ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ Burhan KARA ÇUKUROVA KOŞULLARINDA DEĞİŞİK BİTKİ SIKLIKLARI ve FARKLI AZOT DOZLARINDA MISIRIN VERİM ve VERİM ÖZELLİKLERİ ile AZOT ALIM ve KULLANIM ETKİNLİĞİNİN BELİRLENMESİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2006

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ÇUKUROVA KOŞULLARINDA DEĞİŞİK BİTKİ SIKLIKLARI ve FARKLI AZOT DOZLARINDA MISIRIN VERİM ve VERİM ÖZELLİKLERİ ile AZOT ALIM ve KULLANIM ETKİNLİĞİNİN BELİRLENMESİ Burhan KARA DOKTORA TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANA BİLİM DALI Bu tez 06 / 01 / 2006 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği İle Kabul Edilmiştir. İmza... İmza... İmza... Prof. Dr. Yusuf KIRTOK Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER Prof. Dr. Hayriye İBRİKÇİ DANIŞMAN ÜYE ÜYE İmza... Prof. Dr. Tacettin YAĞBASANLAR ÜYE İmza... Prof. Dr. Mustafa ÇÖLKESEN ÜYE Bu Tez Enstitümüz Tarla Bitkileri Ana Bilim Dalında Hazırlanmıştır. Kod No: Bu çalışma Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: ZF-2004 D12 Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir. II

3 ÖZ DOKTORA TEZİ ÇUKUROVA KOŞULLARINDA DEĞİŞİK BİTKİ SIKLIKLARI ve FARKLI AZOT DOZLARINDA MISIRIN VERİM ve VERİM ÖZELLİKLERİ ile AZOT ALIM ve KULLANIM ETKİNLİĞİNİN BELİRLENMESİ Burhan KARA ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Danışman : Prof. Dr. Yusuf KIRTOK Yıl : 2006, Sayfa:162 Jüri : Prof. Dr. Yusuf KIRTOK Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER Prof. Dr. Hayriye İBRİKÇİ Prof. Dr. Tacettin YAĞBASANLAR Prof. Dr. Mustafa ÇÖLKESEN Bu araştırma, Çukurova koşullarında 2004 ve 2005 yıllarında, farklı sıra üzeri mesafeler ile azot dozlarında yetiştirilen ana ürün mısırda, verim ve verim unsurları ile azot alım ve kullanım etkinliğinin belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. Çalışma, Pioneer 31G98 hibrid mısır çeşidinde, beş farklı sıra üzeri mesafesi (70x10, 70x14, 70x18, 70x22 ve 70x26) ve beş farklı azot dozu (0, 9, 18, 27 ve 36 kg N/da) kullanılarak, bölünmüş parseller deneme desenine göre 3 tekerrürlü olarak yürütülmüştür. Araştırma sonuçlarına göre; sıra üzeri mesafesi ve azot dozları arttıkça tepe ve koçan püskülü çıkarma süreleri kısalırken, bitki boyu, ilk koçan yüksekliği, sap kalınlığı, koçan çapı, koçan boyu, koçandaki tane sayısı, tek koçan ağırlığı, bin tane ağırlığı, tane verimi ve tanedeki azot oranı yükselmiştir. Çiçeklenme ve hasat dönemi bitkinin toprak üstü aksamınca kaldırılan azot miktarı ve azottan yararlanma etkinliği değerleri, farklı sıra üzeri mesafeler ve azot dozlarında değişkenlik göstermiştir. Azot kullanım etkinliği, çiçeklenme ve hasat dönemi azot alım etkinliği değerleri ise, farklı sıra üzeri mesafelerde değişirken, azot dozlarının artışına paralel olarak düşmüştür. Bu araştırmada; Pioneer 31G98 çeşidinde en uygun sıra üzeri mesafe 18 cm ve en uygun azot dozu ise 27 kg/da olarak tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler:Mısır, Azot Dozu, Sıra Üzeri Mesafe, Azot Kullanım Etkinliği, Azottan Yararlanma Etkinliği III

4 ABSTRACT PhD THESIS DETERMINATION of the YIELD and YIELD COMPONENT, NITROGEN UPTAKE and USE EFFICIENCY of CORN on the DIFFERENT PLANT DENSITY and NITROGEN DOSES in the CUKUROVA CONDITIONS Burhan KARA DEPARTMENT OF FIELD CROPS INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF CUKUROVA Supervisor: Prof. Dr. Yusuf KIRTOK Year : 2006, Page:162 Jury : Prof. Dr. Yusuf KIRTOK Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER Prof. Dr. Hayriye İBRİKÇİ Prof. Dr. Tacettin YAĞBASANLAR Prof. Dr. Mustafa ÇÖLKESEN This research was carried out in the main crop seasons of years, on the experimental condition of Cukurova in the split plots experimental design, with three replication. In the research, Pioneer 31G98 corn cultivar were grown to determine the effects of five different nitrogen rates (0, 9, 18, 27 and 36 kg N/da) and five plant spaces (70x10, 70x14, 70x18, 70x22 and 70x26 cm) on the yield, yield components and nitrogen uptake and use efficiency. According to results of the experiment, male and female tasseling periot were decreased by increasing of row spacings and nitrogen doses. On the other hand, plant height, first ear height, stem diamenter, ear diamenter, ear length, kernel number per ear, single ear weight, 1000 seed weight, grain yield and nitrogen rates of the seed increased by increasing of row spacings and nitrogen doses. Tasseling and harvesting period nitrogen amount of remove by plant, and nitrogen utilization efficiency were changeable in the different row spacing and nitrogen doses. Nitrogen use efficiency, uptake nitrogen of tasseling and harvesting period changeable in the different row spacing, but decreased by increasing of nitrogen doses. In this research, it was determined as that the most plant spaces were 18 cm and the most nitrogen dose was also 27 kg/da in the Pioneer 31G98 cultuvar. Key Words: Corn, Nitrogen Dose, Plant Spaces, Nitrogen Use Efficient, Utilized Nitrogen Efficiency IV

5 TEŞEKKÜR Bana bu çalışma konusunda tez yapma olanağı veren ve çalışma sırasında her aşamada bilgi, deneyim ve önerileri ile hep yanımda hissettiğim, yakın ilgisi, desteği ve özverisi ile değerli yardımlarını gördüğüm sayın danışman hocam Prof. Dr. Yusuf KIRTOK a teşekkür ederim. Bana yardımlarını esirgemeyen hocalarım Prof. Dr. Ahmet Can ÜLGER, Prof. Dr. Rüştü HATİPOĞLU ve Prof Dr. Tacettin YAĞBASANLAR a, tez çalışmasının yürütülmesi sırasında bölüm olanaklarından yararlanmamı sağlayan, Bölüm Başkanımız sayın Prof. Dr. İbrahim GENÇ e ve değerli yardımlarını gördüğüm tez izleme komitesi üyesi sayın Prof. Dr. Hayriye İBRİKÇİ ye teşekkür ederim. Çalışmanın yürütülmesi sırasında denemenin parselasyonu, ilaçlanması, gübrelenmesi vb. gibi konularda yardımlarını esirgemeyen arkadaşlarım, Arş.Gör. Ömer KONUŞKAN, Dr. Kağan KÖKTEN, Arş.Gör. İbrahim ATIŞ, Arş. Gör. Kürşat KORKMAZ, Arş. Gör. Ebru KARNEZ ve Arş. Gör. Soner ÇANKAYA ya teşekkür ederim. V

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT II TEŞEKKÜR III ÇİZELGELER DİZİNİ... VI ŞEKİLLER DİZİNİ. X 1.GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Bitki Sıklığı ve Azot Dozu ile İlgili Çalışmalar Azot Kullanım Etkinliği ile İlgili Çalışmalar MATERYAL ve METOT Materyal Deneme Yeri ve Yılı Araştırma Yerinin İklim ve Toprak Özellikleri İklim Özellikleri Toprak Özellikleri Denemede Kullanılan Mısır Çeşidi Denemede Kullanılan Gübreler Metod Deneme Deseni Denemenin Kurulması ve Yürütülmesi Bakım İşlemleri Örneklerin Alınması Bitki Analizleri Azot Kullanım Etkinliği Araştırmada İncelenen Özellikler Araştırmada Elde Edilen Verilerin Değerlendirilmesi ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Tepe Püskülü Çıkarma Süresi (gün) Koçan Püskülü Çıkarma Süresi (gün) VI

7 4.3. Bitki Boyu (cm) İlk Koçan Yüksekliği (cm) Sap Kalınlığı (mm) Koçan Çapı (m) Koçan Boyu (cm) Koçanda Tane Sayısı (adet) Tek Koçan Ağırlığı (g) Bin Tane Ağırlığı (g) Tane Verimi (kg/da) Mısırda Azot Dozları ile Tane Verimi Arasındaki İlişkiler ve Regresyon Analiz Sonuçları Tanede Azot İçeriği (%) Çiçeklenme Dönemi Toprak Üstü Aksamınca Kaldırılan Azot Miktarı (kg/da), Bitkice Kaldırılan Toplam Azot Miktarı (kg/da) ve Kuru Madde Verimi(g/bitki) Hasat Dönemi Toprak Üstü Aksamınca Kaldırılan Azot Miktarı (kg/da), Bitkice Kaldırılan Toplam Azot Miktarı (kg/da) ve Kuru Madde Verimi (g/bitki) Azot Kullanım Etkinliği Azottan Yararlanma Etkinliği Çiçeklenme Dönemi Azot Alım Etkinliği Hasat Dönemi Azot Alım Etkinliği SONUÇ VE ÖNERİLER 145 KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ 162 VII

8 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Adana İlinde, Deneme Yıllarına ( ) ve Uzun Yıllara Ait Nisan-Ağustos Ayları Önemli İklim Değerleri 22 Çizelge 3.2. Deneme Alanı Toprağının Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Çizelge 3.3. Hasat Sonrası Deneme Alanı Toprağında Kalan Azot Miktarları 24 Çizelge 3.4. Farklı Ekim Sıklıklarında Dekara Bitki Sayıları. 25 Çizelge 4.1. Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Tepe Püskülü Çıkarma Süresine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları. 31 Çizelge 4.2. Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarının Tepe Püskülü Çıkarma Süresine (gün) Etkisine Ait Ortalama Değerler.. 32 Çizelge 4.3. Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Koçan Püskülü Çıkarma Süresine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları 37 Çizelge 4.4. Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarının Koçan Püskülü Çıkarma Süresine (gün) Etkisine Ait Ortalama Değerler Çizelge 4.5. Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Bitki Boyuna İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.. 43 Çizelge 4.6 Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarının Bitki Boyuna (cm) Etkisine Ait Ortalama Değerler Çizelge 4.7. Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın İlk Koçan Yüksekliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları. 49 Çizelge 4.8. Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarının İlk Koçan Yüksekliğine (cm) Etkisine Ait Ortalama Değerler Çizelge 4.9. Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Sap Kalınlığına İlişkin Varyans Analiz Sonuçları. 55 VIII

9 Çizelge 4.10.Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarının Sap Kalınlığına (mm) Etkisine Ait Ortalama Değerler. 56 Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Koçan Çapına İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarının Koçan Çapına (mm) Etkisine Ait Ortalama Değerler Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Koçan Boyuna İlişkin Varyans Analiz Sonuçları. 67 Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarının Koçan Boyuna (cm) Etkisine Ait Ortalama Değerler Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Koçandaki Tane Sayısına Ait Varyans Analiz Sonuçları.. 73 Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarının Koçandaki Tane Sayısına (adet) Etkisine Ait Ortalama Değerler.. 74 Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Tek Koçan Ağırlığına İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarının Tek Koçan Ağırlığına (g) Etkisine Ait Ortalama Değerler Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Bin Tane Ağırlığına İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.. 86 Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarının Bin Tane Ağırlığına (g) Etkisine Ait Ortalama. 87 Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Tane Verimine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları. 92 Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarının Tane Verimine (kg/da) Etkisine Ait Ortalama Değerler Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Tanede Azot İçeriğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarının Tanede Azot İçeriğine (%) Etkisine Ait Ortalama Değerler IX

10 Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Çiçeklenme Döneminde Bitkide Toprak Üstü Aksamınca Kaldırılan Azot Miktarına İlişkin Varyans Analiz Sonuçları. 107 Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarının Mısırda Çiçeklenme Döneminde Toprak Üstü Aksamınca Kaldırılan Azot Miktarına (kg/da) Etkisine Ait Ortalama Değerler 108 Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarının Mısırda Çiçeklenme Döneminde Kök ve Toprak Üstü Aksamı Kuru Madde Verimine (g/bitki) Etkisine Ait Ortalama Değerler Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarının Mısırda Çiçeklenme Döneminde Kök, Toprak Üstü Aksamı Azot İçeriği ve Bitkice Kaldırılan Toplam Azot Miktarına (kg/da) Etkisine Ait Ortalama Değerler Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Hasat Döneminde Bitkide Toprak Üstü Aksamınca Kaldırılan Azot Miktarına İlişkin Varyans Analiz Sonuçları. 115 Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarının Mısırda Hasat Dönemi Toprak Üstü Aksamınca Kaldırılan Azot Miktarına (kg/da) Etkisine Ait Ortalama Değerler Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarının Hasat Döneminde Kök ve Toprak Üstü Aksamı Kuru Madde Verimine (g/bitki) Etkisine Ait Ortalama Değerler Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarının Hasat Döneminde Kök, Toprak Üstü Aksamı Azot İçeriği ve Bitkice Kaldırılan Toplam Azot Miktarına (kg/da) Etkisine Ait Ortalama Değerler 122 Çizelge 4.33.Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Azot Kullanım Etkinliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları 123 Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Azot Kullanım Etkinliğine Ait Ortalama Değerler 124 X

11 Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Azottan Yararlanma Etkinliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları 129 Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Azottan Yararlanma Etkinliğine Ait Ortalama Değerler Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Çiçekleneme Dönemi Azot Alım Etkinliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Çiçeklenm Döneminde Azot Alım Etkinliğine Ait Ortalama Değerler Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Hasat Döneminde Azot Alım Etkinliğine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları. 139 Çizelge Değişik Bitki Sıklıkları ve Farklı Azot Dozlarında Mısırın Hasat Döneminde Azot Alım Etkinliğine Ait Ortalama Değerler XI

12 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 4.1. Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin Tepe Püskülü Çıkarma Süresine (gün) Etkisi Şekil 4.2. Farklı Azot Dozlarının Tepe Püskülü Çıkarma Süresine (gün) Etkisi Şekil ve 2005 Yıllarında Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Tepe Püskülü Çıkarma Süresine (gün) Etkileri. 35 Şekil 4.4.Birleştirilmiş Yıllarda ( ) Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Tepe Püskülü Çıkarma Süresine (gün) Etkileri.. 36 Şekil 4.5. Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin Koçan Püskülü Çıkarma Süresine (gün) Etkisi Şekil 4.6. Farklı Azot Dozlarının Koçan Püskülü Çıkarma Süresine (gün) Etkileri Şekil ve 2005 Yıllarında Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Koçan Püskülü Çıkarma Süresine (gün) Etkileri Şekil 4.8.Birleştirilmiş Yıllarda ( ) Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Koçan Püskülü Çıkarma Süresine (gün) Etkileri Şekil 4.9. Farklı Sıra Üzeri Mesafelerin Bitki Boyuna (cm) Etkileri.. 45 Şekil Farklı Azot Dozlarının Bitki Boyuna (cm) Etkileri.. 46 Şekil ve 2005 Yıllarında Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Bitki Boyuna (cm) Etkileri 48 Şekil 4.12.Birleştirilmiş Yıllarda ( ) Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Bitki Boyuna (cm) Etkileri.. 48 Şekil Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin İlk Koçan Yüksekliğine (cm) Etkileri Şekil Farklı Azot Dozlarının İlk Koçan Yüksekliğine (cm) Etkileri.. 52 XII

13 Şekil ve 2005 Yıllarında Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının İlk Koçan Yüksekliğine (cm) Etkileri Şekil 4.16.Birleştirilmiş Yıllarda ( ) Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının İlk Koçan Yüksekliğine (cm) Etkileri.. 54 Şekil Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin Sap Kalınlığına (mm) Etkileri. 57 Şekil Farklı Azot Dozlarının Sap Kalınlığına (mm) Etkileri. 58 Şekil ve 2005 Yıllarında Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Sap Kalınlığına (mm) Etkileri 59 Şekil 4.20.Birleştirilmiş Yıllarda ( ) Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Sap Kalınlığına (mm) Etkileri Şekil Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin Koçan Çapına (mm) Etkileri.. 63 Şekil Farklı Azot Dozlarının Koçan Çapına (mm) Etkileri Şekil ve 2005 Yıllarında Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Koçan Çapına (mm) Etkileri. 66 Şekil 4.24.Birleştirilmiş Yıllarda ( ) Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Koçan Çapına (mm) Etkileri Şekil Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin Koçan Boyuna (cm) Etkileri.. 69 Şekil Farklı Azot Dozlarının Koçan Boyuna (cm) Etkileri 70 Şekil ve 2005 Yıllarında Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Koçan Boyuna (cm) Etkileri.. 71 Şekil 4.28.Birleştirilmiş Yıllarda ( ) Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Koçan Boyuna (cm) Etkileri Şekil Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin Mısırda Koçandaki Tane Sayısına (adet) Etkileri.. 75 Şekil Farklı Azot Dozlarının Koçandaki Tane Sayısına (adet) Etkileri XIII

14 Şekil ve 2005 Yıllarında Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Koçandaki Tane Sayısına (adet) Etkileri Şekil 4.32.Birleştirilmiş Yıllarda ( ) Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Koçandaki Tane Sayısına (adet) Etkileri 78 Şekil Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin Tek Koçan Ağırlığına (g) Etkileri Şekil Farklı Azot Dozlarının Tek Koçan Ağırlığına (g) Etkileri Şekil ve 2005 Yıllarında Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Tek Koçan Ağırlığına (g) Etkileri.. 84 Şekil 4.36.Birleştirilmiş Yıllarda ( ) Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Tek Koçan Ağırlığına (g) Etkileri Şekil 4.37.Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin Bin Tane Ağırlığına (g) Etkileri Şekil Farklı Azot Dozlarının Bin Tane Ağırlığına (g) Etkileri. 89 Şekil ve 2005 Yıllarında Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Bin Tane Ağırlığına (g) Etkileri 90 Şekil 4.40.Birleştirilmiş Yıllarda ( ) Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Bin Tane Ağırlığına (g) Etkileri Şekil 4.41.Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin Tane Verimine (kg/da) Etkileri 94 Şekil Farklı Azot Dozlarının Tane Verimine (kg/da) Etkileri Şekil ve 2005 Yıllarında Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Tane Verimine (kg/da) Etkileri Şekil 4.44.Birleştirilmiş Yıllarda ( ) Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Tane Verimine (kg/da) Etkileri Şekil Mısırda Azot Dozları İle Tane Verimi Arasındaki Regresyon Analiz Sonuçları 100 XIV

15 Şekil 4.46.Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin Tanede Azot İçeriğine (%) Etkileri Şekil Farklı Azot Dozlarının Tanede Azot İçeriğine (%) Etkileri. 104 Şekil ve 2005 Yıllarında Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Tanede Azot İçeriğine (%) Etkileri 105 Şekil 4.49.Birleştirilmiş Yıllarda ( ) Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Tanede Azot İçeriğine (%) Etkileri Şekil ve 2005 Yıllarında Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Çiçeklenme Döneminde Toprak Üstü Aksamınca Kaldırılan Azot Miktarına (kg/da) Etkileri Şekil 4.51.Birleştirilmiş Yıllarda ( ) Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Çiçeklenme Döneminde Toprak Üstü Aksamınca Kaldırılan Azot Miktarına (kg/da) Etkileri Şekil ve 2005 Yıllarında Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Hasat Döneminde Toprak Üstü Aksamınca Kaldırılan Azot Miktarına (kg/da) Etkileri Şekil 4.53.Birleştirilmiş Yıllarda ( ) Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinin ve Azot Dozlarının Hasat Döneminde Toprak Üstü Aksamınca Kaldırılan Azot Miktarına (kg/da) Etkileri 119 Şekil Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinde Mısırın Azot Kullanım Etkinliği Değerleri 125 Şekil Farklı Azot Dozlarında Mısırın Azot Kullanım Etkinliği Değerleri 126 Şekil ve 2005 Yıllarında Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinde ve Azot Dozlarında Mısırın Azot Kullanım Etkinliği Değerleri Şekil 4.57.Birleştirilmiş Yıllarda ( ) Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinde ve Azot Dozlarında Mısırın Azot Kullanım Etkinliği Değerleri. 128 XV

16 Şekil 4.58.Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinde Mısırın Azottan Yararlanma Etkinliği Değerleri. 131 Şekil 4.59.Farklı Azot Dozlarında Mısırın Azottan Yararlanma Etkinliği Değerleri Şekil ve 2005 Yıllarında Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinde ve Azot Dozlarında Mısırın Azottan Yararlanma Etkinliği Değerleri 134 Şekil 4.61.Birleştirilmiş Yıllarda ( ) Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinde ve Azot Dozlarında Mısırın Azot Kullanım Etkinliği Değerleri. 134 Şekil ve 2005 Yıllarında Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinde ve Azot Dozlarında Mısırın Çiçeklenme Döneminde Azot Alım Etkinliği Değerleri 138 Şekil Birleştirilmiş Yıllarda ( ) Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinde ve Azot Dozlarında Mısırın Çiçeklenme Döneminde Azot Alım Etkinliği Değerleri Şekil ve 2005 Yıllarında Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinde ve Azot Dozlarında Mısırın Hasat Döneminde Azot Alım Etkinliği Değerleri Şekil 4.65.Birleştirilmiş Yıllarda ( ) Farklı Sıra Üzeri Mesafelerinde ve Azot Dozlarında Mısırın Hasat Döneminde Azot Alım Etkinliği Değerleri XVI

17 1. Giriş Burhan KARA 1. GİRİŞ Günümüzde dünyada gıda üretimi yeterli görünse de, dağılımdaki bozukluklar nedeniyle, bir çok insan açlık tehlikesi ile karşı karşıyadır. İnsan nüfusunun ve hayvan varlığının besin ihtiyacını karşılamada tahıllar büyük önem taşımaktadır. Giderek artan ve yaklaşık altı milyarı bulan dünya nüfusunun büyük bir kısmı bitkisel kaynaklı gıda maddesi yönünden genel olarak tahıllara (buğday, çeltik, mısır) bağımlıdır. Nitekim, insanoğlu günlük gereksinim duyduğu enerjinin % 50 sinden fazlasını tahıllardan karşılamaktadır (Gençtan ve ark., 1995; Kırtok, 1998). Dünya nüfusunun, enerji ve protein ihtiyacının büyük bir kısmını karşılayan tahıllar içerisinde mısırın ayrı bir önemi vardır. Bir sıcak iklim bitkisi olan mısır, sahip olduğu çeşit zenginliği ve yüksek adaptasyon kabiliyeti nedeni ile dünyanın hemen her yerinde tarımı yapılabilen bir kültür bitkisidir (Koçak, 1987; Sezer ve Yanbeyi, 1997). Dünyada, milyon ha ekim alanı ve milyon ton üretim ile buğday ve çeltikten sonra üçüncü sırada yer alan mısır, toplam ekim alanlarının, %18.6 sını, üretimin ise % 27 sini teşkil etmektedir (Anonymous, 2004). Dünyada mısırın tüketimi, ülkelerin gelişmişlik oranına bağlı olarak değişmekte olup, üretimin % 73 lük gibi büyük bir bölümü hayvan beslenmesinde (gelişmiş ülkelerde hayvan yeminin payı % 88.9 a, hatta bu oran A.B.D de % 90 a kadar yükselmektedir), kalan kısmı ise insan beslenmesi (ekmek, haşlama, közleme, çerez, konserve, pastacılık ve fırın ürünlerinde) ve sanayide (un, irmik, nişasta, şurup, yağ ve şeker) değerlendirilmekte olup, dünyada insan beslenmesinde tüketilen günlük kalorinin % 11 i mısır bitkisinden sağlanmaktadır (White, 1986; Gençtan ve ark., 1995; Kırtok, 1998). Ülkemizde, 384 kg/da ortalama verim değerine sahip olan mısır, 700 bin hektar ekim alanı ile toplam tahıl ekilişinde % 4.6 pay alırken, 2.7 milyon ton üretimi ile toplam tahıl üretiminde % 8.0 pay almaktadır (Anonymous, 2004). Üretilen mısırın, yarıdan fazlası (%54.1) insan beslenmesinde ve sanayide, kalan kısmı ise (% 45.9) hayvan yemi olarak değerlendirilmektedir (Kırtok, 1998). 1

18 1. Giriş Burhan KARA Ülkemizde, mısır ekim alanı bakımından ikinci sırayı alan Akdeniz bölgesinde, en geniş mısır ekim alanına sahip il Adana dır. 105 bin ha ekim alanı, 787 bin ton üretim ve 745 kg/da verim ile Türkiye mısır ekim alanının % 16.3 üne, üretimin ise % 25.9 una sahiptir. Ekim alanı bakımından, Adana da yetiştirilen ürünler içerisinde % 21.5 lik bir paya sahiptir (Anonymous, 2004). Görüldüğü üzere, mısır Adana tarımı için büyük bir öneme sahip olup, ekonomik olarak üretimi yapılmaktadır. Adana bölgesinde, mısır giderek pamuğun yerini almakta ve buğday-mısır ekim nöbeti yaygın olarak uygulanmaktadır. İklim ve toprak özellikleri bölgelere göre, farklılık gösterdiği için mısır yetiştiriciliğinde, bölge şartlarına göre uygun çeşit, azot dozu ve ekim sıklığı gibi faktörlerin tespiti çok önemlidir. Mısır tarımında, yüksek verim elde edebilmek için uygun bitki sıklığının sağlanması gerekmektedir. Mısır bitkisinde sıra üzeri mesafesinin verimi etkilediği, aşırı bitki sıklığı ve seyrekliğinin verimi sınırlandırdığı bazı araştırıcılar tarafından belirlenmiştir (Aydın, 1991; Giray, 1994). Çok yüksek bitki sıklığında mısır bitkisi tane oluşturamamaktadır. Birim alanda bulunması gereken bitki sayısı; çeşit, toprak verimliliği ve yetiştirilme amacına göre değişmektedir. Ayrıca, bitki sıklığı çalışmalarında araştırmanın yürütüldüğü ekolojik koşullara ve bitki yoğunluklarına göre oldukça farklı sonuçlar elde edilmektedir. Genellikle fazla boylanmayan, su ve azot alımının elverişli olduğu koşullarda birim alanda yetiştirilecek bitki sayısı artabilmektedir. Erkenci çeşitler genellikle sık, gecçi çeşitler ise seyrek ekilmektedir. Silajlık üretimde sık, tane mısır ve tohumluk üretiminde seyrek ekim yapılması araştırmalarla ortaya konulmuştur (Kün, 1994). Yapılan araştırmalarda, mısır bitkisinde birim alandaki bitki sayısının artmasının genellikle bitki boyu ve sap verimini artırırken, sap kalınlığı ve koçan karakterleri üzerine azaltıcı yönde etkide bulunduğunu ortaya koymaktadır (Doğan ve ark., 1997). Sık ekimlerde, bitki başına düşen yaşam alanı daralırken, bitkiler arası rekabet artmakta ve bunun sonucunda uzun boylu, ince saplı, az ve küçük koçanlı bitkiler oluşmaktadır. Buna karşın seyrek ekimlerde ise sap kalınlığı, koçan uzunluğu, koçan çapı ve koçan ağırlığı artmakla birlikte, bu artışlar birim alandaki bitki sayısının eksilmesinden ileri gelen kaybı telafi edemediği için verimde düşüşler olmaktadır. 2

19 1. Giriş Burhan KARA Azot, bitkisel üretimde noksanlığı en sık görülen ve en çok gereksinim duyulan, aynı zamanda verimi artırıcı en önemli girdi olarak kullanılan bitki besin elementidir. Bu nedenle, tarım ürünlerinde azotlu gübreleme yapılması gerekir. Bitkilerin yaşamsal faaliyetleri bakımdan, önemli bir element olan azotun toprakta bulunan miktarı yapay yollarla düzenlenebilmektedir. Azot, bitkilerin bileşiminde genellikle % 1-5 oranlarında bulunmaktadır. Bitkiler tarafından birinci derecede nitrat formunda alınan azot, daha az oranlarda amonyum formunda da alınabilmektedir. Nemli, ılık ve iyi havalanabilen topraklarda azot bileşiklerinin çoğu nitrat formunda bulunmaktadır. Toprakta çoğunlukla bulunan bu iki azot formu, bitki köklerine kütle akımı ve yayılma mekanizmaları ile taşınmaktadır. Mısır, ışığı çok iyi değerlendiren bir C-4 bitkisi olduğundan, çok kısa zamanda birim alandan yüksek miktarlarda kuru madde oluşturabilme yeteneğine sahip olması nedeniyle azota fazla gereksinim duymaktadır. Maksimum verim düzeyine yakın bir düzeyde, bitkinin tüm toprak üstü bölümünde N konsantrasyonu, bitkinin N gereksinimi olarak tanımlanmaktadır. Dolayısıyla, bitkilerden maksimum verim elde etmek için azotlu gübreler önemli bir faktördür (Russel ve Balko, 1980). Azot kullanım etkinliği, uygulanan gübre N unun hasat döneminde yüzde olarak geri alımı şeklinde tanımlanmıştır. Mısır genotiplerinin, artan azot dozlarına karşı tepkisi önemli ölçüde değişmekte olup bazı çeşitler azot dozlarının artmasıyla tane verimi bakımından atış gösterirken, bazı mısır genotipleri bitki boyu ve gövde çapı bakımından artış göstermektedir. Buna karşın, bazı mısır çeşitleri, düşük azot dozlarında da iyi bir gelişme gösterebilmekte, diğer bir ifade ile daha çok kuru madde, daha büyük yaprak ve dolayısı ile daha çok tane üretebilmektedir. Ayrıca, azot mısırın fizyolojik özelliklerini de iyileştirerek yaprak alanı indeksi ve net asimilasyon gibi değerleri de artırmaktadır (Pollmer ve ark., 1979). Muruli ve Paulsen (1981), yüksek tane veriminin, tane doldurma esnasında bitkide depolanan yüksek azot miktarı ile ilişkili olduğunu belirtmişlerdir. Mısır üretiminde, artan azot dozlarının, yapraklardaki azot ve potasyum içeriğini artırdığı, fosfor miktarını ise düşürdüğü belirtilmektedir (Shukla, 1971). 3

20 1. Giriş Burhan KARA Azotlu gübre kullanımını azaltabilecek önemli yöntemlerden biri, kök bölgesindeki mineral azot miktarını gübrelemede göz önünde bulundurmaktır (Hergert, 1987; Miley, 1988). Çünkü, toprağın bitkiye azot verme kapasitesi; ekim zamanı topraktaki mineral azota, özellikle NO 3 a ve büyüme döneminde organik maddeden mineralize olabilen azota bağlıdır (El Gharous, 1993). Bu, bir önceki ekili olan üründen toprakta ne kadar N kaldığını ve gelecek bitkiye ne kadar N uygulamak gerektiğini gösteren bir ölçüttür. Bu nedenle, azot önerisi; ekim sistemi, toprak tipi, ekim öncesi topraktaki mineral azot miktarı ve büyüme döneminde topraktaki azot miktarı göz önünde bulundurularak yapılmalıdır (May ve ark., 1991). Azot kirliliğinin çevre üzerine etkisi ve azot gübresindeki fiyat artışı, azotlu gübrelemenin bitki tarafından alımını ve kullanım etkinliğinin belirlenmesi çalışmalarına ilgiyi artırmıştır. Bitkinin N absorbe yeteneği, N un parçalanması ve bağlanma etkileri, azotun bitki tarafından alımını ve kullanımını etkilediği bildirilmiştir (Moll ve ark., 1982). Bu çalışmanın amacı; Çukurova Bölgesi nde son zamanlarda geniş alanda ekimi yapılan 31G98 hirit mısır çeşidinde, değişik sıra üzeri mesafeler ile farklı azot dozları kulanarak verim ve verim özellikleri ile azot alım ve kullanım etkinliğini araştırmaktır. 4

21 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Burhan KARA 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Bitkilerde verim, çeşitlerinin genetik potansiyeline bağlı olmakla birlikte, ekim sıklığı ve azot miktarı gibi faktörler de verimin arttırılmasında önemli rol oynamaktadır (Giray ve Ülger, 1996). Ayrıca büyüme dönemi boyunca toprak yapısının yanı sıra sıcaklık ve yağış gibi temel iklim faktörlerinin, topraktaki bitki besin elementlerinin yarayışlılığını, alımını ve bunların ürün üzerindeki işlevlerini etkileyebileceği bilinmektedir (Ashhari ve Hanson, 1984) Bitki Sıklığı ve Azot Dozu ile İlgili Çalışmalar Podalak (1984) tarafından Çekoslovakya da, LSP ve TO-500 melez mısır çeşitlerinde, dört azot dozu (0, 9, 18, 27 kg N/da) ve iki ekim sıklığında (70x20 ve 70x16 cm) yapılan çalışmada, artan azot miktarına paralel olarak tane verimi, koçan sayısı ve kuru madde miktarının arttığı belirlenmiştir. Ayrıca, 70x20 cm ekim sıklığında bitki kök ve toprak üstü kuru madde miktarının yükseldiği bildirilmiştir. White (1986), A.B.D nin Florida bölgesinde, iki mısır çeşidinde, 70 cm sabit sıra arası ve 12.5, 17.5, 22.5 ve 27.5 cm sıra üzeri mesafelerde, tane verimi, koçan sayısı, koçan ağırlığı ve koçan uzunluğuna etkilerini araştırdığı çalışmada, sıra üzeri mesafenin 12.5 cm olduğu uygulamada, koçan sayısının en yüksek olduğunu, buna karşın koçan ağırlığının ve uzunluğunun geniş sıra üzeri mesafelerde arttığını, olgunlaşma süresinin ise ekim sıklığından fazla etkilenmediğini bildirmiştir. Croos ve ark. (1987), Kanada da, 16 hibrit mısır çeşidi ve üç ekim sıklığı (70x12, 70x14 ve 70x16 cm) kullanarak yürüttükleri çalışmada; erkenci çeşitlerin yüksek sıklıklarda daha verimli olduğunu ve bitki sıklığının olgunlaşma süresi üzerine etkisinin önemli bulunmadığını tespit etmişlerdir. Simeonov ve Tsankova (1990), Bulgaristan da, yıllarında bitki başına iki koçan bulunduran 3 mısır çeşidini, üç ekim sıklığında (60x26, 60x24 ve 60x22 cm) yetiştirdikleri çalışmada, birim alandaki bitki sayısındaki artışın koçan bağlamayı azalttığını bildirmişlerdir. Akçin ve ark. (1993), yılları arasında, Konya, Çumra da yürüttükleri tarla denemelerinde, TTM 813 hibrit mısır çeşidinde değişik sıra arası mesafelerde, 5

22 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Burhan KARA dekara 70x30,70x28, 70x26, 70x24, 70x22 ve 70x20 bitki sıklıkları ile 6 farklı azot dozunu (0, 7, 11, 15, 19 ve 23 kg/da) uygulamışlardır. En yüksek tane verimini, 70x20 ekim sıklığında ve 23 kg/da azot seviyesinden elde etmişlerdir. Bu çalışmada bitki sıklığının artırılması tanenin ham protein içeriğini, koçandaki tane sayısını, ağırlığını ve bin tane ağırlığını azaltmış fakat parseldeki koçan sayısını arttırmıştır. Bangarwa ve ark. (1993), Hindistan da, kumlu-killi topraklarda yılları arasında yaptıkları çalışmalarında Partap-1 mısır çeşidini, 70x24, 70x22 ve 70x20 cm ekim sıklığında ve 4 azot dozu (0, 6, 12 ve 18 kg/da) uygulayarak denemeye almışlardır. Araştırmada bitki boyu, yaprak alanı indeksi, yaprak alanı süresi, bitki büyüme oranı ve tane verimi ölçümleri yapılmıştır. Bitki boyu bitki yoğunluğundan etkilenmezken, yaprak alanı indeksi, bitki büyüme oranı ve tane veriminin artan bitki yoğunluğuna bağlı olarak arttığı belirlenmiştir. Paradkar ve Sharma (1993), Hindistan da, dört mısır çeşidinde, 4 farklı azot dozu (0, 4.5, 9 ve 13.5 kg N/da) uygulayarak yaptıkları çalışmada, artan azot dozlarının bitki boyu, koçan sayısı, koçan uzunluğu, koçandaki tane sayısı ve tane verimini artırırken, çiçeklenme süresini kısalttığını bildirmişlerdir. Sağlamtimur ve ark. (1994), Çukurova sulanabilir koşullarında, uygun bitki sıklığını saptamak amacıyla, 70 cm sabit sıra arası ve 6 farklı sıra üzeri mesafelerde (15, 17.5, 20, 22.5, 25 ve 30 cm) yapmış oldukları çalışmada; bitki sıklığının artmasıyla, sap kalınlığı, ilk koçan yüksekliği ve tane veriminin arttığı, koçan başına tane ağırlığı, koçandaki tane sayısı ve bin tane ağırlığı değerlerinin ise azaldığını ve en uygun bitki sıklığının 70x15 cm veya 70x 17.5 cm olduğunu tespit etmişlerdir. Giray ve Ülger (1996), Çukurova II. ürün koşullarında, LG- 55 hibrid mısır çeşidinde, 4 farklı azot dozunun (20, 25, 30, 35 kg N/da) ve 3 farklı ekim sıklığının (70x10, 70x20 ve 70x30 cm) verim ve verim unsurları üzerine etkisini araştırdıkları çalışmada, artan bitki sıklıklarında bitki yaş ağırlığın arttığını ve düşük azot dozu seviyelerinde sıra üzeri mesafenin geniş tutulmasıyla verimin artabileceğini bildirmişlerdir. 6

23 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Burhan KARA Ülger ve ark. (1996) tarafından Şanlıurfa da, yıllarında ikinci ürün mısırda, dört bitki sıklığının (70x10, 70x15, 70x20 ve 70x25 cm) ve dört azot dozunun (0, 10, 20 ve 30 kg kg N/da) tane verimi ve bazı tarımsal karakterlere etkisini belirlemek amacı ile yapılan çalışmada, ekim sıklığının genişlemesine paralel olarak azot dozunun yükselmesi ile tane veriminin arttığı bildirilmiştir. Ağdağ ve ark. (1997), Samsun şartlarında, ikinci ürün tane mısırın en uygun bitki sıklığını belirlemek amacı ile yıllarında TTM-813 ve G-4207 çeşitleri kullanarak yaptıkları çalışmada, yedi ekim sıklığı (70x28.5, 70x25.5, 70x22.5, 70x19.5, 70x16.5, 70x14.5 ve 70x12.5 cm) kullanmışlardır. Çalışma sonucunda en uygun ekim sıklığının TTM-813 çeşidi için 70x16.5 cm ve G-4207 çeşidi için ise 70x14.5 cm olduğunu tespit etmişlerdir. Sezer ve Yanbeyi (1997), Çarşamba ovası koşullarında, 4 farklı azot dozu (0, 8, 16, 24 kg N/da) ve 3 bitki sıklığında (70x 26, 70x22 ve 70x18 cm) yapmış oldukları çalışmada, artan azot dozları ve bitki sıklıklarında bitki boyunun ve ilk koçan yüksekliğinin arttığını, koçan boyu ve koçan çapı artan ekim sıklıklardan olumsuz, artan azot dozlarından ise olumlu etkilendiğini bildirmişlerdir. Turgut ve ark. (1997), Bursa koşullarında, at dişi mısır çeşitlerinde bitki sıklıklarının (65x10, 65x15, 65x20 ve 65x25 cm) verim ve verim öğelerine etkisini belirlemek amacı ile yürüttükleri çalışmada bitki boyu, ilk koçan yüksekliği, koçanda tane sayısı, bitkide koçan sayısı, 1000 tane ağırlığı ve tane verimi gibi özellikleri incelenmişlerdir. Bitki sıklığı arttıkça ilk koçan yüksekliğinin arttığını, koçanda tane sayısı ve bitkide koçan sayısının düştüğünü, bitki boyu ve 1000 tane ağırlığının ise bitki sıklığından etkilenmediğini bildirmişlerdir. Ayrıca tane verimi yönünden bitki sıklığının yıllara göre farklı etkide bulunduğunu, yüksek verim için en uygun bitki sıklığının 65x15 cm ile 65x20 cm olduğunu belirlemişlerdir. Ülger (1998a), Çukurova koşullarında, ana ürün olarak yetiştirdiği mısır bitkisinde, farklı sıra arası (50, 60, 70, 80 cm) ve sıra üzeri mesafelerinin (10,15, 20, 25, 30 cm) tane verimi ve bazı tarımsal özelliklere etkisini araştırmıştır. Çalışma sonucunda en yüksek tane verimini 1404 kg/da ile 50 cm sıra arası ile 25 cm sıra üzeri uzunluğunda yapılan ekimden elde etmiştir. Deneme sonucunda sıra üzeri 7

24 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Burhan KARA mesafeler arttıkça verimde önemli ve düzenli artışlar olurken, sıra arası mesafelerin artışında ise tane veriminde azalma eğilimi olduğunu tespit etmiştir. Ülger (1998b), Çukurova koşullarında, farklı azot dozları (20, 25, 30, 35 kg N/da) ve değişik ekim sıklıklarının (70x10, 70x15, 70x20 ve 70x25 cm) mısır bitkisinde verim ve bazı tarımsal karakterler üzerine etkisini incelemiştir. Ekim sıklığının arttışına paralel olarak azot dozunun yükselmesi ile tane veriminin arttığını bildirmiştir. Fernandez ve ark. (1999), iki mısır çeşidi (Gentrelmex ve Braskalb XL560) ve 3 bitki sıklığında (60x37, 60x35 ve 60x32 cm) yapmış oldukları çalışmada, Gentrelmex mısır çeşidinin; bitki boyu ve koçan yüksekliğinin daha fazla olduğu, Braskalb XL560 mısır çeşidinin ise koçanda tane sayısı, 1000 tane ağırlığı ve tane veriminin daha yüksek olduğunu bildirmişlerdir. Dekara koçan sayısı yönünden çeşitler arasında fark olamadığını, bitki boyu, ilk koçan yüksekliği, koçandaki tane sayısı ve 1000 tane ağırlığı yönünden sıra üzeri mesafeler arasında farklılığın olmadığını tespit etmişlerdir. Govil ve Pandey (1999), Deccan 101 hibrit mısır çeşidinde 70x36, 70x18 ve 70x12 cm ekim sıklıklarında yapmış oldukları çalışmada; ekim sıklığı arttıkça bitki boyu, koçan uzunluğu, koçanda tane sayısı, dekara koçan sayısı ve bin tane ağırlığının azaldığını, buna karşın tane verimi, biyolojik verim, bitki büyüme oranı ve yaprak alanı indeksinin ise arttığını bildirmişlerdir. Hacıkamiloğlu ve ark. (1999), Bozova Tarım İlçe Müdürlüğü demostrasyon sahasında, ikinci ürün olarak üç farklı ekim sıklığında ( 70x10, 70x20, 70x30 cm) yetiştirdikleri mısır çeşitlerinde, yeşil ve kuru ot verimi ile tane veriminin çeşitlere göre değiştiğini, ancak genel olarak bitki sıklığı arttıkça; yeşil ot verimi, kuru madde ve tane verimi yükseldiğini bildirmişlerdir. Kara ve ark. (1999), Ordu ekolojik koşullarında, üç bitki sıklığı (70x10, 70x20 ve 70x30 cm) ve altı azot dozu (0, 6, 12, 18, 24, 30 kg N/da) kullanarak yürüttükleri çalışmada, bitki sıklığının artması ile; gövde çapı, koçan uzunluğu, koçan çapı ve koçan ağırlığının doğrusal olarak azaldığını, yeşil ot veriminin ise 8

25 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Burhan KARA önemli düzeyde arttığını tespit etmişlerdir. Artan azot dozları ise başlangıçta yukarıda belirtilen özellikler üzerine artırıcı etki yaptığını, 24 kg N/da dozundan sonra azotun etkisinin azalan yönde olduğunu bildirmişlerdir. Tüfekçi ve Karaaltın (2001), Kahramanmaraş koşullarında, I. ürün olarak yetiştirdikleri mısır bitkisinde, farklı azot dozlarının (0, 15, 25, 35 kg N/da) fizyolojik özellikler ve verime etkisini araştırmışlardır. Artan azot dozlarına paralel olarak bitki boyu, gövde çapı, yaprak alan indeksi, net asimilasyon ve tane veriminin arttığını tespit etmişlerdir. Uslu ve Karaltın (1999), Kahramanmaraş koşullarında, II. ürün olarak yetiştirdikleri mısır bitkisinde, farklı azot dozlarının (0, 15, 25, 35 kg N/da) fizyolojik özellikler ve verime etkilerini araştırmışlardır. Artan azot dozlarının, bitki boyu, gövde çapı, yaprak alan indeksi, net asimilasyon ve tane verimini artırdığını ve en yüksek değerleri 35 kg/da azot dozundan elde ettiklerini bildirmişlerdir. Flesch ve Viera (2000), iki mısır çeşidi (Agroceras 1051 ve P 3099) ve dört farklı bitki sıklığı (70x15, 70x20, 70x25 ve 70x30 cm) kullanarak yaptıkları çalışmada; en yüksek tane verimin 70x30 cm ekim sıklığından elde ettiklerini, fakat tane verimi bakımından ekim sıklıklarının istatistiksel olarak önemli olmadığını bildirmişlerdir. Ayrıca, Agroceras 1051 mısır çeşidinin, P 3099 çeşidinden daha yüksek verim verdiğini tespit etmişlerdir. Turgut (2000), Bursa ekolojik koşullarında, Merit şeker mısırı çeşidinde farklı bitki sıklıklarının (70x0, 70x15, 70x20, 70x25, 70x30 ve 70x35 cm) ve azot dozlarının (0, 10, 20, 30 ve 40 kg N/da) taze koçan verimi ile bazı verim öğelerine etkilerini araştırmıştır. Bitki sıklıklarının ve azot dozlarının koçan boyu, koçan çapı, koçanda tane sayısı, taze koçan ağırlığı, bitkide koçan sayısı ve taze koçan verimine etkilerinin istatistiksel olarak önemli olduğunu tespit etmiştir. Taze koçan veriminde yapıtığı regresyon analiz sonuçlarına göre en yüksek taze koçan veriminin 21.4 cm sıra üzeri mesafesi x 28 kg/da azot dozu interaksiyonundan elde ettiğini bildirmiştir. Çokkızgın (2001), Kahramanmaraş II. ürün koşullarında, mısır bitkisinde üç ekim sıklığı (70x15, 70x20 ve 70x25 cm) ve dört farklı azot dozu (20, 25, 30, 35 kg 9

26 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Burhan KARA N/da) kullanarak yaptığı araştırmada, ekim sıklığı azaldıkça ilk koçan yüksekliği ve tane veriminin azaldığını, buna karşın koçandaki tane sayısı, koçanda sıra sayısı ve bitki gövde çapının arttığını bildirmiştir. Artan azot dozlarına paralel olarak, ilk koçan yüksekliği, koçandaki sıra sayısı, koçanda tane sayısı, gövde çapı ve tane veriminin arttığını ve çalışmada, optimum ekim sıklığının 70x20 cm, optimum azot dozunun ise 25 kg/da olduğunu tespit etmiştir. Gökmen ve ark. (2001), Tokat-Kazova ekolojik koşullarında, altı farklı azot dozunun (0, 5, 10, 15, 20 ve 25 kg N/da) ve dört farklı bitki sıkılığının (70x11.5, 70x17, 70x23 ve 70x28 cm) cin mısırında tane verimi ve verim unsurlarına etkisini araştırmışlardır. Artan azot dozlarında ve ekim sıklıklarında çiçeklenme süresinin kısaldığını, bitki boyunun uzadığını, koçan boyunun düştüğünü, koçan başına tane sayısının ise ekim sıklığı ve azot dozlarından etkilenmediğini tespit etmişlerdir. En yüksek tane verimini ise, kg/da azot uygulamasında ve 70x23 cm ekim sıklığından elde etmişlerdir. Konuşkan ve Gözübenli (2001), Hatay ekolojik koşullarında, ikinci ürün olarak yetiştirdikleri bazı melez mısır çeşitlerinde, bitki sıklığının (5, 6, 7, 8, 9 ve 10 bitki/m 2 ) verim ve verim unsurlarına etkisini belirlemek amacıyla, yapmış oldukları çalışmada; bitki boyu, ilk koçan yüksekliği, tepe ve koçan püskülü çıkarma süresi ile sömek oranının artan ekim sıklığına paralel olarak arttığını, sap kalınlığı, koçan boyu ve kalınlığı, koçandaki tane sayısı, tane ağırlığı, tek koçan ağırlığı, bin tane ağırlığı ve bitki başına koçan sayısının azaldığını bildirmişlerdir. Öktem ve ark. (2001), Harran Ovası koşullarında, ikinci ürün olarak yetiştirdikleri cin mısırında, farklı azot dozlarında (12, 18, 24, 30 ve 36 kg N/da) ve 70 cm sabit sıra üzeri mesafe olacak şekilde, değişik sıra üzeri mesafelerinin (10, 15, 20, 25 ve 30 cm) tane verimi ve bazı agronomik özelliklere etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmada, en yüksek tane verimi; azot dozlarında kg/da (12 kg N/da), sıra üzeri mesafelerde kg/da (20 cm), sıra üzeri mesafesi x azot dozu intaraksiyonlarında ise kg/da (36 kg N/da x 20 cm) elde ettiklerini bildirmişlerdir. Araştırmacıların yaptıkları regresyon analiz sonucuna göre, cin mısırı 10

27 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Burhan KARA için en uygun azot dozunun 24 kg/da; sıra üzeri mesafesinin ise 20 cm olduğu belirlemişlerdir. Bruns ve Abbas (2002), Orta Amerika bölgesinde, 6 mısır çeşidinde, cm sıra arası mesafe kullanarak, dekara 4300, 4800, 5430, 6400 ve 7650 bitki olacak şekilde yürüttükleri çalışmada, ekim sıklığının artışıyla tane veriminin yükseldiğini fakat en yüksek ekim sıklığında tane veriminin düştüğünü bildirmişlerdir. Ekim sıklığının artmasıyla koçan ağırlığı, koçandaki tane ağırlığı azalmış, tane verimi artış göstermiş ancak tane kalitesinin ise giderek düştüğünü tespit etmişlerdir. Blumenthal ve ark. (2003), Batı Nebraska kurak bölgesinde, optimum bitki sıklığı ve azot gübrelemesinin mısır verimine etkisini araştırdıkları çalışmada, 5 bitki sıklığı (60x12, 60x14, 60x16, 60x18 ve 60x20 cm) ve 5 azot dozu (0. 3.4, 6.7,10.1 ve 13.4 kg N/da) kullanmışlardır. Ekim sıklığının azalmasına ve azot dozlarının artmasına paralel olarak tane veriminin yükseldiğini, en uygun ekim sıklığının 60x20 cm, en uygun azot dozunun ise 10.1 kg/da olduğunu tespit etmişlerdir. Yıldırım ve Baytekin (2003), Çanakkale koşullarında, mısırda bitki sıklığının yeşil ot ve tane verimine etkisi üzerine yürüttükleri çalışma, Isıdora ve Tex mısır çeşitlerinde, 70 cm sabit sıra arası mesafede, sıra üzeri mesafeler 18, 20, 22 ve 24 cm olacak şekilde kurmuşlardır. Bitki sıklığı artıkça bitki boyu, yeşil ot verimi ve kuru madde veriminin arttığını, tek koçan ağırlığı koçan başına tane veriminin ise önemli derecede azaldığını tespit etmişlerdir. Tane veriminin, sıra üzeri mesafenin 22 cm den 20 cm ye inmesiyle arttığını, daha yüksek ve daha düşük bitki sıklıklarında ise azaldığını bildirmişlerdir. Gözübenli ve ark. (2004), Hatay koşullarında, Dramca mısır çeşidinde, tek ve çift sıralı ekim metodunda, sıra arası mesafelerin 60 ve 80 cm olacak şekilde, altı ekim sıklığının (6000, 7500, 9000, 10500, ve bitki/da) tane verimi ve verim komponentlerine etkisini araştırdıkları çalışmada, sıra üzeri mesafelerin azalması ile çiçeklenme süresinin uzadığı, bitki boyunun kısaldığı, sap kalınlığı, koçan boyu, koçan çapı, koçandaki tane ağırlığı ve koçandaki tane sayısının arttığını, en yüksek tane veriminin ise bitki/da dan elde etmişlerdir. 11

28 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Burhan KARA Şener ve ark. (2004), Hatay koşullarında, Dramca, P3223, P3335, Dekalp 626 ve Dekalp 626 mısır çeşitlerinde, sıra üzeri ekim mesafesinin (10, 12.5, 15, 17.5 ve 20 cm) tane verimi ve bazı agronomik karakterlere etkisi üzerine yaptıkları çalışmada, sıra üzeri mesafelerin azalması ile sap kalınlığı, koçan boyu, koçan çapı ve koçandaki tane sayısının arttığını, çiçeklenme süresinin etkilenmediğini, bitki boyunun düştüğünü ve en yüksek tane veriminin ise 15 ve 17.5 cm sıra üzeri mesafelerden elde ettiklerini bildirmişlerdir. Herrmann ve Friedhelm (2005), Kuzey Almanya bölgesinde, yemlik mısırda iki azot dozunun (0 ve 10 kg N/da) bitkide azot konsantrasyonuna etkisini araştırdıkları çalışmada, 10 kg N/da uygulamasında; silaj verimini, kuru madde verimini, bitkinde azot içeriğini ve koçan verimini önemli derecede artırdığını bildirmişlerdir. Amaral ve ark. (2005), iki sıra arası mesafede (60 ve 80 cm) dekarda 4000, 6000 ve 8000 bitki olacak şekilde 4 azot dozu (0, 5, 10 ve 15 kg N/da) uygulayarak yürüttükleri çalışmada, ekim sıklığının azalması ve azot dozunun artmasıyla; yaprakta azot oranı, koçanda tane sayısı, bin tane ağırlığı, tanede protein içeriği ve tane veriminin yükseldiğini tespit etmişlerdir. En yüksek tane verimini, yüksek azot dozları ile bitki/da kombinasyonlarından elde etmişlerdir. Saruhan ve Şireli (2005), Diyarbakır koşullarında, ikinci ürün olarak silajlık mısırda, dört farklı azot dozu (0, 10, 20 ve 30 N kg/da) ve üç bitki sıklığının (70x5, 70x10, 70x15 cm ) koçan özellikleri, sap ve yaprak verimleri üzerine etkilerini belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada, artan bitki sıklığında dekara koçan sayısında artış gözlediklerini; koçan boyu, koçan çapı, bitkide yaş koçan ağırlığı, sap kalınlığı, bitkide yaş sap ağırlığı, bitkide yaş yaprak ağırlığı ile bitkide yaprak sayısında bir azalma tespit etmişlerdir. Artan azot dozlarının ise belirtilen özellikler üzerindeki etkisinin olumlu olduğunu bildirmişlerdir. 12

29 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Burhan KARA 2.2. Azot Kullanım Etkinliği ile İlgili Çalışmalar Azot, bitkilerde özelliklede tahıllarda verimi en çok etkileyen bitki besin elementidir. Maksimum verim potansiyeline yakın bir düzeyde, bitkinin tüm toprak üstü aksamında N konsantrasyonu, o bitkinin N gereksinimi olarak tanımlanmaktadır. Mısır bitkisi çimlendikten sonraki ilk gelişme döneminde azot ve fosfora daha fazla gereksinim duymaktadır. Ekimden 2-6 hafta sonraki süre içinde N noksanlığı verim potansiyelini olumsuz etkileyebilmektedir. Mısırda maksimum N ihtiyacı, çiçeklenme döneminde olmakta ve bu dönemde uygulanan N un en iyi kullanıldığı bildirilmiştir (Jones, 1985). Bruetsch ve Estes (1976), Farklı mısır çeşitlerinde azot kullanım etkinliklerini karşılaştırdıkları çalışmada, mısır genotipleri arasında azot kullanım etkinliği bakımından önemli farklılıklar olduğunu, bu farklılığın, çeşitlerin farklı zamanlarda olgunlaşmasından dolayı farklı gelişme dönemlerinde azotu farklı düzeylerde aldıklarını belirtmişlerdir. Bitki türleri ve hatta aynı türün çeşitleri arasında azot kullanım etkinliği yönünden farklılık göstermektedir Bu durumun genotipler arasındaki kök uzunluğu ve bitki morfolojisindeki farklılıktan kaynaklandığını ve bununda azot alımında etkili olduğu bildirilmiştir (Maizlish ve ark., 1980). Mısır çeşitlerinin, azotlu gübreleri kullanım açısından farklılık gösterdikleri ve bu farklılığın genelde kök morfolojisi ve iyon alımı yada azotun bitki içerisinde kullanımından kaynaklandığını belirtilmiştir (Pace ve Mc Clure, 1986). Russel ve Balko (1980), A.B.D. nin Manhattan Bölgesinde, mısır populasyonundan geliştirilmiş olan sentetik çeşitleri, orijinal populasyonlarla farklı azot dozlarında (0, 5, 10, 20 kg N/da) azot kullanım etkinliklerini karşılaştırmışlarıdır. Azot kullanım etkinliği yüksek olan çeşitlerin tane verimi, düşük azot dozlarında daha yüksek olurken, azot kullanım etkinliği düşük olan çeşitler yüksek azot dozlarında daha fazla verim vermiştir. Yüksek azot kullanım etkinliğine sahip çeşitler 5 kg/da azot dozundan fazlasına tepki vermezken, azot kullanım etkinliği düşük olan çeşitler bütün azot dozlarına tepki göstermiştir. Tek bitki kuru ağırlığı, bitkide toplam azot içeriği ve tanede toplam azot miktarı ile tane verimi arasındaki ilişkiyi olumlu bulunmuşlardır. 13

30 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Burhan KARA Warren ve ark. (1980) nın, yapmış oldukları çalışmada, bazı mısır çeşitlerinde tane protein içeriği ve tane verimi, azot dozlarının artışı ile yükseldiğini, bazı çeşitlerin ise tepki göstermediğini tespit etmişlerdir. Azota tepki veren mısır çeşitlerinde, koçan sayısı, koçan boyu ve tane sayısı gibi faktörlerin olumlu etkilendiğini bildirmişlerdir. Russell ve ark. (1981), Mısır bitkisinde, bitki ve toprak faktörlerinin karşılıklı etkileşimleri sonucunda, azot kullanım etkinliğinin arttığını ve azot uygulamasının, ekimden 4-12 yaprak dönemine kadar yapılması ile bitkide kuru madde ve tanede azot oranlarını artırdığını tespit etmişlerdir. Di Fonzo ve ark. (1982), İtalya nın Bergoma bölgesinde, mısır bitkisinde azot alımı ve taşınması bakımından genetik farklılığı belirlemek ve bitkide azot bulunan kısımlar arasındaki ilişkiyi ortaya çıkarmak için iki yıl süreyle yaptıkları çalışmada, altı kendilenmiş hattın melezlenmesiyle elde edilen 15 F1 melez mısır çeşidini düşük ve yüksek azot (10 ve 35 kg N/da) dozlarında yetiştirmişlerdir. Düşük azot dozuna kıyasla yüksek azot dozu uygulamasında yetiştirilen melezlerde farklı bitki kısımlarında azot içeriği, azot alımı, tane verimi ve toplam kuru madde miktarının daha yüksek olduğunu bildirmişlerdir. Moll ve ark. (1982), A.B.D de, mısır bitkisinde azot alımı ve kullanımını incelemek için 8 melez mısır çeşidi ile yaptıkları çalışmada tane verimi, bitkide azot birikimi, hasat döneminde sap ve tanede azot birikimini incelemişlerdir. Tüm özelliler yönünden azot dozları ve çeşitler arasında önemli farklılıklar bulmuşlardır. Çeşit x azot dozu interaksiyonlarını tane verimi hariç, tüm özellikler yönünden önemli bulmuşlardır. Düşük azot uygulamasında, azot kullanım etkinliği yönünden çeşitler arasında farklılıklar olduğunu ve bazı çeşitlerde yüksek bazı çeşitlerde ise düşük azot kullanım etkinliği görülürken, yüksek azot dozu uygulamasında tüm çeşitlerin azot kullanım etkinliğinin daha düşük olduğunu tespit etmişlerdir. Cox ve ark. (1985), tanede biriken azotun 2/3 ü döllenme öncesinde bitkinin farklı organlarında depolanmaktadır. Bitkinin farklı organlarında depolanan azot döllenme sonrası taneye taşınır. Bu nedenle yapılacak genotipik seçmelerde hem topraktan fazla miktarda azot alabilen hem de bu azotun çoğunu taneye aktarabilen 14