Bilimsel. bilginin. üretilme. süreci. Temel İktisat I -Ders Notları. Bilim nedir?

Temel İktisat I -Ders Notları 1) Giriş: İktisat Nedir? İktisat bir sosyal bilimdir. Ekonomik nitelikli olayları konu alır. Ekonomi İktisat ayrımına dikkat! (economy economics) 1 Bilim nedir? Olayları ve nesneleri inceleyerek belirli bir konuda genel, kesin, yöntemli ve sistematik bilgi üretme faaliyetidir denilebilir. 2 Olay (fenomen): Kendine özgü özellikleri olan, tekil ve yalın durum. Örnek : bir kişinin yoksul olması. Olgu (factum): Gözlenebilir nitelikte, genel ve diğer olgulardan ayrı durumlar. Örnek : Türkiye de yoksulluk. 3 Bilim, olgularıkonu edinir ve açıklamaya çalışır. Tekil olayları ve nesneleri gözlemleyerek olgulara dair sistematik bilgi üretmeye çalışır. 4 1. Bilim insanlığın kolektif etkinliğidir. 2.Bilimsel bilgi, doğruluğuaçısından değil, incelediği olguları açıklamak için uygunluğu açısından değerlendirilir. 3.Bilimsel bilgi mutlakdeğildir; ama ulaşılan bilgilere göre geçerli olma iddiasındadır. 4. Bilim, teorilerle ortaya konulur. 5 Bilimsel bilginin üretilme süreci 6 1

Teori, varsayım değildir. Bir teori, geçerliliği farklı bilim insanları tarafından tekrar tekrar sınanmış bilgilerden ve birbiriyle tutarlı biçimde bağlantılı tezlerden oluşur. Bir teori, ancak onun yerini alan bir Bilimlerin gelişimi içinde, daha önce bilimsel kabul edilen bilgilerin yanlış olduğu ortaya çıkabilir. Örnek : kimyada, yanmayı açıklayan filojiston teorisi. Bu tarz bilgiler bilimin dışına itilir. başka teori tarafından geçersiz kılınır. 7 8 Paradigmalar: teorilerden daha geniş modeller. Bir paradigma, birçok farklı alandaki teorileri etkileyen genel bir model, bir tür akıl yürütme biçimidir. (örneğin Newton mekaniği). Pozitif bilimdeğer yargılarından bağımsızdır, olanı olduğu gibi açıklama iddiasındadır. Normatif bilimlerise değer yargılarından bağımsız değildir. Yalnızca olanı değil, aynı zamanda olması gerekeni de ortaya koyma niyeti vardır. Sosyal bilimler genellikle normatif niteliktedir. 9 10 Bilimlerin Gruplanışı: Doğa Bilimleri Sosyal Bilimler Farkları: 1. Sosyal bilimde, doğa bilimlerindeki gibi kesinlikli yasalar yoktur. İnsanlar farklı ortamlarda farklı davranabilir. 2. Sosyal bilimlerde kontrollü deney yapma şansı daha azdır. 11 3. Sosyal bilimler değer yargılarına daha fazla açıktır. 12 2

Sorumuza dönelim: iktisat nedir? Ekonomi bilimi, sınırlı kaynaklarla sınırsız gereksinmelerini karşılama sorunu ile karşı karşıya olan bir kişinin ya da toplumun, tatmin düzeyini en yükseğe eriştirmesinin yollarını arar. (Zeynel Dinler, İktisada Giriş, 2008, s.7) 13 kıt kaynaklar ve sınırsız ihtiyaçlar: İnsanoğlunun gereksinmeleri sınır tanımaz. Bu gereksinmeleri gidermeye yönelik mal ve hizmet miktarı ise, daima kıttır. Başka bir deyişle gereksinmelerle, onları gidermeye yönelik mal ve hizmet miktarları arasında dengesizlik vardır. (Zeynel Dinler, İktisada Giriş, 2008, s.6) Acaba gerçekten öyle mi? 14 İktisat, bireyler ve toplumların sınırlı kaynaklarını, sınırsız ihtiyaçlarını karşılamak için nasıl dağıttıklarının incelenmesidir. (Erdoğan Alkinve diğerleri, İktisada Giriş, 2003, s.4) Dünyadaki Eşitsizliğin Boyutları UNDP İnsani Gelişme Raporu(1998): En zengin 225 kişinin toplam serveti, dünya nüfusunun yarısının (%47), yani 2.5 milyar kişinin toplam gelirine eşit. Kaynaklar gerçekten kıt mı? Sadece 3 kişinin serveti, 48 ülkenin Gayri İhtiyaçlar gerçekten sınırsız mı? 15 Safi Yurtiçi Gelir toplamına eşit. 16 225 en zengin kişinin toplam servetlerinin yalnızca % 4 ü ile: dünyada herkesin temel eğitime ve temel sağlık hizmetlerine erişimi, herkesin yeterli ve sağlıklı gıdaya ve suya erişimi, tüm kadınların doğuma yönelik sağlık hizmetlerine erişimi sağlanabiliyor. 17 1997 yılı rakamları Kaynak: UNDP 18 3

1998 yılında, azgelişmiş ülkelerde yaşayan 4.4 milyar kişinin üçte ikisi temel temizlik koşullarından, üçte biri temiz içme suyundan, dörtte biri içinde yaşanabilecek bir konuttan, 2001 yılında: 1.1 milyar insan günde 1 doların, 2.7 milyar insan günde 2 doların altında gelirle yaşıyordu. 2003 yılında: beşte birigerekli besin kaynaklarından ve 7 ülkede ortalama yaşam beklentisi 40 ın, sağlık hizmetlerinden yoksundu. 19 31 ülkede 50 nin altındaydı. 20 Günümüzde: 2 milyar insan demir, iyot, A vitamini ve diğer vitamin ve mineralleri yeterince alamıyor. 1 milyardan fazla insan içilebilir suya sahip değil. Yaklaşık 840 milyon insan açlık derecesinde yetersiz besleniyor. 21 Dünya Sağlık Örgütü (WHO): 2009 yılında dünyada 9 milyon bebek öldü (her bir saatte 1000 bebek). % 99 u azgelişmiş ülkelerde. Çoğu ishal vb. önlenebilir hastalıklardan. 22 Önlenebilir hastalıkları önlemenin maliyeti ne kadardı peki? Tahminen bebek başına ortalama 5 $. (Türkiye de 2002 yılında cep telefonu melodilerine 100 milyon $ harcandı.) Kaynaklar kıt mı? İhtiyaçlar sınırsız mı? 23 Bir başka (alternatif) tanım: İktisat, toplumların üretim, tüketim, bölüşüm ve değişim (mübadele) ilişkilerini inceleyen bilimdir. Bunların içinde belirleyici olan, üretim ilişkileridir. 24 4

İktisadın Alt Bölümleri a. Mikro iktisat (neoklasik okuldan) b. Makro iktisat (Keynesyen okuldan) Belirli konulara odaklanan alt kollar: çalışma ekonomisi, enerji ekonomisi, uluslararası iktisat, kalkınma ekonomisi, çevre, eğitim vs. Modern İktisatta Başlıca Okullar Klasik iktisat (18. ve 19. yüzyıllar): Adam Smith, David Ricardo, John Stuart Mill. Sosyalist iktisat(1850 lerden sonra): Karl Marx. Neoklasikiktisat(1870 lerden itibaren): William Stanley Jevons, Carl Menger, Alfred Marshall. İktisat birçok disiplinle komşudur: coğrafya, Keynesyeniktisat(1930 lardan itibaren): John Maynard Keynes. tarih, sosyoloji, matematik, hatta felsefe. 25 26 Üç ana iktisat ekolü: - Liberal okul (klasik ve neo-klasikler) - Sosyalist okul (Marx ve izleyicileri) - Keynesyen okul (1930 lardan itibaren) Ana hatları ile, kaynak tahsisinde: - Liberal okul piyasa mekanizmasını, -Sosyalist okul merkeziplanlamayıve özyönetimi, -Keynesyenokul ise karma tipte bir yapıyı önerir. 27 28 İnsanlık tarihindeki üç anadönem ve bunlara karşılık gelen toplumsal biçimler: 29 Çalışma soruları: 1. Ekonomi ile iktisat arasında ne fark vardır? 2. Olgu ile olay arasındaki farkı örnekleyerek açıklayınız. 3. Bilimsel bilginin mutlak olma iddiası var mıdır? Neden? 4. Bilimsel bilgiler hangi yoldan üretilir? 5. Paradigma ne demektir? Bir örnek veriniz. 6. Pozitif ve normatif bilimler arasında ne fark vardır? 7. Doğa bilimleri ile sosyal bilimler arasında ne farklar vardır? 8. Kaynaklar kıt mı? İhtiyaçlar sınırsız mı? 9. İktisadın başlıca alt bölümleri nelerdir? 10. İktisat hangi disiplinlerle komşudur? 11. Günümüzde başlıca iktisat okulları hangileridir? 12. Ana iktisat ekolleri kaynak tahsisi için ne düşünürler? 13. İnsanlık tarihindeki üç ana dönemi açıklayınız. 14. İktisat ne tür toplumları konu alır? 30 5

2) Bazı Temel Kavramlar Mal ve Hizmetler: İnsan ihtiyaçlarını karşılayan ve ticari değişime konu olan varlıklardır. Piyasada satılmak için üretilen ürün ve hizmetlere genel olarak meta denilir. 31 Günümüzde üretim genellikle meta üretimidir. Birçok ürün meta haline geliyor (örn. tarımda). Kendine yeterli küçük üretici birimler ortadan kalkıyor. Evde yemek yapan bir ev kadını yararlı bir ürün veya hizmet üretmiştir. Ancak ticari bir mal veya hizmet (yani meta) üretmemiştir. 32 Mallar belirli bir fiziksel cisme sahiptir, Hizmetler ise bu tür bir cisimselniteliğe sahip değildir. Hizmetlerin gruplanışı: Malların gruplanışı: 1. Tüketim malları a. Dayanıksız tüketim malları (gıda, dokuma) b. Dayanıklı tüketim malları (buzdolabı, fırın) 2. Üretim malları 1. Kişisel hizmetler (berber, doktor vb.) 2. Kurumsal hizmetler (bankacılık vb.) 33 a. Birincil mallar (hammaddeler, tarım ürünleri) b. Ara mallar (yarı-mamuller) c. Yatırım malları (makineler, üretim araçları) 34 Piyasa: Değişim (mübadele) ilişkisinin gerçekleştiği her türlü ortama denir. Farklı mal ve hizmetler için farklı piyasalar vardır: Semt pazarı, Büyük perakende marketleri ( market = piyasa) Piyasalarda mal ve hizmetler alınıp satılır, el değiştirir. Günümüzde piyasa için üretim (meta üretimi) en tipik ve yaygın biçimdir. 35 Emek piyasası, Bankalar arası para piyasası, Sermaye piyasası (borsa), Uluslararası tahvil ve bono piyasası vb. 36 6

Emek ve emek-gücü: İnsan ihtiyaçlarını karşılayan ürünler, ticari değişim konusu olsun veya olmasın, kural olarak emek ürünleridir. Emek-gücü insanın çalışma kapasitesi Günümüzde, emek-gücü bir meta olmuştur. Üretim için gerekli araçlardan (toprak, makineler, aletler) yoksun olan kişi emek-gücünü satmak zorundadır. Böylece bir işçi haline gelir. (Dikkat: memur dediğimiz çalışanlar da iktisadi açıdan işçidir). 37 38 Nüfusun büyük kısmı giderek artan bir hızla işçileşiyor. Örneğin: tarımda küçük üreticiliğin çözülüşü esnaf kesiminin sayıca azalışı Bu yeni işçilerin bir kısmı formel koşullarda iş buluyor, ancak daha büyük bir kısmı da enformel (kaçak, sigortasız, güvencesiz) çalışıyor (Kategorik olarak, işsiz durumda olanları da işçi kabul ediyoruz). 39 40 Kadınlar erkeklerden daha fazla çalışıyor, ama genellikle bunun için ücret almıyorlar. Kadınlar ev dışında ücretli olarak çalışmaya başladıkça, eskiden evde yaptıkları işlerin bir kısmı piyasadan (meta olarak) karşılanıyor. Örnek: çocuk bakımı için kreşler, dışarıda yemek ya da hazır yemek, ev temizliği için dışarıdan hizmet satın almak. 41 Çalışma soruları: 1. Mal ve hizmetler nasıl tanımlanır? 2. Meta ne demektir? 3. Meta üretimi neden yaygınlaşıyor? 4. Mallar ile hizmetler arasındaki temel farklılık nedir? 5. Hizmetler nasıl sınıflandırılır? Örnek vererek açıklayınız. 6. Mallar nasıl sınıflandırılır? Örnek vererek açıklayınız. 7. Piyasa ne demektir? 8. Farklı piyasalara üç örnek veriniz. 9. Emek-gücü ne demektir? Meta mıdır? 10. İşçi ne demektir? 11. İşçi ile memur arasında ne fark vardır? 12. Günümüzde işçileşme hızlanıyor mu? Neden? 13. Enformel çalışma ne demektir? 14. Kadınlarla erkeklerin çalışma koşullarını karşılaştırınız. 42 7

3) Talep Piyasalarda alınıp satılan her mal ve hizmetin bir fiyatı vardır. Bir malın fiyatı, o malın arz ve talebi ile belirlenir. 43 Normal koşullarda fiyat, arz ile talebin çakıştığı seviyede oluşur. Buna karşılık, Arz talepten yüksekse malın fiyatı düşer. Talep arzdan yüksekse malın fiyatı yükselir. 44 TALEP (tanım) Ceteris Paribus(tüm diğer değişkenler sabit) varsayımı altında, Belirli bir piyasada ve belirli bir zamanda, alıcıların farklı fiyat düzeylerinde satın almaya hazır oldukları mal veya hizmet miktarıdır. Bu bir çizelgedir, talep eğrisi olarak adlandırılır. 45 Tüm diğer değişkenleri sabit aldığımıza göre, talebi yalnızca fiyatla ilişkilendirdik. Oysa bir mala olan talep yalnızca o malın fiyatına değil, başka faktörlere de bağlıdır (örneğin: rakip malların fiyatı, tamamlayıcı malların fiyatı, gelir seviyesi, gelir dağılımı vs.) Bu diğer faktörleri şimdilik bir yana bırakıyoruz. 46 Bir X malından talep edilen miktara Qₓ ve o malın fiyatına Pₓ dersek, Qₓ = f (Pₓ) olarak gösterebiliriz. Yani bir mala olan talebin miktarı, o malın fiyatının bir fonksiyonudur. Fiyat değiştikçe talep edilen miktar değişir. 47 Burada söz konusu olan, efektif taleptir. Tüketicilerin o maldan ne kadar almak istedikleri değil, farklı fiyat düzeylerinde ne kadar alabilecekleridir. Örnek: Bir ailenin pirinç talebi, Q = 7 2P olarak ifade edilmiş olsun. Bunu bir grafikle gösterebiliriz. 48 8

Bir tüketicinin ya da ailenin talebi, bireysel talep eğrisi ile gösterilir. Piyasadaki toplam talebi bulmak için, tüm bireysel talep eğrileri toplanır. Grafik üzerinde, eğrilerin aldığı değerler yatay olarak toplanır. Örnek : Pirinç piyasasında alıcı olarak iki aile var diyelim (B ailesinin pirinç talebi Q = 7 P). 49 50 Talep eğrisinin şekli her zaman doğrusal olmak zorunda değildir. Ama genellikle, sol yukarıdan sağ aşağıya indiği (negatif eğimli olduğu) kabul edilir. ************************************************* Talep Kanunu: Bir malın fiyatı ile talebi ters yönlü ilişkidedir. Fiyat düştükçe talep artar ve tersi. 51 Fiyat arttıkça talep neden azalır? (i) İkame etkisi: fiyatı artan malın yerine benzer nitelikte başka malların kullanımının artması. (ii) Gelir etkisi: fiyat artmasına rağmen gelir sabit olduğu için malın kullanımının azalması. 52 Talep kanununa uyan mallara, normal mallar denilir. Talep kanununun istisnaları: 1. Giffen Malları (örnek: patates) 2. Veblen malları (gösterişe yönelik tüketim) 53 Talep değişmesi: Fiyat dışındakifaktörler değişirse, talep eğrisi olduğu gibi sağa ya da sola kayabilir. Bu faktörler: Tüketici geliri, İlişkili malların fiyatı Zevkler Beklentiler Alıcı sayısı vs. Örnek: A ailesinin geliri arttığında, pirinç talebi D1 eğrisinden D2 ye gelecek, yani yükselecektir. 54 9

Talebin Fiyat Esnekliği (Talep Esnekliği): Bir malın fiyatındaki bir değişmeye karşılık, talepte meydana gelen oransaldeğişmeyi ifade eder. * Talep eğrisi negatif Örnek: Bir A malının fiyatı % 10 arttığında, o mala olan talep %16 azalmaktadır. Talep esnekliğini hesaplayınız. eğimli olduğu için, e p daima (-) işaretli. 55 56 Esneklik katsayısı e p herhangi bir değer alabilir: e p = 1 birim esnek talep 1 < e p < esnek talep 0 e p < 1 esnek olmayan talep * Bu katsayı daima (-) işaretli olduğu için Talep eğrisi yatıksa tüketiciler fiyata duyarlıdır. Talep eğrisi dikse tüketiciler fiyata duyarsızdır. e p = 0 tam inelastik talep e p = tam esnek talep mutlak değerine bakıyoruz. 57 58 Esneklik katsayısı oransalbir ilişkiyi ifade ediyor: Miktardaki (Q daki) yüzde değişimin, Fiyattaki (P deki) yüzde değişime oranı. Miktardaki % değişim: Fiyattaki % değişim: O zaman esneklik katsayısı: Bir başka ifadeyle: 59 60 10

Örnek : Semt pazarında Domatesin kg. fiyatı 1 domatese olan talep grafikte TL den 3 TL ye gösterilmiştir. Domatesin kg. yükselirse olur? fiyatı 3 TL den 1 TL ye iniyor. Talep esnekliğini hesaplayınız. Sonucu yorumlayınız. Bu durumda esneklik çok farklı çıkacaktır. 1 < e p esnek talep 61 0 e p < 1 esnek olmayan talep Talep esnek mi değil mi? Hangisi doğru? 62 Esneklik hesabı hareketin yönüne göre değişir. Bu nedenle, esneklik katsayısı sadece çok küçük Δdeğerleri için (aslında yalnızca noktasal olarak, yani Δsıfıra doğru gittiğinde) doğrudur. 63 Bu formüle göre: Bir talep eğrisi üzerinde her noktada esneklik farklıdır. Düşük fiyat düzeylerinde tüketicilerin fiyattaki değişimlere duyarlılığı düşüktür. Fiyat arttıkça, tüketicinin fiyat değişimlerine duyarlılığı da artar. 64 Yay Esnekliği: Talep denklemini bilmiyorsak ve fiyattaki değişimler büyük orandaysa yay esnekliği (orta nokta esnekliği) formülü kullanılır. Bazı özel eğrilerde, eğri üzerindeki her noktada esneklik aynıdır. Bir önceki soruyu yay esnekliği ile çözünüz! (Sonuç:-10/19) 65 66 11

Bu üç özel eğri dışında, bir Talebin fiyat esnekliğini etkileyen faktörler: talep eğrisinin şekline Malın niteliği bakarak esnekliğine dair bir şey söyleyemeyiz. lüks mallar esnek zorunlu mallar esnek değil Ama iki (doğrusal biçimli) İkame durumu talep eğrisinin esnekliğini karşılaştırabiliriz: Yatık olan (eğimi daha küçük olan) daha esnektir. Şekilde, D 2 talep eğrisi D 1 den daha esnektir. 67 İkamesi varsa esnek İkamesi yoksa esnek değil Zaman: Talep zamanla daha esnek olur (talep eğrisi yatıklaşır), çünkü ikame zaman alır. 68 Toplam Satış Geliri (TR): TR 1 = P 1.Q 1 TR 2 = P 2.Q 2 Talep esnekliğine bağlı olarak, satıcılar fiyatı değiştirerek kendi satış gelirlerini maksimuma çıkartmaya çalışacaklardır. Genel olarak, e>1 ise malın fiyatı arttıkça TR azalır. Örnek : Bir malın talep fonksiyonu Q = 20 2P olarak verilmiştir. P = 1 TL, P = 3 TL ve P = 5 TL fiyatları için Çözüm : satıcıların toplam satış TR 1 = 18 x 1 = 18 TL gelirini hesaplayınız, TR 2 = 14 x 3 = 42 TL grafik ile gösteriniz. TR 3 = 10 x 5 = 50 TL Tersine, e<1 ise fiyat arttıkça TR de artacaktır. 69 70 Örnek : Farklı fiyat düzeylerindeki satış gelirini hesaplayınız. TR 1 = 50.10 = 500 TL TR 2 = 20.20 = 400 TL TR 3 = 10.40 = 400 TL Satıcı açısından en avantajlı satış düzeyi hangisidir? 71 Çalışma soruları: 1. Talep nasıl tanımlanır? 2. Efektif talep ne demektir? 3. Bireysel talep eğrisi ile piyasa talep eğrisini açıklayınız. 4. Talep kanununu açıklayınız. Bu kanunun istisnaları nelerdir? 5. Fiyat arttıkça talep neden azalır? 6. Talep esnekliğini açıklayınız (formül yazarak). 7. Talep eğrisi üzerindeki her noktada esneklik neden farklıdır? 8. İki farklı talep eğrisinin esnekliği nasıl karşılaştırılır? 9. Talep esnekliğini etkileyen faktörler nelerdir? 10. Toplam satış geliri ile esneklik arasındaki ilişki nasıldır? 72 12

4) Arz Tanım: ceterisparibus, belirli bir piyasada ve belirli bir zamanda, üreticilerin farklı fiyat düzeylerinde satmaya hazır oldukları mal veya hizmet miktarıdır - bir çizelgedir (arz eğrisi). Talep gibi arzı da (arz edilen miktarı da) fiyatın bir fonksiyonu olarak gösterebiliriz: Q sx = f (P x ) (X malından arz edilen miktar) 73 Bir endüstri, belirli bir üretim kolunda faaliyette bulunan işletmeler (firmalar) topluluğu olarak tanımlanabilir. Endüstri arzı (piyasa arzı), bu firmaların arzları toplamıdır. 74 Örnek: Bir A malını iki firma üretiyor. İlk firmanın arz fonksiyonu Q 1 = 2P 10, ikinci firmanın arz fonksiyonu Q 2 = P 3 olarak verilmiştir. Her iki firmanın arz eğrilerini ve piyasa arz eğrisini grafik Talep kanunu, bir malın fiyatı ile talep edilen miktar arasında ters yönlü bir ilişki olduğunu söylüyordu. Arz kanunu: Bir malın fiyatı ile o maldan arz edilen miktar aynı yönde değişir. Fiyat arttıkça, arz edilen miktar da artar. üzerinde gösteriniz. 75 Aksine, fiyat azaldıkça, üreticiler daha az ürün arz ederler. 76 Arz eğrisinin eğimi genellikle pozitiftir (+), ama eğri daima doğrusal olmak zorunda değildir. Tıpkı talep eğrisinde olduğu gibi, arz eğrisi de fiyat dışı faktörler nedeniyle olduğu gibi sağa ya da sola kayabilir (artabilir ya da azalabilir). 77 Arzı belirleyen fiyat dışındaki faktörler: Girdi fiyatları (üretim faktörlerinin fiyatı, maliyetler) Diğer malların fiyatları Üretimde kullanılan teknoloji Fiyatlarla ilgili beklentiler Vergiler Sübvansiyonlar Endüstrideki firma sayısı vs. 78 13

Arz Esnekliği: Örnek: Arz edilen miktardaki yüzde değişimin, fiyattaki yüzde değişmeye oranıdır. e a = 1 birim esnek arz e a > 1 esnek arz Bir malın fiyatı 50 TL iken arz edilen miktar 80 adettir. Fiyat 60 TL ye çıktığında, arz edilen miktar 120 adede çıkmaktadır. Arz esnekliğini hesaplayınız ve yorumlayınız. Çözüm: esnek arz e a < 1 esnek olmayan (inelastik) arz 79 80 Talep eğrisinde olduğu gibi, arz eğrisi üzerindeki her noktanın esnekliği de farklıdır. ** Eğer arz eğrisi bir doğru şeklindeyse, hangi ekseni kestiğine bakarak esnekliğinin birden küçük olup olmadığını anlayabiliriz (doğru üzerinde her noktada esneklik yine farklıdır - özel durumlar hariç). 81 Özel durumlar Üzerindeki her noktada esnekliğin aynı olduğu arz eğrileri: 82 Üreticilerin arz esnekliği Çalışma soruları: zamanla değişir. Arz zamanla 1. Arz nasıl tanımlanır? daha esnek olur. 2. Endüstri ne demektir? Üreticiler, arz miktarını; 3. Endüstri arz eğrisi nasıl hesaplanır? 1. Çok kısa dönemde 4. Arz kanununu açıklayınız. değiştiremezler. 5. Arz eğrisi hangi nedenlerle sağa-sola kayar? (3 adet yazınız) 2. Kısa dönemde kapasiteleri 6. Arz esnekliğini açıklayınız (formül yazarak). ölçüsünde değiştirebilirler. 7. Arz esnekliğinin birden küçük olması ne anlama gelir? 3. Uzun dönemdeise daha 8. Arz esnekliği zamanla neden değişir? rahat ayarlayabilirler arz 9. Arz açısından kısa dönemle çok kısa dönemin farkı nedir? esnekliği daha fazladır. 83 10. Arz açısından uzun dönem ne anlama gelir? 84 14

5) Piyasa Dengesi (Kısmi Denge) Tam rekabet piyasası (T.R.P.) koşulları: 1. (Atomisite) Piyasada çok sayıda alıcı ve satıcı vardır; hiçbiri fiyat belirleyemez herkes fiyat alıcıdır. 2. (Mobilite) Piyasaya giriş ve çıkış engelleri yoktur. 3. (Homojenlik) Piyasada alınıp satılan mallar birbirinden farksızdır. T.R.P. koşullarında, malın fiyatı arz ve talep eğrilerinin kesiştiği noktada oluşur. Fiyat bundan daha yüksek olursa arz fazlası, düşük olursa talep fazlası oluşur; ancak, her iki durumda da fiyat denge noktasına doğru dönecektir (kararlı denge). Arz ve talep eğrileri kesişmek zorunda değildir! Bazen piyasa 4. (Açıklık) Bilgiye erişim sorunu yoktur. 85 86 hiç oluşmaz. Örnek: Bir A malı için talep ve arz denklemleri: Q d = 40 5P Q s = 5P 20 a) Denge fiyat-miktar bileşimini bulunuz, grafik ile gösteriniz. b) T.R.P. koşullarında P = 8 TL ise ne olur? c) T.R.P. koşullarında P = 5 TL ise ne olur? a) Q d = Q s P = 6 TL b) P = 8 TL ise mala talep 0 dır. Satıcılar arası rekabet sonucu P = 6 TL seviyesine iner. c) Aşırı talep nedeniyle P = 6 TL Piyasa dengesi kararlı bir dengedir. Ancak, bu durum denge noktasının değişmeyeceği anlamına gelmez. Talep eğrisindeki kaymalar, arz eğrisindeki kaymalar veya her ikisindeki eş anlı kaymalar piyasa dengesini yeni bir düzeye getirir. Söz konusu kaymalar aynı yönlü veya ters yönlü olabilir. seviyesine yükselir. 87 88 Örnek: Bir malın arz ve talep denklemleri: Q d = 10 2P Q s = 2P 4 a) Denge fiyat-miktar bileşimini grafikle gösteriniz. b) Q d = 12 2P olursa yeni denge noktasını bulunuz. c) Denge noktalarındaki toplam satış gelirini hesaplayınız. Bir mal veya hizmetin fiyatı oluştuğunda, Tüketici Rantı (Artığı): O mala daha yüksek fiyat ödemeye hazır tüketiciler avantaj elde ederler. a) Q d = Q s P = 3.5 TL, Q = 3 kg Üretici Rantı (Artığı): b) P = 4 TL; Q = 4 kg O malı daha ucuza c) TR 1 = 3x3.5 = 10.5 TL satmaya hazır satıcılar da avantaj elde ederler. TR 2 = 4x4 = 16 TL 89 90 15

Talebi Etkileyen (Fiyat Dışındaki) Faktörler: 1. Talebin Gelir Esnekliği (Tüketici Gelirinde Değişme) Engel Eğrisi: Talep edilen miktar ile tüketici gelirini bir grafikte gösterir. 0 > e g : düşük mallar 0 < e g < 1 : zorunlu mallar 1 < e g : lüks mallar 91 normal mallar 92 Engel Yasası: Gelir arttıkça, 2. Çapraz Talep Esnekliği (Diğer Malların Fiyatı) Besin maddeleri talebi düşer(e g < 1). Kültür, sağlık, ulaşım vb. talebi artar (e g > 1). Giyim, konut vb. talebi aynı oranda değişir (e g = 1). Örnek: Bir aile, aylık geliri 1000 TL iken 2 kg. kahve ve 10 kg. patates tüketiyor. Aylık geliri 1200 TL ye çıktığında, 9 kg. patates ve 2.5 kg. kahve tüketiyor. Bu iki mal için, ailenin talebinin gelir esnekliğini ikame mallarda e ab > 0 tamamlayıcı mallarda e ab < 0 e ab > 1 : güçlü ikame 0 < e ab < 1 : zayıf ikame e ab < -1 : güçlü tamamlayıcılık 0 > e ab > -1 : zayıf tamamlayıcılık 93 94 hesaplayınız (e g,pat = 0.5; e g,kah = 1.25). Örnek : Bir aile, bulgurun kg. fiyatı 2 TL iken ayda 5 kg. bulgur ve 5 kg. pirinç tüketiyor (pirincin kg. fiyatı da 2 TL). Bulgurun fiyatı 3 TL ye çıktığında, aile ayda 1 kg. bulgur ve 8 kg. pirinç tüketiyor. Pirincin bulgura göre çapraz talep esnekliğini hesaplayınız, yorumlayınız. 95 Çalışma soruları: 1. Tam rekabet piyasasının özelliklerini açıklayınız. 2. Piyasa dengesi neden kararlı bir dengedir? 3. Bir malın piyasa fiyatı denge fiyatından düşükse ne olur? 4. Q s = 2P -10 ve Q d = 10 -P için denge fiyat-miktar bileşimini grafik üzerinde gösteriniz. 5. Tüketici rantını açıklayınız, bir grafikle gösteriniz. 6. Üretici rantını açıklayınız, bir grafikle gösteriniz. 7. Talebin gelir esnekliğini (formül yazarak) açıklayınız. 8. Engel eğrisi ne demektir? 9. Engel yasasını açıklayınız. 10. Çapraz talep esnekliğini (formül yazarak) açıklayınız. 11. İkame ve tamamlayıcı mallarda çapraz talep esnekliği nasıldır? 96 16

6) Arz-Talep Uygulamaları Örümcek Ağı Teoremi King Kanunu (Bolluk Paradoksu) Üretimi yıllık olan bazı tarım Özellikle tarımda, bazı yıllarda ürün bol olsa da satıcıların geliri azalabilir. Tarım ürünlerinde talep esnekliği birden küçüktür; fiyat çok düşse de talepteki artış sınırlı kalır. 97 ürünlerinde, üreticiler üretim miktarını bir yıl önceki fiyatlara dayanarak belirlerler. Dolayısıyla, üretim miktarı, fiyat değişikliklerine gecikmeli intibak eder. Arz ve talep eğrilerinin eğimleri eşitse dalgalanma aynen devam eder. 98 Arz ve talep eğrilerinin eğimleri farklıysa: Piyasaya Devlet Müdahalesi 1. Üreticiyi koruma amaçlı: Taban Fiyat Uygulaması (Destekleme Fiyatı): Devlet, piyasa fiyatının belirli bir seviyenin altına inmesini önlemek için piyasaya alıcı olarak girer. 99 Mali Yardım (Prim Sistemi): Piyasa fiyatı belirli bir seviyenin altına düştüğünde, aradaki farkı üreticilere devlet öder. 100 Örnek: Fındık piyasasında talep fonksiyonu Q d = 18 4P ve arz fonksiyonu Q s = 4P + 2 (Q ton, P TL). Devlet, taban fiyatını 3 TL olarak ilan ediyor. a. Tüketicilerin piyasadan satın aldıkları miktar ne kadardır? b. Devletin satın aldığı miktar ve harcadığı kaynak ne kadardır? Grafik ile gösteriniz a.q d = 18 4.3 = 6 ton b.q s = 4.3 + 2 = 14 ton devlet alımı = 14 6 = 8 ton devlet harcaması = 8x3 = 24.000 TL 101 2. Tüketiciyi koruma amaçlı: Tavan Fiyat uygulaması: Devlet, piyasa fiyatının belirli bir seviyenin üstüne çıkmasını yasaklar arz açığı doğar, karaborsa ve/veya tayınlama gündeme gelir. 102 17

3. Miktar kontrolleri a. Üretim kotası: a. Üretim kotası: devlet, bazı ürünlerin üretimini belirli miktarlarla kısıtlayabilir. TR 0 = Q 0.P 0 TR 1 = Q 1.P 1 b. İthalat kotası: devlet, bazı ürünlerin yurt dışından ithalatını belirli bir miktarla sınırlandırır. 103 104 b. İthalat kotası (otomobil örneği): 4. Vergilendirme Vergiyi kimin üstleneceği baştan belli değildir. a. Talep eğrisi daha yatıksa çoğunu satıcı öder. b. Arz eğrisi daha yatıksa çoğunu alıcı öder. Dünya fiyatı 20 bin TL dış ticarette kota yoksa 120 bin araç satılır. 40 bini yerli üretimle, 80 bini ithalatla karşılanır. İthalat 40 bin adetle sınırlanırsa, ilk 80 bin otoda fiyat 20 c. Eğimler eşitse eşit paylaşım olur. 105 106 bin TL olur, sonra yeni arz eğrisi (S kotalı ) geçerli olur. Örnek: Q d = 20-5P; Q s = 5P Birim ürün başına 1 TL vergi gelirse, a.yeni arz eğrisi nasıl oluşur? b. yeni denge fiyatı nedir? c.vergi üreticiler ile tüketiciler arasında ne şekilde bölüşülmüş olur? Grafik ile gösteriniz. a. Q d = Q s denge fiyatmiktar bileşimi :(2, 10) 1 TL vergi Q s = 5P 5 b. Yeni denge fiyatı = 2.5 TL Çalışma soruları: 1. King kanununu açıklayınız. Grafikle gösteriniz. 2. Örümcek ağı teoremini kısaca açıklayınız. 3. Devlet piyasaya hangi yollarla müdahale eder? 4. Devletin üreticiyi koruma amaçlı müdahaleleri nelerdir? 5. Devletin tüketiciyi koruma amaçlı müdahaleleri nelerdir? 6. Miktar kontrolleri nelerdir? Örnekler veriniz. 7. Bir mala vergi konulduğunda, vergi yükünü kimin üstleneceği nasıl belirlenir? c. Vergi eşit paylaşılıyor. 107 108 18

7) Tüketici Teorisi Tüketicilerin rasyonel (akılcı) olduklarını ve kendilerine en fazla faydayı sağlayan mal ve hizmet bileşimlerini tercih ettiklerini kabul ediyoruz. Peki faydayı nasıl tarif edip ölçeceğiz? 109 Bu konuda iki temel yaklaşım var: 1. Kardinal Fayda Yaklaşımı fayda ölçülebilir. 2. Ordinal Fayda Yaklaşımı faydayı ölçmeye gerek yoktur; önemli olan iki mal arasındaki tercih durumu, tercih sırasıdır. 110 Toplam Fayda ve Marjinal Fayda: X malının marjinal faydası: MU x X malının toplam faydası: TU x ΔQ x ibir birim alalım marjinal fayda, Marjinal fayda, toplam fayda fonksiyonunun eğimini (değişme oranını) gösterir. Toplam fayda, marjinal faydaların toplamına eşittir. Marjinal fayda = 0 olduğunda, TU x maksimum olur. tüketilen son birimden elde edilen faydadır. 111 azalan marjinal fayda kuralı. 112 Kardinal Yaklaşımda Tüketici Dengesi (Eş Marjinal Fayda İlkesi): Kardinalyaklaşım (faydanın ölçülebilirliği) 1870 li yıllarda geliştirildi. 1930 lardan itibaren artık kullanılmamaya Kardinal Yaklaşımda Varsayımlar: Tüketici rasyoneldir. Belirli bir dönemde, tüketicinin geliri sabittir. Mal ve hizmetlerin fiyatları sabittir. Her malın marjinal faydası bilinmektedir. başlandı ve yerini ordinal yaklaşıma bıraktı. 113 Tüketici dengesi nasıl oluşmaktadır? 114 19

Toplam fayda fonksiyonu TU = U(x) olsun. Tüketicinin net toplam faydası: net TU = U(x) P x.x ile verilir. Bunu maksimize etmeye çalışacak. fonksiyonun x e göre kısmi türevini olmalı. ama aynı zamanda biliyoruz ki: O zaman: MU x P x = 0 MU x = P x Demek ki tüketicinin maksimizasyon koşulu, malın marjinal faydasının fiyatına eşit olmasıdır. alıp sıfıra eşitlemek gerekir. 115 116 Maksimizasyon koşulu MU x = P x olduğundan, MU x grafiğinden bireysel talep eğrisini de türetebiliriz. ikisi aynı şey! 117 Tüketici nasıl davranır? Malların marjinal faydalarının yanı sıra onların fiyatlarını da göz önüne alır. Peki birden fazla mal varsa ne olacak? Tüm malların MU ları yanında, onların fiyatlarını da göz önüne almak zorunda. 118 Tüketici dengesi (eşmarjinal fayda ilkesi): O zaman tüketicinin denge koşulu: Birden fazla mal söz konusu ise, tüketici her mal için (Marjinal Fayda / Fiyat) oranına bakar. Ki bu da aslında paranın marjinal faydasına göre davranması (yani harcadığı son liranın sağladığı faydaya göre davranması) demektir. 119 Buna göre, bir malın fiyatı düştüğünde, tüketici o maldan daha fazla alacaktır ve tersi talep kanunu 120 20

Ordinal Yaklaşım (Farksızlık Eğrileri) Ordinal(sırasal) yaklaşımda, tüketicinin malın marjinal faydasını bilmesi gerekmez. Önemli olan, tüketicinin belirli bir mal bileşimini bir başkasına tercih edip etmediğini bilmesidir. Tüketici iki farklı mal bileşiminden birini tercih edebilir ya da ikisi arasında kayıtsız kalabilir. 121 Farksızlık Eğrileri Bir farksızlık eğrisi üzerindeki her noktada, tüketicinin tatmini aynıdır. Tüketici bu noktalardaki mal bileşimlerinden herhangi birini seçebilir. Onun için bunlar arasında fark yoktur. Şekildeki 1, 2, 3 ve 4 no lunoktalar arasında tüketici açısından fark yoktur. 122 Daha yüksek miktarda tüketim düzeyi, bir başka farksızlık eğrisi ile gösterilir. Bu farksızlık eğrilerinin tümünü gösteren grafiğe, farksızlık paftası adı verilir. Farksızlık Eğrileri : 1. Birbirlerini kesmezler. 2. Sol yukarıdan sağ aşağıya doğru inerler. 3. Orijine göre dışbükeydirler. 123 124 Marjinal İkame Haddi (MRS): Tüketicinin, aynı tatmin düzeyinde kalmak için, bir maldan bir birim daha aldığında, diğerinden ne kadar vazgeçtiğini gösterir. 125 a yı sıfıra doğru yaklaştırıp 1 ve 2 no lu noktaları birleştirelim. Sonuç : Farksızlık eğrisi üzerindeki bir noktada MRS, o noktadan geçen teğetin eğimine eşittir. 126 21

Örnek: Bir tüketicinin A ve B malları için farksızlık eğrisi veriliyor. Azalan MRS ilkesi: Farksızlık eğrisi üzerinde (Δa sabit tutularak) sağa doğru gidildikçe, MRS küçülür. Farksızlık eğrisi orijine göre dışbükeydir. İkame mallarda dışbükeylik az, tamamlayıcı mallarda dışbükeylik çoktur. Tüketici M noktasındadır. N noktasına geçerse iki mal arasındaki marjinal ikame haddi kaçtır? 127 128 Bütçe Doğrusu: Fiyat-Tüketim Eğrisi: Tüketicinin harcamaları bütçesi ile sınırlıdır. Tüketicinin gelirine R dersek, bütçe doğrusu eksenleri R/P a ve R/P b noktalarında keser. Bu doğruya tek bir noktada değen farksızlık eğrisi Mallardan bir tanesinin fiyatı değiştiğinde, bütçe doğrusu ve tüketici dengesi de değişecektir. Tek bir mal için farklı fiyat düzeylerindeki tüketici denge noktaları birleştirilerek, fiyat-tüketim eğrisi üzerindeki D noktası, tüketici dengesini gösterir. 129 130 elde edilir. Örnek: Ayşe, burs gelirini kitap ve yemek arasında paylaştırıyor. Aylık bursu 400 TL, ortalama kitap fiyatı 20 TL ve yemek 10 TL dir. Ayşe nin bütçe doğrusunu çiziniz. Yemek fiyatı 5 TL ye düşerse yeni bütçe Çalışma soruları: 1. Faydayı açıklayan temel yaklaşımlar nelerdir? Açıklayınız. 2. Marjinal fayda ne demektir? 3. Marjinal fayda ile toplam faydanın ilişkisi nasıldır? 4. Azalan marjinal fayda kuralını açıklayınız. 5. Tüketicinin maksimizasyon koşulu nedir? 6. Eşmarjinal fayda ilkesini açıklayınız. 7. Farksızlık eğrisi ne demektir? 8. Farksızlık eğrilerinin özellikleri nelerdir? 9. Marjinal ikame haddi ne demektir? 10. Azalan MRS ilkesini açıklayınız. 11. Bütçe doğrusu ne demektir? Tüketici dengesindeki önemi nedir? doğrusunu çiziniz. 131 132 22

8) Üretici Teorisi Tüketici fayda maksimizasyonu Üretici kâr maksimizasyonu Üretim fonksiyonu: Girdilerle üretim miktarı arasındaki teknik ilişkiyi ifade eder. Q = f (K, L, T, t) geliri arttırmak maliyetleri azaltmak sermaye emek doğal kaynaklar teknoloji 133 134 Çok kısa dönem: üretim miktarı değişmez. Kısa dönem: tek bir faktör (emek) değişebilir. Uzun dönem: tüm faktörler değişebilir. Yani uzun dönem, bir işletmenin üretim ölçeğini değiştirebildiği dönemdir. Toplam, Ortalamave MarjinalFiziki Ürün Kavramları: Toplam Fiziki Ürün (TPP): Belli bir değişken girdi (L) miktarı ile sağlanan toplam üründür. 135 136 Ortalama Fiziki Ürün (APP): Birim değişken girdi başına sağlanan üretimdir. Marjinal Fiziki Ürün (MPP): Değişken girdi miktarının bir birim artması sonucunda toplam fiziki üründe sağlanacak artıştır. 137 138 23

Değişen verimler varsayımı: Bir girdi (mesela L) sıfırdan başlayarak her üretim döneminde eşit miktarda artırılırsa, toplam fiziki ürün önce artan, sonra azalan bir hızla artar. Girdinin kullanımı artmaya I : artan verim II : azalan verim III: mutlak azalan verim devam ederse, bir noktadan sonra toplam fiziki ürün azalmaya başlar. 139 140 MPP = 0 TPP = max. ** Marjinal ürün, ortalama ürüne yön verir. MPP ve APP, APP ninmaksimum olduğu noktada kesişirler. 141 ΔL deki değişimin çok küçük olduğunu düşünelim: MPP, toplam ürün eğrisine bir noktada çizilen teğetin eğimidir. toplam ürün fonksiyonunun birinci türevi. 142 Uzun dönemde ölçeğe göre getiri Optimal Faktör Bileşimi Seçimi (En Düşük Maliyetle Üretim) Değişken girdi sayısı birden fazla olursa ne yapacağız? Bu durumu eş-ürün eğrileri yardımı ile inceliyoruz. 143 144 24

Eş-ürün eğrileri: Üretimde sadece iki girdinin kullanıldığı ve bu iki girdinin de değişken olduğu durumda, aynı toplam ürün miktarını sağlamaya imkan verecek girdi bileşimlerini gösteren eğrilerdir. Farklı miktarlarda üretimi sağlayan değişik girdi bileşimleri, farklı eşürün eğrileri üzerinde yer alacaktır. Tüketici teorisi: farksızlık eğrileri. Üretici teorisi: eş-ürün eğrileri. 145 146 Eş-ürün eğrileri de: birbirlerini kesmezler, negatif eğimlidirler, orijine göre Marjinal Teknik İkame Haddi (MRTS): Üretim miktarının aynı kalabilmesi için, girdilerden biri bir birim artırıldığında diğerinin ne kadar azaltılacağını gösterir. Yani üretimde kullanılan girdiler birbirleri ile belirli oranlarda ikame edilebilirler. dışbükeydirler. eş-ürün paftası 147 148 MRTS, eş-ürün eğrisinin herhangi bir noktadaki eğimidir (bu eğimin negatifidir). ΔTPP = ΔL.MPP idi. Toplam ürünün değişmemesi için, ΔL.MPP L = ΔK.MPP K olmalıdır. Örnek: Bir firmanın eşürün eğrisi şekilde gösterilmiştir. Firma Y 1 noktasından Y 2 noktasına geçtiğinde MRTS ne olur? 149 150 25

Bir girdi daha fazla kullanıldığında, o girdinin marjinal fiziki ürünü düşer, diğer girdininki yükselir (azalan verimler). Eş-ürün eğrisinin dışbükeyliği arttıkça K ve L girdileri arasındaki ikame güçleşir. Aynı miktarda üretim için, MPP si yüksek olan girdinin bir birimi yerine düşük olandan bir birimden fazla ikame etmek gerekir. Azalan MRTS ilkesi: L ekseninde sağa doğru gidildikçe ΔK/ΔL oranı artar, MRTS azalır. 151 tam faktör ikamesi faktör ikamesi olanaksız 152 Eş-maliyet doğrusu ve üretici dengesi: Sabit bir harcama ile en yüksek ürün. Firma, katlanmayı düşündüğü belirli bir maliyet düzeyinde, en yüksek üretim miktarını elde etmeye çalışacaktır. Bu düzey, firma dengesini ifade eder. Değişik maliyet olanaklarına göre farklı denge noktaları ortaya çıkacaktır. 153 154 Çalışma soruları: 1. Bir firma kârını hangi yollarla maksimize edebilir? 2. Üretim fonksiyonu ne demektir? Açıklayınız. 3. Üretim açısından uzun dönem ne anlama gelir? 4. Ortalama ve marjinal fiziki ürünü açıklayınız. 5. Marjinal ürünle ortalama ürün arasındaki ilişki nasıldır? 6. Değişen verimler varsayımını açıklayınız. 7. Eş-ürün eğrilerinin özellikleri nelerdir? 8. Marjinal teknik ikame haddi ne demektir? 9. Azalan MRTS ilkesini açıklayınız. 155 156 26

9) Maliyet Analizi Fırsat maliyeti: vazgeçilen en yakın alternatif. Açık maliyetler üretim faktörlerine yapılan ödemeleri, Örtük maliyetler ise fırsat maliyetini ifade eder. Açık maliyetler: ödeme yapılan ve muhasebe defterine yansıtılan maliyetler. Örtük maliyetler: üretimde kullanılan ama ödeme yapılmayan, muhasebeleştirilmeyen, firmanın kendi mülkiyetindeki unsurlar. 157 ********************************************************** Ekonomik maliyet = açık maliyet + örtük maliyet Muhasebe kârı = toplam hasılat açık maliyet Ekonomik kâr = toplam hasılat ekonomik maliyet 158 Başka bir açıdan: Toplam maliyetler (TC) = toplam değişken maliyet (TVC) + toplam sabit maliyet (TFC) Değişken maliyet: üretim miktarı ile birlikte değişen maliyetlerdir. Toplam ürün eğrisinden toplam maliyet eğrisine geçiş: ters çevirelim ücret (w) = 20 TL Sabit maliyet: üretim miktarından bağımsız tipte maliyetlerdir. 159 TFC = 800 TL alalım 160 Kısa Dönem Maliyet Analizi * Birim ürün başına sabit maliyetleri gösterir. 161 * Birim ürün başına değişken maliyetleri gösterir. 162 27

TC = TFC + TVC Ortalama (=birim) Maliyet ve Marjinal Maliyet AC = AFC + AVC 163 164 Marjinal maliyet (MC): Firma üretimini bir birim artırdığında toplam maliyette meydana gelen değişim. MC, TC eğrisinin bir noktadaki eğimine eşittir. *** MC, AC yeyön verir. 165 MC ve AC düşerken artan verim MC ve AC yükselirken azalan verim MC, AC ve AVC eğrilerini minimum oldukları noktalarda keser. Üretim düzeyi arttıkça, sabit maliyetlerin TC üzerindeki etkisi azalır (firmanın optimum üretim düzeyi, minimum AC demektir). 166 Örnek: Tablodaki boşlukları doldurunuz. Kısa dönemde: Teknoloji ve kapasite sabittir. Azalan verim geçerlidir. Uzun dönemde: Tüm üretim faktörleri ve ölçek değiştirilebilir. 167 168 28

Uzun dönemde maliyetler: Teknolojik ilerleme: 169 170 Firma uzun dönemde üretim ölçeğini artırıp ölçek ekonomilerinden yararlanabilir. Böylece daha yüksek bir verimlilikle üretim yapabilir. ** Ama daha büyük ölçekli üretim daima daha verimlidir diye bir kural yok. 171 Ölçek Ekonomileri (İçsel Ekonomiler, Firma) Pozitif: Negatif: 1. Emek işbölümü 1. Aşırı uzmanlaşma 2. Teknoloji kullanımı 2. Etkin olmayan 3. Yönetim avantajı yönetim 4. Parasal (iskonto) 172 Dışsal Ekonomiler (Endüstri) Pozitif: Negatif: 1. Ucuz hammadde 1. Kalabalık (trafik, 2. Uzman işgücü elektrik, vb.) 3. Devlet - altyapı 2. Faktör fiyatları artışı 4. Taşeronlaşma, hizmetler 173 Çalışma soruları: 1. Fırsat maliyeti ne demektir? 2. Örtük ve açık maliyetleri açıklayınız. 3. Sabit ve değişken maliyetleri açıklayınız. 4. Ortalama sabit maliyeti (formül yazarak) açıklayınız. 5. Ortalama değişken maliyeti (formül yazarak) açıklayınız. 6. Marjinal maliyeti (formül yazarak) açıklayınız.. 7. Marjinal maliyetle ortalama maliyet arasındaki ilişki nasıldır? 8. Artan verim için MC ve AC ne olmalıdır? 9. Negatif ölçek ekonomileri ne demektir? 10. Pozitif içsel ekonomilere iki örnek veriniz. 11. Pozitif dışsal ekonomilere iki örnek veriniz. 174 29

10) Kısa Dönemde Firma Dengesi(TRP) Ortalama Satış Geliri (AR): Firmalar kârı maksimize etmek isterler. Kâr = toplam satış geliri maliyetler Π= TR TC TR: Toplam Satış Geliri Marjinal Satış Geliri (MR): (satılan son birim maldan elde edilen gelir) AR = MR = P* (kısa dönem T.R.P.) 175 176 Firmanın karşılaştığı talep eğrisi: Kısa dönemde kâr maksimizasyonu: Π= TR TC maksimize edilecek. 1. koşul: Π = 0 177 Böyle olmasa, mesela MR > MC olsa, üretim artmaya devam edecek. 178 2. koşul: Π < 0 TR = P.Q dtr/dq = P olmalı (MC artıyor olmalı). Firma denge koşulu (kısa dönem TRP): MR = MC = AR = P Üç olasılık var: 1. P > AC ise firma aşırı (normal üstü) kâr eder. 2. P = AC ise firma normal kâr eder. 3. P < AC ise firma zarar eder. 179 180 30

a. Toplam Maliyet Toplam Gelir Yaklaşımı b. Marjinal Maliyet Marjinal Gelir Yaklaşımı başabaş noktası: kârın sıfır olduğu ilk pozitif üretim düzeyi 181 182 Firma dengesi: MR = MC (Q 1 üretim seviyesi) Kısa Dönem Firma Arz Eğrisi Ama bu seviyede P > AC (aşırı kâr) Birim ürün başına aşırı kâr = P 0 A Toplam aşırı kâr: Π= Q 1.(P 0 A) = ABCP 0 dörtgeninin alanı 183 184 AR > AVC olduğu müddetçe firma zarar etse de üretime devam eder. Çünkü sabit maliyetlerin bir kısmını karşılamaktadır. Ama AR = P = AVC noktası, firmanın daha aşağısına inemeyeceği kapatma noktasıdır. 185 Önemli bir sonuç: Firmanın kısa dönem arz eğrisi ile marjinal maliyet eğrisi (MC ninavc ninüstündeki kısmı) özdeştir. 186 31

Uzun dönemde: Π Π normal Uzun Dönem Dengesi (tek firma, TRP) Π aşırı = 0 Π aşırı yalnız kısa dönemde söz konusu. Neden? Çünkü Π aşırı varsa piyasaya yeni firmalar girer. arz artar fiyat (dolayısıyla kâr) düşer. 187 Uzun dönemde firma denge koşulu: P = MR = AR = LRMC = LRAC = SRMC = SRAC 188 Örnek: Bir A malı için farklı üretim düzeylerindeki toplam sabit ve toplam değişken maliyetler tabloda verilmektedir. A malının fiyatı 5 TL dir. a. Firmanın toplam maliyetve toplam gelireğrileri ile başabaş noktasını grafikte gösteriniz. b. Firmanın ortalama maliyet, ortalama değişken maliyetve marjinal maliyeteğrilerini çiziniz. Firma denge noktasını ve firma arz eğrisini gösteriniz. a. TABLO 189 190 b. 191 Çalışma soruları: 1. Kâr formülünü yazarak açıklayınız. 2. Ortalama satış gelirini (formül yazarak) açıklayınız. 3. Marjinal satış gelirini (formül yazarak) açıklayınız. 4. TRP koşullarında firma nasıl bir talep eğrisi ile karşılaşır? 5. Firmanın kâr maksimizasyonu için temel koşul nedir? 6. Kısa dönem TRP koşullarında firma denge koşulu nedir? 7. Başabaş noktası ne demektir? 8. Kısa dönem firma arz eğrisi ne ile özdeştir? Neden? 9. Kapatma noktası ne demektir? 10. Uzun dönemde aşırı kâr neden yoktur? 192 32

11) Eksik Rekabet Piyasaları T.R.P. koşullarından biri veya daha fazlası yerine gelmiyorsa eksik E k s i k r e k a b e t p i y a s a l a r ı Monopol Oligopol Tekelci Rekabet rekabet piyasası söz konusudur. Gerçek hayatta, eksik rekabet piyasaları ile karşılaşırız. Monopol: tek satıcı (fiyat koyucu) Monopson: tek alıcı 193 194 Monopolde: Piyasaya giriş engelleri: Ölçek ekonomileri (maliyet avantajı) 1. Malın yakın ikamesi yoktur. 2. Piyasaya giriş engelleri vardır. Doğal monopol Akdi monopol (karteller, tröstler vb.) Yasal engeller İmtiyazlar Patent Piyasaya giriş engelleri çeşitli farklı Lisans Hammadde kontrolü nedenlerden kaynaklanabilir. 195 Mekan engelleri 196 Kısa Dönem Monopol Piyasası Tekel: malın fiyatını, arzı ayarlayarak belirler. Tekelin karşılaştığı talep eğrisi : piyasa talep eğrisidir (çünkü piyasada çok sayıda alıcı ama tek satıcı var). = AR eğrisi (ortalama satış geliri) 197 Tekel, negatif eğimli bir talep eğrisi ile karşılaşır. Bu nedenle, monopolde: MR < AR olur. Ayrıca, AR = P olduğuna dikkat edelim. Daha çok satmak için fiyatı düşürmek zorundadır. 198 33

Hatırlatma : bir talep eğrisi üzerindeki her noktada esneklik farklıydı. e > 1 bölgesinde, P düşse de TR artar; çünkü alıcıların fiyat duyarlılığı yüksektir. e < 1 bölgesinde ise P nin azalması tekelin toplam gelirini azaltır. Dolayısıyla, tekel bu düzeyde üretim yapmak istemez. Demek ki, e = 1 olana dek üretimi artıracaktır. 199 Bu düzeyde, yani e = 1 noktasında, toplam satış geliri (TR) maksimum olur. Bu aynı zamanda, marjinal gelirin (MR) sıfır olduğu noktadır. e = 1 noktası talep eğrisinin tam ortasıdır. MR eğrisi, Q eksenini, piyasa talep eğrisinin kestiği noktanın yarısında keser. 200 Monopolde Kâr Maksimizasyonu: 1. Toplam Gelir Toplam Maliyet Yaklaşımı: Kârın maksimum olduğu nokta, TR ile TC arasındaki pozitif mesafenin en fazla olduğu noktadır. 2. Marjinal Gelir Marjinal Maliyet Yaklaşımı Olaya bir başka açıdan da bakabiliriz. Π= TR TC olduğundan, maksimizasyon koşulumuz şöyleydi: Π max TR TC = max. 201 202 Marjinal kârı (MP) şu şekilde tanımlayabiliriz: denge koşulu: MR = MC Yani üretim bir birim arttığında toplam kârda ortaya çıkan değişim. tekelin denge noktası (P d, Q d ) Π max MP = 0 203 204 34

Buraya kadar kısa dönem monopol piyasasına baktık. Peki uzun dönemde ne olur? Dikkat: Tekelci bir piyasada uzun dönem, esas itibariyle kısa dönemle Monopolde Fiyat Farklılaştırması: Farklı tüketicilerin farklı talep esneklikleri varsa ve tekelci firma bunları birbirinden ayırabiliyorsa; ayrıca, fiyat arbitrajı engellenebiliyorsa, mümkündür. aynıdır! 205 206 1. Derece Fiyat Farklılaştırması 2. Derece Fiyat Farklılaştırması Her müşteriye farklı fiyat uygulanır Malın farklı kısımları farklı fiyattan tüketici rantı monopolde kalır. satılır (örneğin, elektriğin günün belli (örneğin, bir kasabadaki doktorun her saatlerinde daha farklı fiyattan hastaya farklı tarife uygulaması). satılması). 207 208 3. Derece Fiyat Farklılaştırması Farklı tüketici gruplarına farklı fiyat Karşılaştırma: T.R.P. Denge şartı: MR = MC Monopol MR = MC uygulanır piyasalar birbirinden ayrılır Dengede: AR = MR = P P > MR = MC (örneğin trende, uçakta, stadyumda Uzun dönem: Π aşırı = 0 Π aşırı 0 olabilir farklı fiyattan koltuk satışı). 209 Etkinlik şartı: uzun dönemde karşılanır (P = MC) etkin değil! (P > MC) 210 35

Tekelci Rekabet Piyasası: Özellikle hızlı tüketim mallarında görülür. Kısa dönemde monopol, Uzun dönemde T.R.P. karakteri sergiler. Tekelci Rekabet Piyasasının Özellikleri: 1. Piyasada çok sayıda firma vardır (ama T.R.P. durumundaki kadar çok değil). Firmalar belli ölçülerde fiyatı etkileyebilirler. 211 212 2. Firmalar, kârlarını maksimize etmek için, ürün farklılaştırmasına giderler. kısmi monopol gücü kazanırlar. farklılaştırma gerçek veya yapay olabilir. 3. Piyasaya giriş veya çıkış engelleri yoktur. mal farklılaştırması nedeniyle, ikame var olduğundan, firmanın karşılaştığı talep eğrisi, monopol firmanın karşılaştığı talep eğrisinden daha esnektir. 213 monopoldekinden daha fazla reklam harcaması söz konusudur. 214 Tekelci Rekabet Piyasasında Denge: Kısa dönemde: monopol piyasası ile aynıdır (talep eğrisinin daha yatık olması dışında). Uzun dönemde: T.R.P. ye yaklaşır. 215 Giriş engelleri olmadığı için, fiyat düşer ve P = AC seviyesine gelir. Π aşırı = 0 (P 1 = AC olduğundan) Ama yine de, P > MC 216 36

Tekelci rekabet piyasasında, T.R.P. ye kıyasla, uzun dönemde daha az mal üretilir ve daha pahalıya satılır. Ayrıca, uzun dönemde P > MC olduğundan, etkinlik şartı (P = MC) tekelci rekabet piyasasında da sağlanamaz. 217 Oligopol Piyasası: * Az sayıda firma, az rekabet. Firmalar, rakip firmaların davranışlarını dikkate almak zorundadır. Karşılıklı bağımlılık söz konusudur. Rekabet genellikle fiyat-dışı yollardan yapılır. 218 Mal homojense saf oligopol (çimento) Mal heterojense farklılaştırılmış oligopol (buzdolabı, otomobil). Saf oligopolde karşılıklı bağımlılık daha fazladır. Bu durumda, firmalar grup olarak hareket ediyorsa tam oligopol, Grup olarak hareket etmezlerse kısmi oligopol, söz konusudur. 219 220 İki firmalı oligopol (satıcı) düopol İki firmalı oligopson (alıcı) düopson... vb. Oligopolde de uzun dönem etkinlik şartı olan P = MC sağlanmaz. Oligopolde piyasa dengesi için farklı teoriler vardır (dirsekli talep, fiyat liderliği, kartel modeli gibi). Bunları işlemiyoruz. 221 Çalışma soruları: 1. Eksik rekabet ne demektir? 2. Kaç çeşit eksik rekabet piyasası vardır? Örnekler veriniz. 3. Piyasaya yasal giriş engellerine iki örnek veriniz. 4. Tekelci bir firma nasıl bir talep eğrisi ile karşılaşır? 5. Bir tekel, üretimini hangi düzeye dek artırır? 6. Uzun dönem tekel piyasasında denge nasıl oluşur? 7. Monopolde fiyat farklılaştırması ne zaman olanaklıdır? 8. Üçüncü derece fiyat farklılaştırmasına iki örnek veriniz. 9. TRP ye kıyasla monopol piyasası etkin midir? Neden? 10. Tekelci rekabet piyasası hangi mallarda görülür, kısa ve uzun dönemde hangi piyasalara benzer? 11. Tekelci rekabet piyasasının özellikleri nelerdir? 12. TRP ye kıyasla tekelci rekabet piyasası etkin midir? Neden? 13. Oligopol ve oligopson terimlerini açıklayınız. 222 37

12) Faktör Piyasaları Üretim faktörleri: Emek ücret İşgücü Piyasası İşgücü de herhangi bir mal gibi arz ve talep eğrileri ile temsil edilir: Toprak rant Sermaye faiz girişimci kârı ticari kâr 223 224 Üretim faktörü talebi: türev taleptir; tüketim için değil, mal ve hizmet üretmek içindir. İşgücü söz konusu olduğunda: Firmalar, emeğin marjinal ürün geliri(mrp L ) ile marjinal faktör maliyetini(mfc L ) karşılaştırarak işgücü talebini oluştururlar. Marjinal Fiziki Ürün (MPP L ): Emek miktarı bir birim artırıldığında, üretimde meydana gelen artış. Marjinal Ürün Geliri (MRP L )= MPP L.P (Marjinal fiziki ürün x Marjinal gelir) 225 226 Bireysel firmaların işgücü talep eğrileri yatay olarak toplanarak, emek için piyasa talep eğrisi bulunur. Ürün fiyatındaki, verimlilikteki, firma T.R.P. koşullarında bir firma: MRP L = MFC L = W olana dek işgücü istihdam sayısındaki vb. değişiklikler işgücü talep eğrisini sağa veya sola kaydırabilir. eder. 227 228 38

Peki işgücü arzı nasıl belirleniyor? İşgücü arz eğrisi (geriye bükümlüdür): Neoklasikteoriye göre, işçiler elde edecekleri ücretin faydası ile boş zamanın faydasını karşılaştırarak arz düzeyini belirlerler. emek arzı artar ikame etkisi Ücret arttıkça: boş zaman talebi artar gelir etkisi 229 Ama bir endüstride genellikle pozitif eğimlidir. 230 Piyasa emek arzı: Reel Ücret (RW) ve Nominal Ücret (NW): Reel ücret, nominal ücretten enflasyonun etkisinin arındırılması ile bulunur. Asgari Ücret: Teoriye göre, asgari ücret uygulaması işsizlik yaratıyor. Peki devlet ne yapmalı? 231 232 1971: asgari ücretin ulusal ölçekte belirlenmesi. 1936 İş Kanunu. TÜRKİYE DE 1946, 47 İlk sendikalar. 1963: 274 sayılı Sendikalar Kanunu; 275 sayılı Toplu İş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt Kanunu. 1983 2821 sayılı Sendikalar Kanunu; 2822 sayılı Toplu İş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt Kanunu. 2003 4857 sayılı İş Kanunu. 2012 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu. 233 Toprak ve Rant Toprak arzı az çok sabit olarak düşünülebilir. 234 39

Rant türleri: Mutlak rant (toprak kıt olduğu için) Tekel rantı (mülkiyet mutlak ranta ilaveten) Farklılık rantı Verimlilik (Ricardo): Azalan verimler, nüfus artışı, tek fiyat. Yakınlık (Von Thünen) Yatırılan Sermaye 235 Sermaye ve Faiz Sabit sermaye amortisman Fiziksel sermaye Dönen sermaye Finansman yöntemleri: 1. Dış finansman: a. Sermaye Piyasası b. Kredi 2. İç finansman: oto-finansman (kârlar) 236 Faiz oranı : ödünç verilebilir fonların arz ve talebi ile belirlenir. Birden fazla dönem için: Özellikle yatırım malı satın alınırken, yatırımın kârlılık oranı (sermayenin marjinal etkinliği) faiz oranı ile karşılaştırılır. C : yatırımın maliyeti r : iskontooranı (sermayenin marjinal etkinliği) 237 Elbette ki sermayenin marjinal etkinliği bilinen bir değer değil; beklenen, tahmin edilen bir rakam. r > i ise yatırım gerçekleştirilir. 238 i Bugünkü değer (PV) Gelecek değer (FV) FV = PV (1 + i) n i: faiz oranı n: dönem sayısı 239 Çalışma soruları: 1. Üretim faktörlerini ve gelirlerini kısaca açıklayınız. 2. Firmalar işgücü talebini nasıl oluştururlar? 3. Marjinal fiziki ürün ne demektir? 4. TRP koşullarında firma hangi düzeyde işgücü istihdam eder? 5. İşgücü arzı nasıl belirlenir? 6. Bireysel işgücü arz eğrisi neden geriye bükümlüdür? 7. Reel ücret ile nominal ücret arasındaki farkı açıklayınız. 8. Asgari ücret işsizlik yaratır mı? Devlet ne yapmalıdır? 9. Toprak rantı türlerini kısaca açıklayarak yazınız. 10. Firmaların finansman yöntemleri nelerdir? 240 40