunu saptamışlardır. Zanetta (1994), 7 hat ve bu hatların kendi aralarında çaprazlanması ile elde edilen melez cin mısırlarının patlama hacimlerini incelemiştir. En yüksek tane hacmi P608 x IAENl melezinde (%29,6) ve P203 hattında (%26,85) saptamıştır. Patlama hacmi ile verim arasında ise kayda değer bir ilişki bulmamıştır. 6

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ali ÖZKAN Ziegler ve Ashman (1994), cin mısırında patlama hacminin en iyi %13-14 nem oranında sağlandığını, 10 gramdaki tane sayısı 52-67 arası olan cin mısırlarının büyük, 68-75 arası orta ve 76-105 arası ise küçük olarak sınıflandırıldığını bildirmişlerdir. Katta ve Bullerman (1995), ABD de, beyaz ve sarı iki cin mısırını, yüksek sıcaklık (35 o C) ve yüksek bağıl nem (%85) koşullarında üç ay boyunca depolayarak patlama hacimlerini incelemişlerdir. Hem beyaz hem de sarı cin mısırında, depolama süresinin uzamasıyla, patlama hacimlerinde sürekli düşüş gözlendiğini bildirmektedirler. Sunlim ve ark. (1995), Kore de, patlama hacmini etkileyen önemli özelliklerin belirlenmesi amacıyla, 9 melez cin mısırını incelemişler. Elde edilen sonuçlara göre; tane sertliği 55-60 kg aralığında, perikarp kalınlığı 80-90 mikro m aralığında, yumuşak/sert amidon %45-50 aralığında olduğunda patlama hacminin en yüksek değerde olduğunu bildirmektedirler. Em/En (embriyo/endosperm) oranının, patlama hacmiyle negatif ilişkili olduğunu bulmuşlardır. En düşük patlama hacmi, Em/En oranının %10-11 olduğunda ortaya çıktığını bildirmişlerdir. Ortalama patlama hacmini ise 29.2 cm 3 /g olarak saptamışlardır. Akbar ve ark. (1996), Pakistan Peshawar da, iki mısır tipini (tatlı mısır ve cin mısırı), 5.000, 10.000 ve 15.000 bitki/da bitki sıklıklarında ve 0, 5, 10 ve 15 kg N/da azot dozlarında denemişlerdir. Toplam biokütlenin, tatlı mısırda ortalama 1421 kg/da, cin mısırında ortalama 1513 kg/da, tane veriminin ise sırası ile 511 ve 479 kg/da olduğunu bulmuşlardır. Her iki tipte de biokütle ve tane veriminin artan N dozuyla arttığını bildirmektedirler. Pissaia ve ark. (1996), Brezilya da, cin mısırı ile yürüttükleri tarla denemesinde; en yüksek tane veriminin (375 kg/da) 10 kg N/da azot dozunda elde edildiğini bildirmişlerdir. Oliveira (1997), Brezilya da 1991-1993 yıllarında, Rio de Janeiro nun iki farklı bölgesinde 3 tarla denemesinde Güney Amerika Mantarı mısır çeşidinde; 7 farklı N dozu uygulamıştır. Araştırma sonucunda; birinci yıl, en yüksek verimi, 9 ve 15 kg N/da dozlarında elde edildiğini bildirirken, ikinci yılda en yüksek verimi 15 kg N/da dozundan sağladığını bildirmektedir. 7

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ali ÖZKAN Sezer ve Yanbeyi (1997), Çarşamba Ovası nda, ana ürün cin mısırı yetiştiriciliğinde; uygulanan azotlu gübre miktarının bitki boyu ve tane verimini olumlu etkilediğini, en uygun bitki sıklığının 7.143 bitki/da (70x20 cm) ve optimum azot dozunun ise 16 kg/da olarak saptandığını bildirmektedirler. Singh ve ark. (1997), cin mısırında patlama hacmi, patlama süresi ve zarar görmüş taneler üzerinde yürüttükleri çalışmada; zarara uğramış cin mısırlarını eleklerle çaplarına göre 4 sınıfa ayırmışlar (D< 4.36, 4.36<D<5.16, 5.16<D<5.95 ve D>5.95) ve bu sınıflandırılan numunelerde 2 mm çapında bir bıçakla endospermi ve perikarpı dört farklı şekilde zedelemişlerdir. Zararlanmış mısır numunelerinde, kontrol mısır numunesine göre % 9.1-47.5 daha düşük bir hacim tespit etmişler. Zarar görmüş tanelerin patlama hacmi % 52.5-85.7 oranının da tane hacmi ile orantılı olarak arttığını bildirmişlerdir (<4.36->5.95mm). Tohum tepesinin kesilmesi ve tohum dilimlenmesinin diğer zararlanmalara oranla patlama hacmini daha az düşürdüğünü saptamışlardır. Zarar görmüş cin mısırının zarar görmeyenlere göre daha kısa sürede patladığını, patlama süresinin ise tanenin hacmi büyüdükçe uzadığını bildirmişlerdir. Merlo ve ark. (1998), denemeye aldıkları 7 sarı cin mısırı çeşidinden; Parker çeşidinin, ortalama 237 kg/da verimle ve 16.86 patlama hacmi endeksi ile en iyi çeşit olduğunu saptamışlardır. Araştırma bulgularına göre; patlama hacminin, tane verimi (r = -0.44) ve tane nemi (-0.42) ile negatif korelasyon gösterdiğini bildirmişlerdir. Ülger (1998), tarafından Çukurova da ana ürün koşullarında, farklı azot dozu (20, 25, 30, 35 kg N/da) ve değişik sıra üzeri uzunluklarında (10 cm=14.286 bitki/da, 15 cm=9.524 bitki/da, 20 cm=7.143 bitki/da, 25 cm=5.714 bitki/da) yetiştirilen cin mısırı bitkisinde, iki yıllık bulgulara göre; en yüksek tane verimi (587 kg/da) 20 kg N/da ile sıra üzeri 20 cm olan ekimlerden elde edildiğini bildirmektedir. Gautam ve ark. (1999), Hindistan da, 20 cin mısırı genotipinde yapılan incelemede; tane verimi, sırada tane sayısı, yaprak alanı, bitki boyu, püskül uzunluğu ve koçan uzunluğu arasında olumlu ve önemli korelasyon elde edildiğini bildirmektedirler. Ayrıca, bin tane ağırlığı ile patlama hacmi arasında önemli negatif 8

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ali ÖZKAN korelasyon kaydedildiğini saptamışlardır. Path katsayısı analizi sonuçlarına göre, tane sayısı/sıra, bitki boyu, koçan kalınlığı, yaprak alanı ve bin tane ağırlığının tane verimi üzerinde doğrudan pozitif etki gösterdiğini bildirmektedirler. Jovanovic (1999), ZPTC 610-k, ZPTC 611-k ve ZPTC 615-k mısır çeşitlerini, 0, 18, ve 36 kg N/da gübre dozlarında ve 3968, 4926 ve 5952 bitki/da sıklıklarında yetiştirmiş. En yüksek tane verimi 18 kg N/da gübre dozundan, 4000-5000 bitki/da sıklığından, 422 kg/da ile ZPTC 610-k çeşidinden elde etmiştir. Padmaja ve ark. (1999), Hindistan Bapatla da, yetiştirdiği bazı mısır çeşitlerine 0, 5, 10 ve 15 kg N/da azot dozları uygulayarak verime etkilerini araştırmışlardır. Elde ettikleri sonuçlara göre; tane ve sap veriminin artan N dozları ile birlikte doğru orantılı olarak arttığını, 15 kg N/da azot dozunda ise ürünün N, P ve K dan maksimum düzeyde faydalandığını bildirmişlerdir. Shouyı ve ark. (1999), cin mısırında farklı tane büyüklüklerinin patlama hacmini nasıl etkilediğini araştırdıkları çalışmada, elde ettikleri bulgulara göre; farklı tane büyüklükleri, patlama verimlilik oranını ve tek patlamış mısır büyüklüğünü etkilerken, patlama yüzdesi üzerinde etkisinin olmadığını bildirmişler. Patlama verimlilik oranını, 5-6 mm tane iriliğinde en yüksek (29.2), 7 mm den büyük tane iriliğinde ise en düşük (21.03) olarak bulmuşlar. Tek patlamış tane hacminde ise, 6-7 mm tane iriliğiyle en yüksek (4.44 cm 3 ), 4-5 mm tane iriliğiyle de en düşük (2.32 cm 3 ) olduğunu saptamışlardır. Allred-Coyle ve ark. (2000), elektrik gücü farklı mikrodalga fırınlar kullanarak, 3 hibrit cin mısırının taneleri, farklı nem ve tane büyüklüklerinde patlatılmış; en yüksek patlama hacmi hibrit Hunt-Wesson 214 de, %11 nem ile elde edilmiştir. En yüksek patlama hacminin; 1000 Watt mikrodalga fırın gücünden ve orta boy tanelerin kullanılmasından elde edildiğini bildirmektedirler. Broccoli ve Burak (2000), Arjantin de 14 ticari hibrit cin mısırının verim ve verim özelliklerini incelemek için 6 farklı lokasyonda yürüttükleri çalışmada, elde ettikleri sonuçlara göre; tane verimi ile patlama hacmi arasında negatif korelasyon olduğunu bildirmektedirler. Patlama hacmi tane kalınlığıyla önemli pozitif, tane uzunluğu ile ise negatif korelasyon gösterdiğini ortaya koymuşlardır. 9

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ali ÖZKAN Galvao ve ark. (2000), Brezilya da 1996 97 ve 1997 98 yıllarında, 16 ve 42 adet melez cin mısırının yer aldığı iki ayrı deneme yürütmüşler. İlk denemede; patlama hacmini 36 ml/g, tane verimini 400.4 kg/da olarak saptamışlardır. İkinci denemede, patlama hacmini 35.1 ml/g, tane verimini 477.7 kg/da olarak bildirmişlerdir. Gözübenli ve ark. (2000), Ant-pop cin mısırı çeşidinde, 6 farklı tane iriliğinin (4,5-5,0 mm; 5,0-5,5 mm; 5,5-6,0 mm; 6,0-6,5 mm; 6,5-7,0 mm ve >=7,0 mm) ve 5 farklı nem içeriğinin (%10, %12, %14, %16, %18), patlama özelliklerine etkisini araştırmışlardır. Araştırma bulgularına göre; farklı tane irilikleri ve nem içeriklerinin patlama özellikleri üzerine etkisinin önemli olduğunu saptamışlardır. En yüksek patlama hacmi değerini 32.81 cm 3 /g ile 5.5-6.0 mm iriliğindeki tanelerden elde ettiklerini, en yüksek patlama hacmi değerini ise 32.41 cm 3 /g ile %14 içeriğine sahip olan tanelerden elde ettiklerini bildirmektedirler. Prodhan ve Rai (2000), Hindistan da 154 cin mısırı genotipi kullanarak, tane verimi ile patlatma kalitesi arasındaki ilişkileri araştırmışlardır. Çalışmada; tane verimi ile patlama hacmi, patlama oranı, hassaslık ve perikarp kalınlığı arasında önemli olumlu ilişkiler bulunduğunu; patlama hacmi ile tane ağırlığı arasında da önemli derecede olumsuz bir ilişki görüldüğünü bulmuşlardır. Bunun yanında, tane verimi ile tane ağırlığı arasında önemli olumlu ilişki olduğunu saptamışlardır. Burak ve Broccoli (2001), Arjantin Buenos Aires te 1998 ve 1999 yıllarında 5 farklı yerdeki 10 denemede, bazı hibridlerin patlama hacmi değerlerini ve ürün verimliliğini incelemişlerdir. Bu çalışmada; Genotip x çevre etkileşiminin önemli olduğunu, verim için elverişli olan çevrenin, patlama hacmi için uygun olmadığını saptamışlardır. Correa ve ark. (2001), Brezilya da farklı nem içeriği ile hasat edilen Zelia cin mısırı çeşidini ince tabaka halinde sererek 40ºC, 50ºC ve 60ºC de kurutma yapmışlardır. Kurutma havası derecesindeki artışların mısır tanesindeki ısı yayılma kapasitesinde azalmaya yol açtığını bildirmişlerdir. Gökmen ve ark. (2001), 1997-1998 yıllarında Tokat-Kazova ekolojik koşullarında, altı farklı azot dozu (0, 5, 10, 15, 20 ve 25 kg N/da) uygulaması ve dört farklı bitki sıklığının, 24 cin mısırı çeşit adayı ve bir de çeşit olmak üzere toplam 25 10

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ali ÖZKAN tek melezin; verim, verim özellikleri ve kalite karakterlerini incelemişler. Artan azot dozlarında bitkide çiçeklenme süresinin kısaldığını, bitki boyunun uzadığını, koçan boyunun düştüğünü, koçan başına tane sayısının ise etkilenmediğini ve en yüksek tane veriminin 10-15 kg N/da azot dozunda elde edildiğini bildirmektedirler. Ayrıca, araştırmada kalite karakterleri olarak elde ettikleri bulgulara göre; patlama hacmi ile tane verimi ve bin tane ağırlığı arasında ters bir ilişkinin bulunduğunu, bin tane ağırlığı ile patlayan tane oranı arasında ise doğru bir ilişkinin olduğunu bildirmektedirler. Gökmen ve Sakin (2001a), Kazova-Tokat koşullarında farklı cin mısırı genotiplerinde verim, verim unsurları ve bazı kalite özelliklerini araştırmışlar. Dört populasyon, 6 tek melez, 5 üçlü melez ve 11 bu melezlerin F 2 generasyonları olmak üzere 26 genotip cin mısırını kullanmışlardır. Verim ve verim özellikleri bakımından genotipler arasında önemli farklar olduğunu gözlemlemişler ve populasyonlardan melez çeşitlere oranla daha yüksek verim elde etmişlerdir. Buna karşın melez çeşitlerde patlama hacminin yüksek, patlamayan tane oranının ise daha düşük olduğunu saptamışlardır. F 2 generasyonlarında ise verim ve verim özellikleri bakımından fazla bir fark görülmediğini, kalite özellikleri açısından ise önemli düşüşler olduğunu tespit ettiklerini bildirmektedirler. Matta ve Viana (2001), Brezilya da yaptıkları çalışmada, patlama hacmini saptamak için, mikrodalga fırın ve sıcak hava yöntemlerini kullanmışlardır. Cin mısırında kalite açısından en önemli özelliğin tane ağırlığı ve patlama hacmi olduğunu bildirmişlerdir. Öktem ve ark. (2001), Harran Ovası ekolojik koşullarında ikinci ürün olarak yetiştirdikleri cin mısırında, farklı azot dozlarında (12, 18, 24, 30 ve 36 kg N/da) ve 70 cm sabit sıra üzeri mesafe olacak şekilde değişik sıra üzeri mesafelerinin tane verimi ve bazı agronomik özelliklere etkisini araştırmışlardır. Çalışmada, en yüksek tane veriminin 12 kg N/da azot dozundan elde edildiğini bildirmektedirler. Tian ve ark. (2001), ABD de üç cin mısır çeşidi tohumunun, patlama hacmi ile fiziksel tane özellikleri arasındaki ilişkileri, tek bir tane esasına göre incelemişlerdir. İnceledikleri fiziksel özellikler; tanenin boyutu, tanenin yuvarlaklığı 11

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ali ÖZKAN ve tanenin ağırlığıdır. Çeşit, tane yuvarlaklığı ve tane ağırlığının patlama hacmi üzerinde çok az etkisi olduğunu, tohum boyutunun ise etkisinin bulunmadığını bildirmişlerdir. Diğer bir ifadeyle, patlama hacmi ile fiziksel özellikler arasında güçlü bir doğrusal ilişki bulunmadığını bildirmektedirler (R2=0.28). Vendruscolo ve ark. (2001), Brezilya da, 1991-92 yıllarında, 15 cin mısırı çeşidi ile 19 bölgede yürüttükleri çeşit verim denemelerinde; tane veriminin 170-210 kg/da ve patlatma kapasitesinin 17-21 ml arasında olduğunu bildirmişlerdir. Nunes ve ark. (2002), Brezilya da, 1998-99 ve 1999-2000 yıllarında, farklı ekolojilerde yürütülen cin mısırı çeşit verim denemesinde; tane verimi genel ortalaması 274 kg/da olarak bulmuşlar. En verimli çeşitlerin ise CMS 43 (343 kg/da), CMS 42 (304 kg/da) ve IAC 112 (304 kg/da) olduğunu bulmuşlar. Patlama hacmi kapasitesinin genel ortalaması 17.5 ml ve en yüksek ortalamaları gösteren çeşitlerin ise IAC 112 (24), RS 20 (22) ve Zelia (24) olduğunu saptamışladır. Xuefang ve ark. (2002) tarafından Çin de, cin mısırında tanelerin nem içeriği ile patlama kalitesi arasındaki ilişkileri incelemişlerdir. Araştırma sonucuna göre; en yüksek patlama oranına patlama sıcaklığı 190-195 0 C de ve tane nem içeriğinin %14 olduğu zaman ulaşıldığını (%99.5) bildirmektedirler. Banerjee ve Singh (2003), Hindistan da, 2000 yılında, farklı azot dozu seviyelerinin (5, 10 ve 15 kg N/da) Amber ve Ambel cin mısırı çeşitlerinin bazı özelliklerine etkisini saptamak amacıyla yaptıkları çalışmada; hektolitre ağırlığı, tane verimi, sap verimi ve hasat indeksi değerlerinin, artan N seviyeleri ile arttığını saptamışlardır. Özkaynak ve Samancı (2003), 15 kendilenmiş cin mısır hattı ve onlardan elde edilen yoklama melezlerinin verim ve verimle ilgili özelliklerinin araştırıldığı çalışmada, tepe ve koçan püskülü çıkış süresi, bin tane ağırlığı, patlama hacmi özellikleri hariç incelenen diğer özellikler bakımından, melez çeşitlerin hatlardan daha yüksek değerler verdiğini ortaya koymuşladır. Reddy ve ark. (2003), tarafından Hindistan da farklı cin mısırı genotiplerinin patlama karakterlerinin path analizi ile değerlendirilmesinde; patlama hacminin sadece patlama derecesi ile olumlu ve önemli ilişkisi olduğunu bildirmişlerdir. 12

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ali ÖZKAN Banerjee ve ark. (2004), Hindistan da 2000 yılında iki cin mısırı çeşidi (V.L. Amber ve Amber), 3 farklı azot dozu (5, 10 ve 15 kg N/da) uygulaması ile 3 farklı bitki sıklığında (40cm, 65cm ve 90cm) yapılan çalışmada; V. L. Amber cin mısırı çeşidinin daha yüksek tane verimi (270 kg/da), protein içeriği (%9.19), patlayan tane yüzdesi (%96.21), ve patlama hacmine (13.13 cc/g) sahip olduğunu saptamışlardır. N un 15 kg/da a kadar artan seviyeleri, tane verimini, protein içeriğini ve patlayan tane yüzdesini önemli şekilde arttırdığını, fakat ürünün nem içeriği ve patlama hacmini azalttığını bildirmektedirler. Broccoli ve Burak (2004), İspanya da 1998 ve 1999 yıllarında, 3 bölgede, 14 ticari melez cin mısırı çeşidinde; tane verimi, patlama hacmi, tane genişliği, tane uzunluğu, karyopsis yuvarlaklık endeksi, patlamadan önce tane yoğunluğu, genişlemiş tane yoğunluğu ve verimlilik indeksini incelemişlerdir. Tane verimi ve patlama kapasitesi arasında zayıf olumsuz bir ilişki olduğunu bildirmişlerdir. Gökmen (2004), Tokat-Kazova da yetiştirilen 5 farklı cin mısırında %8 den %20 ye kadar değişen 7 farklı nem seviyesinde, mikrodalga fırın, sıcak hava ve tava içinde 3 değişik şekilde yağ ile, tuz ile ve tuzsuz olarak patlattığını, bunun sonucunda genotiplerde; patlama hacmi, tane büyüklüğü ve patlamayan tane oranının; nem içeriği ve patlatma metodundan önemli derecede etkilendiğini bildirmektedir. En iyi patlama kalitesinin, tane büyüklüğü ve patlamayan tane oranı %14 lük nem içeriğinden elde edildiğini saptamıştır. En yüksek patlamayan tane oranı mikrodalga fırın yönteminden elde edildiğini bildirmektedir. En düşük patlama hacmi ise yağ ve tuzla tava ile yapılan patlatmada bulmuştur. Genotip x nem içeriği, genotip x patlatma metodu ve nem içeriği x patlatma metodu etkileşimlerinin yine araştırılan özellikler için önemli olduğunu, nem içeriğinin optimumdan saptıkça patlama hacmi ve tane büyüklüğünün önemli derecede azaldığını bildirmiştir. Bununla beraber orta büyüklükteki melez tanelerde patlama hacmi ve patlamış tane büyüklüğünün daha yüksek olduğunu ortaya koymuştur. Oncsik ve Nagy (2004), Macaristan da, cin mısırında damla sulama yöntemi uygulayarak, farklı azot dozu seviyeleri ile tane verimi arasındaki ilişkileri araştırmışlardır. N dozu miktarı azaldıkça hasat edilen ürün miktarının azaldığını bildirmişlerdir. Fertigasyon uygulaması kapsamındaki, azot gübresi kullanım 13

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ali ÖZKAN etkinliğinin geleneksel uygulama kapsamında elde edilen %25 ile karşılaştırıldığında %41-47 ye ulaştığını saptamışlardır. Carpentieri-Pipolo ve ark. (2005), Brezilya da, iki ayrı bölgede, 8 cin mısırı populasyonunun tane verimi ve patlama hacmi özelliklerini araştırmışlardır. Çalışmada; tane verimini 242-373 kg/da arasında ve patlama hacmini ise 25.05-28.60 cm 3 /g arasında saptamışlardır. Luz ve ark. (2005), Brezilya da yaptıkları çalışmada, üç cin mısır genotipinde (Zelia, IAC-112 ve BRS-Angela) tane nem içeriğinin (%9, %12, %15, %18 ve %21) patlama yetenek indeksi üzerindeki etkisini incelemişlerdir. Araştırmanın sonucuna göre; BRS-Angela cin mısırı çeşidi için, %12.8 lik tane nem içeriğinde patlama yetenek indeksinin 22.5 ml/ml, IAC-112 cin mısırı çeşidi için %13.1 lik tane nem içeriğinde patlama yetenek indeksinin 23.5 ml/ml ve Zelia cin mısırı çeşidinde ise, %12.7 lik tane nem içeriğinde patlama yetenek indeksinin 25.0 ml/ml olduğunu saptamışlardır. Bu sebeple, cin mısırında taneleri paketlemek için %13 lük ticari tane nem içeriğinin en iyi nem olduğu sonucuna varmışlardır. Sakin ve ark. (2005), 1997 ve 1998 yıllarında Tokat Kazova koşullarında (7 tek melez, 7 üçlü melez ve 7 açık döllenen olmak üzere) toplam 21 cin mısırı çeşidinde, tane verimi, patlama hacmi ve bazı verim komponentleri incelenmiştir. Patlama hacmi en önemli kalite karakteri olup; genotipler arasında her iki yılda da patlama hacmi, verim ve patlamayan tane oranında önemli farklılıklar saptamışlardır. İlk yılda melez çeşitlerden iyi sonuçlar elde ettiklerini, ancak ikinci yıl melez çeşitlerin uygun olmayan sıcaklık ve hava koşullarından olumsuz etkilendiği ve düşük değerler elde edildiğini bildirmişlerdir. Patlama hacmi, verim ve patlamayan tane açısından, melez çeşitlerin açık döllenen çeşitlerden daha iyi sonuç verdiğini, ortaya koymuşlardır. Güven (2006), tarafından farklı mikrodalga fırın gücü ve ürün miktarının cin mısırında patlama karakterlerine etkilerini belirlemek amacıyla yürütülen çalışmada; dört tek melez (Ant-cin 98, Nermin-cin, Okur-261, Okur-9201) ve bir açıkta tozlanan çeşit olmak üzere beş genotip kullanılmıştır. Çalışmada; patlama hacmi, patlamamış tane oranı, tanenin patlama büyüklüğü, patlama indeksi ve patlayan tanelerin ağırlık oranı incelenmiştir. Tüm özellikler bakımından önemli 14

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ali ÖZKAN farklılıklar bulmuştur. Patlama hacminin en yüksek 20 g ürün miktarı ve 900 Watt fırın gücünde; Okur-261 ve Okur-9201 çeşit adaylarından elde edildiğini, en düşük patlama oranının ise 20 ve 25 gramlık örneklerde 720 Watt fırın gücünde belirlendiğini bildirmiştir. Genotipler içerisinde en düşük patlamayan tane oranının ise Ant-cin 98 ve Nermin-cin çeşitlerinde (sırasıyla %12.6 ve %13.7) olduğunu bildirmektedir. 2.2.Diğer Mısır Tipleri İle Yürütülmüş Çalışmalar Ülger (1986), Almanya da yaptığı bir araştırmaya göre; atdişi ve sert melez mısır çeşitlerinde ve bunların melezlerinde farklı azot dozlarının bin tane ağırlığı, koçanda tane sayısı, koçan tane ağırlığı, bitki boyu, ilk koçan yüksekliği, protein verimi ve tane verimine önemli etkide bulunduğunu bildirmiştir. Simenov ve Tsankova (1990), Bulgaristan da 1984 ve 1985 yıllarında, 3 mısır çeşidini farklı azot dozu (0, 12, 20 ve 28 kg N/da) ve bitki sıklığı (4500, 5500 ve 6500 bitki/da) uygulamalarında yetiştirmişlerdir. Araştırma sonucunda, artan azot dozlarına paralel olarak koçan sayısının arttığını saptamışladır. Aydın (1991), Adana koşullarında, 1990 yılında II. Ürün olarak LG.55 mısır çeşidini farklı azot dozu (10, 20, 30 kg N/da) uygulamalarında yetiştirerek, verim ve verim unsularını araştırmıştır. Çalışmada; en yüksek tane verimini 1036 kg/da ile 30 kg N/da azot dozu seviyesinden elde etmiştir. Azot dozunun artmasıyla tepe püskülü çıkarma süresinin kısaldığını, koçan kalınlığı, koçanda tane ağırlığı ve tek koçan ağırlığının arttığını, 20 kg N/da uygulamasından sonraki artışların ise istatistiksel olarak önemli olmadığını bildirmiştir. Çalışmada, tane verimi ile koçanda tane sayısı, bitkide koçan sayısı, koçanda tane ağırlığı ve tek koçan ağırlığı arasında önemli ve olumlu ilişki belirlendiği bildirmektedir. Paradkar ve Sharma (1993), Hindistan şartlarında, 4 mısır çeşidini 4 farklı azot dozu (0, 4.5, 9 ve 13.5 kg N/da) uygulamasında yetiştirmişledir. Sonucunda; artan azot dozlarının bitki boyu, koçan sayısı, koçan uzunluğu, 15